And you Hades will rule them all

Anouk Schaapveld 1
”And you Hades will rule them all”
Anouk Schaapveld
Student nummer 3006905
“And you Hades will rule them all”
Een onderzoek naar de beeldvorming van Hades door de eeuwen heen.
Begeleider: Rolf Strootman
Master: Antieke Cultuur aan de Universiteit van Utrecht
Anouk Schaapveld 2
”And you Hades will rule them all”
INHOUDSOPGAVEN
Inleiding
I Grieken en Hades
Hades de god van de onderwereld
Geboorte, Olympos versus aarde, De onderwereld
Hades in de hoofdrol
Schakking van Persephone, namen van de god
Hades in een bijrol
Mythe van Thesus, Mythe van Orpheus, Eigenschappen van Hades
Hades voor de Grieken
Leven op aarde, Begrafenisrituelen, Cultus, Hades in de Griekse literatuur
Iconografie van Hades
II Romeinen en de God van de Onderwereld
Hades, Pluton en Dis
Etrusken en Romeinen, Romeinse mythe, Romeinse namen
Rituelen en tempels
Schrijvers en hun beeld van de onderwereld
Ovidius, Vergilius, Seneca
III Visioenen van de onderwereld in het christendom
De duivel
Achtergrond van de personificatie van het kwaad, Visioenen uit de Middeleeuwen
De Divina Commedia
De reis, Dante’s Inferno, Pluton, de heerser van de onderwereld
Dis in de kunst
IV Hades in Hollywood
De Blauwe Hades in Hercules
Het verhaal, de humoristische Hades
Rockster in Percy Jackson
Percy Jackson, Rockster
Hades in Clash of the Titans
Clash of the Titans, Hades de god die alles wil overnemen
Conclusie
Bibliografie
Anouk Schaapveld 3
”And you Hades will rule them all”
Inleiding
Eind 2012 komt Gods behaving badly in de bioscopen. Het is een verfilming van het boek van
Marie Philips met dezelfde titel,1 waarin de mythe van Orpheus zich in hedendaags Londen afspeelt.
De film zal echter gemaakt zijn in New York. De Olympische goden raken hun machten kwijt omdat
de mensheid niet meer in hen gelooft en moeten van de berg Olympus verhuizen naar een oude flat
in New York. In het boek is Hades de enige god die al zijn machten nog bezit en hij wordt door de
andere goden om hulp gevraagd bij het redden van een verliefd stel, de hedendaagse Orpheus en
Eurydice. In het boek moeten de goden werken voor de kost en proberen zich als mensen te
gedragen. Zo gaat Artemis, de godin van de jacht, joggen met haar honden en beheert Dionysos, de
god van wijn en roes, een bar, Aphrodite, godin van de liefde speelt in pornofilms enzovoort. Als de
film dezelfde situaties als het boek volgt wordt dit een andere soort film over de Griekse goden dan
we gewend zijn, want in de meeste films over de Griekse mythologie worden de goden op het witte
doek vaak net zo idyllisch neergezet als de lang geleden gemaakte marmeren beelden. De mythische
verhalen en de Griekse goden blijven tot onze verbeelding spreken.
Sinds de jaren twintig worden er al films gemaakt die teruggrijpen op de Griekse en
Romeinse verhalen. De goden waren altijd gemakkelijk te herkennen, aangezien de filmmakers de
klassieke beelden graag als inspiratiebron leken te gebruiken. De Griekse mythen en verhalen blijven
ons inspireren, zoals ze dat eeuwen lang gedaan hebben, voor kunstwerken van allerlei soorten:
beeldhouwwerken, schilderijen en nu de films. De epische gedichten van de Griekse schrijvers
komen, dankzij de filmindustrie, weer tot leven, zij het niet altijd even waarheidsgetrouw. De
belangrijkste Olympische goden, Zeus, Athena, Apollo, Aphrodite en Poseidon zijn in de filmindustrie
goed vertegenwoordigd. Hoewel er in films vaak verwezen wordt naar de god van de onderwereld,
worden er weinig rollen voor Hades geschreven.
De god wordt welgeteld in drie films duidelijk als personage neergezet, we tellen hier Gods
behaving badly nog niet bij2. In andere films wordt wel over hem gesproken, maar aanwezig in
scènes is Hades dan niet. De filmmakers geven geen universeel beeld van de god van de
onderwereld. In Hercules is Hades de ultieme schurk, met vlammen als haren en twee hulpjes die
Pain en Panic heten. In Percy Jackson and the Lightning Thief is Hades neergezet als zowel, een
duivelsfiguur met veel vuur, horens en vleugels, als een rockster die zijn beste tijd heeft gehad. Clash
of the Titans, uit 2010, maakt van Hades een onderkruipsel, een enge man die de hele mensheid wil
vernietigen en zo nu en dan in een soort duivel verandert.
De heerser van de onderwereld lijkt twee basis tradities te hebben. Hades kan de Griekse
godheid van de onderwereld zijn, met als inspiratiebron het beeld dat de schrijvers en kunstenaars
uit de oudheid schiepen, of Hades is een andere benaming voor de christelijke duivel die heerser is
over de hel. Het christendom heeft veel invloed gehad op het beeld van de god Hades en de klassieke
heerser van de onderwereld versmolten met de nieuwe heerser, Lucifer of Satan de heerser van de
christelijke Hel. De god van de onderwereld krijgt dan ook een meer duivels karakter, bijvoorbeeld
vleermuisvleugels en monsterlijke gelaatstrekken. Dat terwijl de Olympische goden weinig zijn
veranderd, zij blijven dezelfde karaktereigenschappen behouden, die zij ook in de oudheid hadden.
