Augustus en de moraal

Keizer Augustus
Octavianus
Werd in 63 BC geboren en was de zoon van Octavius (behoorde tot de ridderstand) en Atia (een nicht
van Julius Caesar). Bij zijn geboorte waren er veel voortekenen die wezen op zijn toekomstige
grootheid.
Atia had meegedaan aan een offerplechtigheid voor Apollo, en toen ze thuis kwam viel ze in slaap en
was er een slang naar binnen gegleden (?), ze had daarna seks met haar man en 9 maanden later
kreeg ze een vlek op haar lichaam in de vorm van een slang.
Octavius droomde dat de zon (= Apollo) stralend opkwam uit Atia's schoot.
Als klein kind had hij al vaak de aandacht van velen, en tijdens zijn opleiding op de retorenschool
ontmoette hij zijn leeftijdgenoot Agrippa, die zijn vriend voor het hele leven zou worden. Op
zeventienjarige leeftijd gingen beiden als stafleden mee met Caesar op veldtocht in Spanje. De
plotselinge dood van Caesar in 44 BC veranderde Octavianus zijn leven sterk: hij was tot zijn verrassing
per testament als zoon geadopteerd door Caesar en dus zijn erfgenaam. Hij erfde het vermogen van
Caesar en zijn familienaam, maar ook het charisma dat Caesar had bij zijn soldaten en volk. Zijn
nieuwe naam was nu Gaius Julius Caesar Octavianus. Omdat Caesar snel na zijn dood werd
vergoddelijkt, noemde Octavianus zichzelf Caesar filius Divi (Caesar, zoon van de Vergoddelijkte)
noemen.
Octavianus en Antonius
Octavianus haastte zich naar Rome. De senaat vond hem de perfecte persoon om het tegen Marcus
Antonius op te nemen, de rechterhand van Caesar. Ze dachten dat ze Octavianus na het herstel van de
republiek weer opzij zouden kunnen schuiven.
Inderdaad versloeg hij Antonius in twee veldslagen, maar hij was helemaal niet van plan zijn nieuwe
machtspositie af te staan. Hij trok met zijn legioenen naar Rome en maakte zich meester van het
consumaat. Toen Antonius nieuwe legioenen op de been bracht, besloot hij met hem en met Lepidus
(ook een generaal van Caesar), een driemanschap te vormen, driemansdictatuur. Ze namen wraak op
hun politieke tegenstanders en gingen naar Griekenland om de moordenaars van Caesar te verslaan.
In 42 BC besloten ze, toen ze de slag bij Phillipi hadden gehad, het rijk te verdelen: Antonius kreeg de
oostelijke provincies en Gallia, Octanianus de overige westelijke provincies. Lepidus kreeg NoordAfrika, maar werd door de andere twee genaaid en verloor zijn gebied. Er ontstond een grote rivaliteit
en vijandschap tussen Octavianus en Antonius, die werd bijgelegd met een verdrag en een huwelijk
van Antonius met Octavianus' zuster Octavia.
Antonius ging weer naar het oosten en raakte verliefd op de koningin van Egypte, Cleopatra, en
trouwde met haar in 36 BC (het huwelijk werd niet in Rome erkend). Dit gedrag werd met grote
argwaan bekeken in Rome en Octavianus maakte hiervan gebruik: Hij kreeg Antonius' testament uit de
Vestatempel (= plek waar testamenten liggen) en openbaarde het; er stond in dat hij zijn kinderen bij
Cleopatra als erfgenamen aanwees en dat hij na zijn dood naast Cleopatra in Alexandrië begraven
wilde worden.
Er kwam toen een strijd tussen de twee, die plaatsvond in de baai bij Actium in West-Griekenland met
twee vloten. Antonius en Cleopatra werden verpletterend verslagen en pleegden daarna zelfmoord.
Octavianus veroverde het rijke Egypte en maakte het tot zijn persoonlijke provincie. Caesarion, de
zoon van Cleopatra en Julius Caesar (Caesars enige zoon) liet hij doden, zodat hij van zijn kant geen
concurrentie te ducken had voor het leiderschap. De andere kinderen voedde Octavia op.
Het principaat
Zo had Octanianus toen hij 33 was de alleenheerschappij. In 27 BC bood hij, gedachtig het lot van zijn
adoptievader, in een plechtige zitting van de senaat aan om de macht terug te geven aan de senaat en
het volk in Rome. Dit aanbod leek heel grootmoedig, maar was in feite symbolisch. Hij was immers
steenrijk en kon rekenen op de steun van alle legioenen. De senaat wist dat er geen alternatief was en
verzocht hem ook aan van zijn 'vrijwillig ontslag' af te zien en herkozen hem tot consul. Ze gaven hem
ook de titel Augustus ('Verhevene'), die daarvoor alleen bij het aanduiden van goden werd genoemd.
Ook werd hij benoemd tot Princeps Civitatis ('Eerste van de burgers'). Hij noemde zichzelf ook
Imperator (legeraanvoerder), waarmee hij aangaf dat hij de opperbevelhebber van alle legers was.