Zeus wordt nog steeds afgebeeld als een gespierde, bebaarde man boven de wolken met een
bliksemschicht. Zijn broer Poseidon heeft ongeveer hetzelfde uiterlijk, maar dan met een drietand en
hij wordt omringd met zaken die verwijzen naar water.
In de Middeleeuwen raakte men, door de christelijke leer, geïnteresseerd in de onderwereld,
er verschijnen visioenen en reisverhalen van Christenen die afdalen naar de hel en terugkomen. De
Divina Commedia van Dante is het bekendste voorbeeld van een dergelijk reisverhaal naar de hel. In
de Commedia zien we een heerser van de onderwereld die Dante “Dis” noemt, de Romeinse god van
de onderwereld maar met alle eigenschappen van de Christelijke Satan. Een grote inspiratiebron was
duidelijk de klassieke Griekse en Romeinse teksten, die Dante versmolt met de Christelijke leer.
1
2
M.Phillips: Gods Behaving Badly (Jonathan Cape in 2007).
Die film komt waarschijnlijk pas in 2013 uit.
Anouk Schaapveld 4
”And you Hades will rule them all”
Het Romeinse pantheon was sterk beïnvloed door het Griekse, zo ook de onderwereld en de
goden die daar verbleven. De beschrijving van de onderwereld, nog zeer primitief en vaag, bij
Homerus en Hersiodus verandert door de eeuwen heen, en de Romeinen kunnen uiteindelijk een
duidelijk beeld scheppen van de onderwereld. De heerser van die wereld was niet zo populair als de
Olympische goden, toch is hij wel een belangrijke god geweest waar gelovigen ontzag voor hadden.
Hades was niet de oorsprong van het kwaad, zoals de duivel dat wel is in de christelijke leer.
Gerald Messadié schrijft in zijn boek over de geschiedenis van het kwaad “het heeft dus geen
enkel nut om achter Pluto of Hades onze duivel te zoeken”.3 In deze uitspraak zit waarheid: Hades
was een heel andere soort god met andere machten en eigenschappen dan de duivel in het
christendom. Toch zijn er veel overeenkomsten te vinden tussen beide, ze zijn tenslotte allebei
heerser van de onderwereld. De beeldvorming van de duivel is voor een deel geïnspireerd op Hades.
Tegenwoordig is Hades echter een andere naam voor de duivel en voor filmmakers maakt hem dat
een makkelijke “bad guy”. In films wordt wel geprobeerd om terug te grijpen op het Klassieke beeld
van Hades, echter is dat volgens mij niet meer mogelijk. De filmmakers kunnen Hades niet meer los
zien van de duivel. De inspiratiebronnen zijn omgedraaid, om een beeld van Hades te maken wordt
er nu gekeken naar de eigenschappen van de duivel, in plaats van andersom.
De vraag die hieruit naar voren komt is dan ook, hoe deze wisselwerking tussen Hades en de
duivel tot stand is gekomen? Welke ontwikkelingen vonden er plaats, waarna Hades niet meer los te
zien is van de duivel? Voor de uitwerking kies ik voor een chronologische beeldvorming, het beeld
van de god van de onderwereld door de eeuwen heen. In het eerste hoofdstuk benader ik de
beeldvorming van de god van de onderwereld in het pantheon van de Grieken en kijk ik naar
karaktereigenschappen die beschreven werden in de mythen, als in het dagelijks leven. Vervolgens
bekijk ik welke aanpassing de Romeinen hebben gemaakt aan hun beeld van de heerser van de
onderwereld. Wanneer de klassieke geloven plaats maken voor het christendom, krijgen we te
maken met het figuur van de duivel die ook heerser is over de onderwereld. Ik ga kijken naar de
overeenkomsten en eigenschappen die de twee heersers delen. Aan de hand van het visioenen
genre, populair in de Middeleeuwen, is er een reconstructie te maken van de veranderingen die
ontstaan in de onderwereld. De Divina Commedia van Dante was het belangrijkste en bekendste
visioen. Hij wist de klassieke verhalen met de christelijke leer te versmelten en versmolt ook de god
van de onderwereld en de duivel. Als laatste eindig ik met een presentatie van de drie films waarin
Hades in zijn hoedanigheid als god van de onderwereld een rol speelt, welke eigenschappen van
Hades laten zij zien en beargumenteer ik of de filmmakers zijn geslaagd in het schrijven van een
Hades of een combinatie van Hades en de duivel.
3
G. Messadié: De geschiedenis van het kwaad, historie, legenden en beeldvorming van de duivel, (Tirion, Baarn,
1964) 220
Anouk Schaapveld 5
”And you Hades will rule them all”
I HADES BIJ DE GRIEKEN
Hades de god van de onderwereld
De goden waren in de Griekse wereld bekend door de mythen waar zij in voorkwamen en
waarin hun goddelijke daden werden verhaald. Die mythen konden door Griekse schrijvers worden
gebruikt. Zo kon een mythe een boek vullen voor Homerus, slechts een uitweiding zijn op een ander
verhaal bij Pindarus, naar verwezen worden in een tragedie of een beginpunt zijn van een
wetenschappelijk stuk bij Plato.4 Mythen veranderden, er werden details weggelaten of juist
toegevoegd, maar de essentie van het verhaal bleef hetzelfde. De definities van mythen wisselen,
maar over het algemeen wordt er gesteld dat een mythe een traditioneel verhaal is dat belangrijk is
voor de samenleving. Het waren mooie verhalen waar een belangrijke en morele boodschap in
verwerkt was. Boodschappen die belangrijk waren voor het goed functioneren in de samenleving. 5
Volgens Burton waren mythen op een symbolische manier de waarheid van het menselijke bestaan,
dus mythen waren niet letterlijke of wetenschappelijke waarheid, ze vertelden een culturele
waarheid.6 Voor de Grieken waren deze waargebeurde verhalen uit een ver verleden, die via
mondelinge tradities bij een aantal grote schrijvers zoals Homerus, Hesiodus en Aischylos op schrift
zijn opgesteld. Door die mondelinge tradities zijn de verhalen veranderd, aangepast aan de regio en
de situatie waarin zij werden verteld. Het feit dat die mythen veranderd zijn, is voor dit onderzoek
zowel een voordeel als een nadeel. Het voordeel is dat we verschillende beelden van dezelfde
godheid krijgen, we zien het beeld van de god door de jaren heen veranderen en zich aanpassen aan
wat de Grieken belangrijk vonden of dachten. Daarnaast geven de verschillende details in de mythen
aan in wat voor een culturele periode de schrijver zich bevindt. Het nadeel is dat we geen duidelijke
periode aan de mythen kunnen geven en dus ook niet weten welke beeld voorafging aan het andere.
We kunnen geen chronologische volgorde geven van de veranderingen die ontstaan in het beeld dat
de Grieken van hun god van de onderwereld hadden.
Geboorte
Wat de Grieken wisten, en wat wij nu lezen, over Hades had zijn oorsprong in de mythen
waarin hij voorkwam. Zo was er ook een mythe over zijn geboorte. Volgens Hesiodus was Hades de
oudste zoon van Kronos en Rhea, het titanen echtpaar dat in bezit was van de macht over de wereld.
Kronos was aan de macht gekomen door zijn vader Ouranos, de hemel, te verslaan. Uit angst dat zijn
eigen kinderen zijn voorbeeld zouden volgen, at Kronos zes van zijn eigen kinderen bij hun geboorte
op, om zijn macht zeker te stellen. Zeus, de jongste, ontsnapte dankzij zijn moeder Rhea aan zijn
vader, zij wist Kronos te misleiden en liet hem een steen eten in plaats van het kind. Zeus groeide op
ver van zijn ouders en eenmaal volwassen geworden, versloeg hij zijn vader. Zijn opgegeten broers
en zussen konden door Zeus worden bevrijd.7 De belangrijkste goddelijke posities op aarde werden
onder de zeven goden verdeeld. De drie goddelijke broers moesten de zee, de hemel en de
onderwereld verdelen. Enkele overleveringen vertellen ons dat de goddelijke broers lotjes hebben
getrokken en zo willekeurig de taken verdeelden.8 Andere bronnen zeggen dat Zeus zichzelf god van
4
W. Burkert: Structure and history in Greek mythology and ritual, (Univ of California Press, 1979) 3
J. D. Mikalson: Ancient Greek Religion (Wiley-Blackwell, 2010)55
6
R.J. Russell: The devil: perception of evil from antiquity to primitive Christianity (Ithaka, 1977), 52
7
Hesiodus, Theogony, (Cambridge, MA.,Harvard University Press; London, 1914) William Heinemann, 455-490,
But Rhea was subject in love to Cronos and bore splendid children, Hestia, Demeter, and gold-shod Hera [455]
and strong Hades, pitiless in heart, who dwells under the earth, and the loud-crashing Earth-Shaker, and wise
Zeus, father of gods and men, by whose thunder the wide earth is shaken.[490] she gave a great stone wrapped
in swaddling clothes. Then he took it in his hands and thrust it down into his belly: wretch! he knew not in his
heart that in place of the stone his son was left behind, unconquered and untroubled, and that he was soon to
overcome him by force and might and drive him from his honors, himself to reign over the deathless gods.
8
Apollodorus, Bibliotheca (Sir James George Frazer, Ed.), 1.2, And the Cyclopes […]to Zeus was allotted the
dominion of the sky, to Poseidon the dominion of the sea, and to Pluto the dominion in Hades.
5
Anouk Schaapveld 6
”And you Hades will rule them all”
de hemelen maakte en de twee andere taken aan zijn broers gaf, hetgeen zou kunnen leiden tot
ontevredenheid tegenover Zeus.9 De uitkomst bleef hetzelfde Zeus kreeg de hemelen, Poseidon
kreeg de zeeën en Hades het rijk van de onderwereld waar later de zielen van gestorven mensen
rond zouden dwalen. Het rijk van de onderwereld zou dezelfde naam dragen als Hades.
De oorsprong van de drie goddelijke broers lag waarschijnlijk in het Nabije Oosten. In de
Ugarit overleveringen waren ook drie broers te vinden die hun machtige vader hadden verslagen.