Hiermee begint de tijd van het Principaat (Keizerrijk) aan. Hij deed net alsof hij de glorie had hersteld,
maar in feite had hij een aantal dingen veranderd; Er was nu nog maar één leider, die in alles het
laatste woord had: de Princeps, hij zelf. Hij overleed in 14 AD.
Augustus en de bouwkunst
Na een lange periode van burgeroorlogen, ontstond er een gezamenlijk verlangen naar vrede, rust en
welvaart. Augustus voorzag dit, hij was de grote vredesstichter. Men sprak van Pax Augusta, de vrede
van Augustus. De boeren konden weer veilig leven (geen plundering) en er kon weer veilig handel
worden gedreven.
Propaganda
Rome moest als hoofdstuk van het Romeinse rijk nog mooier en grootser worden. Hij wilde laten zien
dat hij dé keizer was. Hij voerde daarom met zijn rechterhand Agrippa een bouwprogramma uit. 'Een
stad van baksteen trof ik aan, een stad van marmer liet ik achter' laat de biograaf Suentonius (75-15
AD) Augustus zeggen. Hij liet talloze tempels en beroemde gebouwen die waren beschadigd,
herstellen. Hij gaf de opdracht nieuwe tempels fora en zuilengalerijen aan te leggen. Hij maakte een
Forum voor Julius Caesar vlak naast het Senaatsgebouw, het Forum Caesaris. Hier kwam een tempel
van Venus te staan, de godin van wie volgens de traditie de familie van de Julii afstamde. Op de plaats
van het Forum Romanum waar Caesar was gecremeerd, liet hij de tempel van Divus Julius, de
vergoddelijke Caesar, bouwen. Ook liet hij een forum voor zichzelf aanleggen: Forum Augusti met een
tempel van Mars Ultor, Mars de Wreker (van de moordenaars van Caesar). Op de Palatijn bouwde hij
een eenvoudig paleis met ernaast een tempel van Apollo, de god die door Augustus speciaal werd
vereerd (zie begin §1).
Het mausoleum
De term gaat terug op de Mausolus van Carië, die in de 4e eeuw BC een enorm grafmonument voor
zichzelf liet bouwen. Veel Hellenistische koningen volgden zijn voorbeeld. Augustus moet al voor de
slag bij Actium met de bouw van zijn mausoleum zijn begonnen (onderdeel van zijn concurrentiestrijd
met Antonius). Het ontwerp ging terug op de oude grafheuvels (tumulus) van de Etrusken. De kamer
waar de as van de keizer en zijn familie moest worden bijgezet, bevond zich in een grote heuvel met
een diameter van 87 meter en met een hoogte van 44 meter. Er stond hier en verguld beeld van
Augustus. In 28 BC, 42 jaar voor zijn dood, was het mausoleum gereed. Er stonden voor de ingang van
de tunnel naar de grafkamer 2 obelisken en werden later bronzen zuilen geplaatst waarop de
regeringsdaden van Augustus stonden vermeld (Res Gestae). De obelisken zijn toen verplaatst en
staan nu op twee pleinen in Rome. Marcellus, de jonggestorven neef en schoonzoon van Augustus, is
als eerste in dit familiegraf geplaatst.
De Ara Pacis
Het altaar van de vrede die door Augustus is gebouwd. Het heeft een propagandistische uitstraling en
laat zien hoe de kunst daardoor werd beïnvloed.
De inwijding vond plaats op 30 januari BC, de verjaardag van Livia, de vrouw van Augustus. Het altaar
is omgeven door vier marmeren muren die aan de binnen- en buitenkant met reliëfs zijn bekleed. De
stijl is classicistisch; het gaat terug op de klassieke Griekse stijl van de 5e eeuw BC, kenmerkend voor
de Augusteïsche kunst. Er is een plechtige processie op aangebracht van leden van de keizerlijke
familie. De gezichten van het Romeinse reliëf zijn erg realistisch; vele zijn verschillende
priestercolleges, de godin Roma en de personificatie van Italië is er en ook Mars en Aeneas, de
mythische stamvaders van het Romeinse volk.
Augustus en de moraal
Augustus voerfde hervormingen door op sociaal en religieus terrein, maar ook moraal; de jarenlange
oorlogen hadden een hoge tol geëist van de Romeinse burgerbevolking. Augustus voerde maatregelen
in om het aantal burgers te vergroten. Maar met de politiek had hij een ander doel voor ogen; de
samenleving was verloederd volgens hem, mannen bleven ongehuwd en stonden niet meer aan het
hoofd van de gezinnen. Veel vrouwen deden waar ze zin in hadden. Hij wilde dat de Romeinen weer
volgens de oude Romeinse normen en waarden gingen leven; hierin stond de familie en het leven in
dienst van de staat centraal. Hij stelde bijv. een wet in, die bepaalde dat een Romeinse man voor een
bepaalde leeftijd moest trouwen. Vrouwen die op jonge leeftijd weduwe werden, moesten zo snel
mogelijk weer hertrouwen. Getrouwde paren die kinderloos bleven werden gestraft. Op overspel
stond ook een boete. Ouders met drie kinderen of meer werden bevoorrecht; de vader kon sneller
carrière maken.