Deze drie goddelijke broers hadden dezelfde taken: Baal was heerser over de hemel, Yam bezat het
gezag over de zeeën en Mot was de heerser van de onderwereld.10
De goden bemoeiden zich met wat er op aarde gebeurde en lieten zich regelmatig zien aan
gelovigen en helden. Als er oorlog uitbrak werden er tussen de vechtende partijen kanten gekozen
en vochten de goden vaak ook zelf mee op het slagveld. Hades echter onttrok zich hier meestal aan
en bemoeide zich niet met de mensen op aarde.11 De enige strijd waar Hades in verwikkeld was
geweest, was de strijd tegen de titanen. De goden moesten om de wereld te redden de titanen
verslaan door ze eeuwig op te sluiten in de Tartaros, een kuil in de onderwereld. De taak om ze daar
te houden werd toevertrouwd aan Hades.12
Olympos versus aarde
Hades kwam oorspronkelijk uit dezelfde familie als de goden die woonden op de berg
Olympos maar hij werd niet gezien als een van de twaalf Olympische goden. Volgens de mythen die
Graves verzamelde, vermeed Hades de Olympos en de andere goden zoveel mogelijk. Zolang hij in
zijn rijk der doden verbleef, bemoeide Hades zich niet met het leven van de mensen op aarde of de
Olympische goden. Die goden mochten op een uitzondering na, niet te maken krijgen met de dood.13
De goden konden niet afdwalen naar de onderwereld, zelfs de oppergod Zeus niet.14De meeste
goden konden niet in de buurt van hun menselijke geliefden blijven wanneer die op het punt stonden
het leven op aarde te verlaten.15 De enige Olympische god die wel met de dood te maken had was
Hermes, de boodschapper van de goden. Hij begeleidde de pas gestorven zielen naar de onderwereld
en overhandigde ze daar aan Charon, de bootsman.
Daarom werd er een onderscheid gemaakt tussen de Goden van de Olympos en de goden uit
de onderwereld: chthonische goden waren de goden van of in de aarde.16 Een god was chthonisch als
die een functie had die met de aarde te maken had. Zo was een godheid die belangrijk was voor de
onderwereld, landbouw, gewassen of van mineralen en aardse rijkdommen ook een chthonische
godheid. Hades was bij uitstrek een chthonische godheid aangezien hij helemaal geen functies had
die los stonden van de aarde.17 De goden en goddelijke wezens die naast Hades in de onderwereld
leefden waren onder anderen Persephone, de koningin van de onderwereld en Hekate, de godin van
de dood en bedienster van Persephone. Verder vertoefden er veel monsterlijke wezens: Kerberos, de
driekoppige hond die de poorten van het paleis van Hades bewaakt, de Eryniën, wraakgodinnen die
de zielen straften die zich hadden gewaagd aan het plegen van tegennatuurlijke zonden zoals
9
Nonnus Dionysiaca 31. 56 FF “He (Zeus) has given the cloudy house of darkness to your (Persephone) consort
(Hades) “ (vertaler: Rouse).
10
C. Lopez-Ruiz: When the Gods were born, Greek cosmogonies and the Near East (Harvard, 2010) 120-121
11
R. Graves: The Greek myths volume 1 (1995), 121 d “Hades seldom visits the upper air”
12
Hesiodus, Theogony, (Cambridge, MA.,Harvard University Press; London, 1914) William Heinemann, 850, The
whole earth seethed, and sky and sea: and the long waves raged along the beaches round and about at the rush
of the deathless gods: and there arose an endless shaking. [850] Hades trembled where he rules over the dead
below, and the Titans under Tartarus who live with Cronos, because of the unending clamor and the fearful
strife.
13
W.Burket: Greek Religion (Oxford,1985, Stuttgard 1977) 201-202
14
G. Méantis: Les dieux de la Grèce et les mystères d’Éleusis (Presses universitaire de France, Paris, 1959), 81
15
P. Mayerson: Classical Mythology in Literature, Art, and Music (Xerox College Publisching, Toronto, 1971).227
16
J. D. Mikalson: Ancient Greek Religion, 38, Chthon vertaling is aarde
17
Ibidem, 39
Anouk Schaapveld 7
”And you Hades will rule them all”
moorden, godslastering en meineed. Verder Charon, de schipper van de boot die de pas gestorven
zielen over de Styx, de rivier om het dodenrijk, bracht en de Moirai, de schikgodinnen, drie vrouwen
naar verluid met maar een oog voor hen alle drie. Zij beschikten over het lot van de mensen en zelfs
de goden konden het lot dat de Moirai uitkozen niet tegenwerken.
De Onderwereld
Dat Hades en Persephone altijd bij de onderwereld hoorden was duidelijk. Volgens Cole
gebruikt de Grieken niet het woord onderwereld om het rijk van de doden aan te duiden, het werd
eerder Domata Persephoneia of Domata Haidou, domeinen van Persephone of Hallen van Hades
genoemd.18
In de eerste geschreven overleveringen, vooral bij Homerus en Hesiodus was de onderwereld
nog een donkere eentonige en grotachtige plaats. Als we Homerus volgen was de onderwereld een
afschuwelijke plek, geen licht, geen zon, zelfs de goden hadden er een hekel aan.19 Volgens Burkert
was de onderwereld as sublime as moving, but it has no universal validity20: de beschrijvingen van de
onderwereld bleven veranderen en inspireerden elkaar maar konden ook enorm van elkaar
verschillen. In de eeuwen daarna werd de onderwereld langzamerhand verdeeld in verschillende
lagen, vooral in de steden was er behoefde om een verschil te maken tussen mensen die goed of
slecht geleefd hadden, dus dat er verschillende “hiernamaals”moesten zijn.21 Pindarus was de eerste
schrijver die het over twee categorieën mensen had. Zij die hun woord hielden en niemand op aarde
of zee lastig hadden gevallen konden Persephone’s prijs krijgen echter zij die hun woord niet hielden
liepen de kans gestraft te worden in de onderwereld.22 De eerste allusie naar de Elysische velden
werd al wel bij Homerus gedaan. In het Odyssee sterft Menelaus niet, maar leeft hij voor eeuwig aan
het einde van de wereld op een eiland van de gezegende.23
Wie waarheen mocht, werd in het begin nog bepaald door Hades zelf, maar ook Persephone
kon soms beslissen waar de zielen heengingen. Een onderdeel van de Eleusische mysteriën moest
men in de gunst van de godin van de onderwereld komen om een beter leven in het hiernamaals te
krijgen.24 Later zijn er drie rechters gekomen, Minos, Rhadamanthys en Aiakos die een onderscheid
maakten tussen individuen op basis van het leven dat iemand had geleid.25 Waar het rijk van de
onderwereld precies lag was voor vele schrijvers niet duidelijk. Homerus plaatste de onderwereld in
de Illias zowel diep in de aarde als op de aarde maar ver van de bewoonde wereld af.26 Berstein
maakte de opmerking dat de plek van de onderwereld in de litteratuur niet het belangrijk is, het ging
vooral om het idee dat de onderwereld zo ver mogelijk bij de levende wereld vandaan moest blijven.
Berstein noemde het Society’s desire27 het land van de doden moest voor de levende heel moeilijk te
vinden zijn en dus zo ver mogelijk zijn.
Het rijk van Hades heeft door de eeuwen heen veel uiterlijke veranderingen mee gemaakt:
rivieren, bewoners, bergketens en steden waren wel of niet aanwezig. Er waren naar verluid
meerdere toegangen of ingangen naar de onderwereld te vinden, verspreid over het gebied van het
oude Griekenland, klein Azië, hedendaags Italië en de gebieden aan de overkant van de Middellandse
18
S.G. Cole, Landscape of Dionysos and Elysian Fields, The Greek Mysteries, The Archaeology and Ritual of
Ancient Greek Secret Cults ed: M.B. Cosmopoulos (Routledge, London, New York, 2003), 196
19
G. Méantis: Les Dieux de la Grèce et les mystères d’Éleusis, 90
20
W. Burkert: Greek religion, 197
21
S.G. Cole, Landscape of Dionysos and Elysian Fields, The Greek Mysteries, (Routledge, London, New York,
2003)193
22
S.G. Cole, Landscape of Dionysos and Elysian Fields, 196
23
Homerus: Odyssee IV-563-9
24
W. Burkert, Greek Religion, 198
25
R. Graves: The Greek myths, 121 d.
26
W. Burkert, Greek Religion, 197
27
A.E. Bernstein: The Formation of Hell, Death and Retribution in the Ancient en Early Christian worlds (UCL
press, London, 1993), 25
Anouk Schaapveld 8
”And you Hades will rule them all”
zee in Afrika. De openingen van het rijk der doden lagen richting het zonloze westen en meestal
beschut door grotten. In de mythen van helden die de reis naar het rijk van Hades maakte werd de
onderwereld beschreven als een grote grot, met rotsformaties en veel vuur. De Elysische velden
waren de enige plekken die eruit zagen als het Griekse breed uitgemeten landelijke landschap waar
de goede zielen in alle rust van de eeuwigheid konden genieten.
Hades in de hoofdrol
De Schaking van Persephone
In verhouding tot de hoeveelheid Griekse mythen die wij hedendaags nog kennen waren er
weinig mythen die plaatsvonden in de onderwereld en daarvan gingen er maar enkele over Hades.
De mythe waar Hades daadwerkelijk een belangrijke rol speelde, was in het verhaal rond de schaking
van Persephone. Homerus beschreef Persephone alleen als de gemalin van Hades en de koningin van
de onderwereld. Hesiodus was de eerste die het over een schaking had en dat de godin, tegen haar
wil mee werd genomen naar de donkere onderwereld. 28 In de homerische hymnen van Demeter
werd de schaking van Persephone uitvoerig beschreven.29 Homerische hymnen waren liederen die
geschreven waren om goden te eren en werden waarschijnlijk gebruikt om epische dichtwerken in te
leiden. We weten echter niets van hun afkomst, wie ze schreef of voor wie ze geschreven werden.30
De mythen van de schaking ging als volgt: De god van de onderwereld zag de dochter, van de
goden Demeter en Zeus, in een weiland spelen met nimfen. Hades liet de aarde openscheuren en
kwam met zijn wagen met zwarte onsterfelijke paarden het meisje ophalen. Terug in de onderwereld
maakte Hades Persephone tot zijn vrouw en daarbij ook tot vorstin van de onderwereld. Haar
moeder Demeter, de godin van de oogst en de vruchtbaarheid, was diep bedroefd. Zij liet de oogst
mislukken en smeekte Zeus om de terugkomst van haar dochter. Zeus liet Hades beloven dat hij
Persephone terug zou laten gaan naar haar moeder. Hades gaf Persephone een granaatappel te
eten; deze vrucht zorgde ervoor dat Persephone altijd terug moest komen naar de onderwereld. Zij
mocht nu een deel van het jaar op aarde met haar moeder over de gewassen waken, gedurende de
seizoenen waarin de wereld weer in bloei staat. De wereld werd weer kaal wanneer de tijd aanbrak
om voor Persephone weer terug te gaan naar de onderwereld.31
Deze mythe bracht veel symboliek en interpretatie mogelijkheden met zich mee. Zo zou
Persephone de enige godin zijn die ooit de dood vond. Zij werd door Hades meegenomen naar de
onderwereld om in het rijk van de doden te leven. Jonge meisjes die stierven werden ook wel
eerbiedig de bruiden van Hades genoemd in, aangezien zij net zoals Persephone zomaar uit het leven
weggenomen waren. Het eten van iets uit het dodenrijk, zoals de granaatappel van Hades, was terug
te vinden bij veel culturen, als men iets lokaal at dan werd dat gezien als een verbintenis met de
plek.32
In dit verhaal komen een aantal beelden van de god van de onderwereld naar voren. Ten
eerste zou Hades alleen met geweld een vrouw kunnen krijgen, er werd gesuggereerd dat geen
vrouw of godin zich vrijwillig aan Hades zou geven, daarmee werd een uitspraak gedaan over de
onaantrekkelijkheid van Hades. Daar komt dan ook nog bij dat de god de dood veroorzaakt,
Persephone vond de dood door meegenomen te worden door Hades. Ten tweede, als de godheid
dan eindelijk een vrouw heeft, moet hij haar door een list aan zich binden, namelijk door het eten
van een vrucht die haar bindt aan de onderwereld. Kortom er werd een beeld gegeven dat Hades
geen aantrekkelijke god was en dat hij niet geliefden kon vinden zoals Zeus en Poseidon die beide
veel minnaressen hadden.