En Augustus zelf?
Toen zijn tweede vrouw Scribonia op het punt stond te bevallen, werd hij (24 jaar oud) verliefd op de
negentienjarige Livia Drusilla uit de beroemde familie der Claudii, die getrouwd was met Tiberius
Claudius Nero, een aanhanger van Antonius. Zij hadden een zoontje Tiberius en ze was zwanger van
de tweede. Octavianus scheidde Scribonia en drong erop aan dat Livia's huwelijk werd ontbonden; hij
trouwde in januari 38 BC, vlak na de geboorte van zijn dochter Julia met de zes maanden zwangere
Livia.
Zijn dochter Julia werd na de dood van haar echtgenoot Agrippa door haar vader gedwongen te
trouwen met haar stugge stiefbroer Tiberius die met tegenzin van zijn vrouw met wie hij gelukkig was,
scheidde. Toen Tiberius naar het oosten vertrok, zocht Julia haar geluk bij minnaars. Dit keurde haar
vader niet goed en hij verbande haar in 2 BC naar een eiland voor de kust van Campania en later naar
Rhegium (Zuid-Italië). Zij is, net als haar dochter die later ook verbannen werd, nooit teruggekeerd,
zelfs niet na haar dood.
Het was bekend dat Augustus herhaaldelijk overspel pleegde, maar men voerde tot zijn
verontschuldiging aan dat hij dit niet deed voor de seks, maar uit koele berekening, omdat hij hoopte
op die manier via hun vrouwen achter de plannen van zijn tegenstanders te komen. Ook toen hij oud
was, was hij nog buitenechtelijk seksueel bezig met voorkeur voor jonge meisjes, die door zijn
echtgenote werden aangevoerd.
§4 Maecenas
Augustus gaf zijn dichters en historici opdrachten voor zijn propaganda. Een belangrijke rol speelde
Maecenas, vriend en adviseur van Augustus op politiek en cultureel gebied. Hij organiseerde
bijeenkomsten waarop schrijvers en dichters naar elkaars werk konden luisteren. De beroemdste
schrijvers uit de tijd van Augustus zijn de historicus Livius, en de dichters Vergilius Horatius en Ovidius.
Vergilius Maro (70-19 BC) verheerlijkt met zijn gedichten Bucolica en Georgica de schoonheid van
Italië en het boerenbestaan. Met zijn epos Aeneis schreef hij een nationaal gedicht waarin grote
figuren uit Rome's geschiedenis zijn opgenomen. Hij verbond de stichting van Rome (Romulus en
Remus, nakomelingen van Trojaan Aeneas) met het mythische verleden en de val van Troje. Ook
kwam bij hem naar voren dat de Goden bepaalden dat de Juliërs (Caesar, Augustus) als nakomelingen
van Aeneas, de hoogste machthebbers in Italië zouden worden. Aeneas bezat alle waarden die bij de
ideologie van Augustus pasten, de held liet zich leiden door virtus (deugdzaam en moedig gedrag) en
pietas (eerbied voor de goden).
Horatius (65-8 BC) was vrienden met Augustus en Maecenas. Deze dichter, die lyrische poëzie schreef,
zag in dat het principaat rust en vrede uitstraalde en verbetering van de moraal wilde. Daarom stelde
hij zijn dichtkunst in dienst om dat te verwerkelijken. Hij prees Augustus en verheerlijkte de virtus
Romana. In 17 BC schreef hij in opdracht van Augustus het Carmen saeculare ('Eeuwlied'), een
feestlied voor de eeuwfeesten die een nieuwe tijd moesten inluiden; Apollo en Diana staan centraal,
de beschermgoden van Augustus.
Ovidius (43BC-17AD) is beroemd geworden door zijn werk Metamorphosen, dichtwerk dat ruim 250
verhalen bevat over gedaanteveranderingen. Er zit een historische lijn in; vanaf het ontstaan van de
wereld tot zijn eigen tijd, en het voorspelt de vergoddelijking van Augustus. Dit werk heeft veel invloed
gehad op kunstenaars in de ME. Bij hem was liefde ook belangrijk in zijn werken. In zijn Ars Amatoria
('Liefdeskunst'), geeft hij voorschriften aan jonge mannen hoe ze meiden kunnen versieren en
andersom ook. Augustus was niet blij hiermee, het amorele karakter paste niet bij zijn wetgeving van
moralen. Ook heeft Ovidius volgens zichzelf een error begaan (misstap), die ook de woede van
Augustus heeft opgewekt. Hij werd hierdoor (?) in 8 AD verbannen naar Tomi, waar hij is gestorven.
Misschien had deze misstap te maken met Julia (die ook in dat jaar werd verbannen).