28
Hesiodus: Theogonie 914
H. Foley: The Homeric Hymn to Demeter (Princeton Press, New Jersey, 1994) Hymne en vertaling,
30
H. Foley: The Homeric Hymn to Demeter,28
31
Ibidem, 28
32
G. Méantis: Les dieux de la Grèce et les mystères d’Éleusis, 8
29
Anouk Schaapveld 9
”And you Hades will rule them all”
Volgens de overleveringen bleef het goddelijk koppel uit de onderwereld in eerste instantie
kinderloos,33 dit in tegenstelling tot het nageslacht van de twee andere grote goden, Poseidon en
Zeus.34 De onvruchtbaarheid van de god van de onderwereld tegenover die van de Olympische goden
zou een weerspiegeling kunnen zijn van de mogelijkheid van nieuw leven op aarde tegenover de
onmogelijkheid voor het bestaan van nieuw leven in de onderwereld. Zo was Hades niet alleen een
onaantrekkelijke god maar ook een impotente en mismaakte god. Andere bronnen spreken echter
wel van kinderen, de wraakgodinnen de Eryniën, zouden zijn dochters zijn evenals andere kleinere
goddelijke wezens uit de onderwereld.35
Hades werd vaak gezien als een van de enige huwelijkstrouwe goden van het Griekse goden
pantheon.36 Ook hier gelden weer verschillende verhalen, de ene bron maakt vooral Persephone
ontrouw aan Hades terwijl Hades zelf helemaal verzot is op zijn vrouw. Andere bronnen linken de
nimfen Minto en Leuce aan de god van de onderwereld. Door een jaloerse Persephone zou de nimf
Minto veranderd zijn in een mint plantje,37 en Leuce werd door de godin veranderd in een witte
populierboom.38 Beide gewassen werden geassocieerd met de onderwereld wat inderdaad een
bewijs zou kunnen zijn voor de relaties tussen de nimfen en de god van de onderwereld. Er stond
naar verluid een witte populierboom voor het paleis van Hades.39
Hades kwam als hoofdpersoon van een mythe alleen voor in de schaking van Persephone,
echter maakte deze mythe oorspronkelijk deel uit van de Homerische hymne. Hymne gewijd aan
Demeter de godin van de vruchtbaarheid en de gewassen.40Zoals ook Mayerson stelt, Hades speelde
hier eigenlijk een secundaire rol, de god van de onderwereld was nodig om de macht van Demeter
uit te leggen en er zijn dus geen mythen die echt alleen om hem draaien.41 In enkele andere mythen
speelde Hades soms een bijrol in zijn hoedanigheid als vorst van de onderwereld.
Namen van de god
In de bekendste mythe rond Hades waren al een aantal eigenschappen van de god te vinden,
zo was hij onaantrekkelijk, niet geliefd, listig en volgens sommige schrijvers onvruchtbaar. Een ander
aspect waarin duidelijke eigenschappen van de god van de onderwereld te vinden waren, was
namelijk in de namen van de god van de onderwereld. Elke Griekse god had een aantal epitheton,
namen die door vooral de hymnische dichters gegeven werden aan de godheid waarin kort zijn
directe eigenschappen naar voren kwamen.42De naam van de godheid zelf: Hades of Haides was een
poëtische naam. De etymologie van de naam is onzeker. Waarschijnlijk stamt het woord af van aidein “de god die onzichtbaar maakt” of van hadô of chadô “the all-embracing” of “all-receiver”. De
epitheton voor Hades gaven daarom uiteenlopende beschrijvingen over dezelfde god van de
onderwereld. Hades stond bekend onder namen die naar hem verwijzen als vorst van het dodenrijk.
Agesander: de god die ieder mens neemt; Clymenus: hij die uiteindelijk iedereen zal verzamelen in zijn
rijk en hen rust en vrede zal brengen, Pylartes: hij die de deuren van de onderwereld gesloten houdt;
Polydegmon: hij die er veel ontvangt43. Andere namen hadden juist meer te maken met zijn
karaktereigenschappen. Isodetes: de god die iedereen gelijk stelt als uiting van zijn rechtlijnigheid. Als
laatste Pluton: hij die rijkdom geeft, als verwijzing naar de natuurlijke rijkdommen die men in de
33
R. Graves, 122 f, Queen Persephone, however, can be both gracious and merciful. She is faithful to Hades, but
has no children by him and prefers the company of Hecate, goddess of witches to his.
34
W.Burkert: Greek Religion, 129, lijst met namen van de kinderen van Zeus.
35
Orpheise hymne en mythen volgens Aeschylus
36
H.J. Rose: Bride of Hades Classical Philology, vol 20, nr 3 (1925)
37
Strabo, Geographika, (H.C. Hamilton, Esq., W. Falconer, M.A.) Ed. Strab 8.3.14
38
R. Graves: The greek myths volume 1, 121 d (Servius on Virgil’s Eclogue VII.61)
39
P. Mayerson: Classical mythology in literature, Art and Music 230
40
ibidem 229.
41
ibidem
42
Burhert: Greek Religion, 184
43
C. Kerenyi: The Gods of the Greeks (Thans en Hudson, 1961) 231
Anouk Schaapveld 10
”And you Hades will rule them all”
aarde kan vinden.44Veel schrijvers zullen Pluton meteen als synoniem van Hades gebruiken, echter
zijn er ook bronnen te vinden die stellen dat Pluton niet direct de god van de onderwereld is maar de
zoon van de held Iason en de godin Demeter. Bijvoorbeeld Hesiodus:
Demeter, bright goddess, was joined in sweet love with the hero Iasion in a thrice-ploughed
fallow in the rich land of Crete, and bore Plutus, a kindly god who goes everywhere over land and the
sea's wide back, and he makes rich the man who finds him and into whose hands he comes,
bestowing great wealth upon him.45
Pluton was de gever van koren. Demeter liet het groeien en Pluton gaf het koren weg. Pluton
was dus een vruchtbaarheidsgod. Daarnaast was het ook een “kindly”, vriendelijke, god. Burkert legt
uit dat Pluton inderdaad een gever van koren was, Pluton gebruikte de aarde om het koren te laten
groeien, dezelfde aarde waar ook de doden naar toe gingen. Zoals zoveel aspecten van de Griekse
mythologie had ook de aarde twee kanten en zou Pluton ook Hades zijn, alleen stond de ene naam
voor gever van rijkdommen, leven, terwijl de andere het leven wegnam.46 Als we inderdaad denken
in de trend dat de Griekse mythologie altijd twee kanten had, zoals de god Apollo die zowel kon
genezen als ziektes verspreiden of Eros die pijlen had die liefde of haat kunnen creëren en
Persephone was zowel levend als dood, dan kon Hades zielen in de aarde houden maar ook leven
geven door koren te laten groeien uit diezelfde aarde.
Die twee kanten van goden was ook terug te vinden tussen twee goden. De Olympische of de
hemelgoden hadden een weerspiegeling onder de chthonische goden.47Zo was Hades de
weerspiegeling van Zeus en werd Hades ook wel Zeus Chthonios genoemd: de Zeus van de
aarde.48De namen van Hades benadrukten vooral het feit dat hij met alle zielen te maken kreeg. Alle
mensen zouden uiteindelijk in die onderwereld terecht komen en daar zouden zij rust en vrede
kunnen vinden. Geen van de namen gaf een negatief connotatie van de god, hij werd niet een
kwade, wrede god genoemd. In tegendeel, Hades zal voor het grootste deel van de zielen voor rust
zorgen. De naam Pluton bracht ook de eigenschap als vruchtbaarheidsgod aan het licht en volgens
Hesiodus was hij ook een vriendelijke god. Hij gaf de mensheid de natuurlijke rijkdommen die net
zoals zijn rijk diep in de aarde zaten, daarnaast had Hades ook affiniteit met paarden en andere
kuddedieren zoals zijn runderen, zoals Apollodorius beschreef, dan was Hades inderdaad een soort
vruchtbaarheidsgod.49 Zoals al eerder gesteld was, konden chthonisch godheden elke functie met de
aarde hebben, dit gold ook voor de vruchtbaarheidsgodinnen als Demeter en Persephone. Hades
kan, met de eigenschappen die hierboven genoemd worden in hetzelfde rijtje geplaatst worden als
Demeter en vooral Persephone, allebei vruchtbaarheidsgodinnen die ook de mensheid voorzien van
rijkdommen.50 Hades kwam als eerste voor in de Hymne van Demeter en als vruchtbaarheidsgod
paste Hades tevens beter bij de andere vruchtbaarheidsgodin Persephone.
In de mysterieen speelde Hades waarschijnlijk geen rol als vruchtbaarheidsgod. De rol die de
god speelde was waarschijnlijk die van de dood, de ontvoeder van Persephone. Er werden tijdens de
rituelen wel offers aan hem aangeboden, maar daarover meer. Hades speelde een rol in de
Eleusische mysteriën ook al werden die in de eerste plaats gegeven voor Demeter.51
De tegenstrijdigheid van Hades kwam hier naar voren. Hij was zowel de god van de dood als een
vruchtbaarheidsgod die voor leven kon zorgen. Als heerser van de onderwereld was hij geen wrede
44
R.E. Bell: Dictionnary of classical Mythology, 311.
Hesiodus: Theogony, (Cambridge, MA.,Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1914) 970.
46
W. Burkert: Greek Religion, 200
47
A. Fairbanks: The Chthonic gods of greek religion the American journal of Philology vol 21-3 (1900) 241-259,
242
48
J. D. Mikalson: Ancient Greek Religion, 39, 120
49
Apollodorius II 5 paragraaf 10-12.
Hades bezat runderen in de onderwereld maar ook op de eilanden van Erytheia die bewaakt werden door
Menoetius .
50
M. Montford, R. Lenardon: Classical Mythology (Longman, New York, London, 1985 derde editie)241
51
J. D. Mikalson: Ancient Greek Religion, 90
45
Anouk Schaapveld 11
”And you Hades will rule them all”
god die iedereen meteen dood wilde hebben, hij was naar verluid eerlijk en wilde iedereen een
vredig en rustig hiernamaals bezorgen.
Hades in een bijrol
De koning en koningin van de onderwereld hadden zelf maar een enkele mythe die volledig
om hen draait, de schaking van Persephone. Het goddelijke echtpaar kwam echter wel vaker voor in
andere mythen en dan vooral in de mythen over de helden die een reis maakten door de
onderwereld.
Mythe van Theseus
Er zijn verschillende versies van deze mythe bekend. Ze beginnen hetzelfde: Theseus en
Peirithous wilden allebei een dochter van Zeus als vrouw. Theseus zou Helena ontvangen en voor
Peirithous zouden de twee helden Persephone van Hades weghalen. Toen zij in de onderwereld
waren (verder werd er niet uitgeweid over wat zij moesten doen om die onderwereld in te komen)
gingen zij het paleis van Hades binnen en werden door de god ondervraagd. Vervolgens werden zij
door Hades gevangen genomen en gemarteld voor hun vermeende plannen. Vier jaar zouden zij in
de onderwereld vast hebben gezeten totdat Heracles voor zijn twaalfde werk de onderwereld in
kwam en Theseus kon bevrijden.52
In de mythe werd Hades niet beeldend beschreven, maar er werd wel iets over de
karaktereigenschappen gezegd. Hades nam wraak, hij liet Theseus en Peirithous straffen maar daar
tegenover stond wel dat zij Persephone van Hades wilden wegnemen.53
De mythe van Orpheus
De mythe van Orpheus die afdaalde in de onderwereld om zijn geliefde Eurydice terug te
vragen aan de god van de onderwereld, zal de meeste informatie over die godheid geven. Het
verhaal ging dat Eurydice, de vrouw van de Griekse zanger Orpheus gebeten was door een giftige
slang en stierf. De zanger kon niet zonder haar leven en volgde haar naar de onderwereld. In eerste
instantie werd hij tegengehouden door Charon die hem niet over liet varen. Orpheus begon echter te
zingen, begeleid door zijn lier en het hele rijk der doden viel stil. Zonder problemen werd Orpheus
overgezet en kon zijn weg in het dodenrijk vervolgen, totdat hij bij de tronen van Hades en
Persephone kwam. God en godin smolten voor het trieste verhaal en de prachtige stem van Orpheus
en hij mocht zijn Eurydice weer naar boven begeleiden met één enkele voorwaarde dat hij zijn
geliefde niet zou aankijken totdat zij weer op de aarde zouden staan. Bijna aan het einde van de reis,
toen het zonlicht al te zien was kon Orpheus de verleiding niet weerstaan en wierp een blik
achterom. Meteen daarop werd zijn vrouw weer terug de onderwereld in getrokken en zwierf
Orpheus voortaan alleen rond.54
Theseus, Heracles en Orpheus zijn de enige drie helden die volgens de mythen daadwerkelijk
contact hebben gehad met Hades. Vele andere helden waren wel afgedaald naar de onderwereld
maar ontmoeten Hades niet. Helden zoals Odysseus en Perseus hadden ingangen naar de
onderwereld gevonden. Alleen de echte heldhaftige helden durfden de onderwereld in en er ook
weer uit herrijzen.
Eigenschappen van Hades
De mythe van Theseus laat zien dat Hades wraakzuchtig kon zijn. De twee helden wilden
Persephone schaken, een daad die Hades zelf had gedaan en daarvoor werden de twee gestraft.
52
Bij Apollodorus:Epitome 1.24 werd alleen Theseus gered net zoals in Heracles van Euripides. R.Graves The
Greek Myths, 362-364, R.Graves geeft in zijn The Greek Myths, 362-364, c,d,e,andere versies aan, dat Theseus
en Perithous of allebei zijn gered of geen van beide.
53
Pseudo Hyginus Fabulae 79.
54
R. Graves: The Greek myths, 112, c. De mythe heeft geen duidelijk Griekse schrijver, veel schrijvers refereren
aan de mythe maar het verhaal is pas in de Romeinse tijd volledig opgeschreven.
Anouk Schaapveld 12
”And you Hades will rule them all”
Hades laat echter in ieder geval een van de twee wel weer gaan, Heracles kan Theseus meenemen.
Hades zou hem als machtige god gestopt hebben als hij Theseus had willen houden. De mythe van
Orpheus gaf een ander beeld van Hades, hij bezat geen hart van steen, en kon op andere gedachten
gebracht worden. Orpheus raakte hem met zijn stem en verhaal en mocht zijn geliefde weer terug
nemen. De zanger overtrad de enige regel die Hades hem gegeven had. Orpheus keek toch achterom
en Hades, conform de afspraak, nam Eurydice weer mee terug de onderwereld in. De
karaktertrekken die bij deze mythen naar voren komen, zijn dat Hades een stugge god was, maar hij
kon wel degelijk emotioneel bewogen worden en strafte niet iedereen af die levend in zijn rijk kwam.
Hij was tegelijkertijd wel een god met wie men zich aan de afspraken moest houden. De
rechtvaardigheid die de god had, werd duidelijk benadrukt in de mythe van Orpheus. Er werd een
regel gegeven en die werd gebroken, dus moesten de consequenties ook geaccepteerd worden. In
deze mythen werd Hades echter niet als een wrede godheid geportretteerd maar meer als een
godheid die serieus genomen diende te worden.
Hades voor de Grieken
Leven op aarde
Zoals eerder vermeld was Hades een poëtische naam, vaak gebruikt door de dichters uit
Griekenland, maar het was niet de naam die de Griekse bevolking in het dagelijks leven gebruikte. Zij
gebruikten waarschijnlijk Pluton als naam voor de god van de onderwereld. Plato maakte daarop een
opmerking in Cratylus :
As for Pluto, he was so named as the giver of wealth (ploutos), because wealth comes up from below
out of the earth. And Hades—I fancy most people think that this is a name of the Invisible (aeidēs), so
they are afraid and call him Pluto.55
Het leven op aarde was voor de Grieken belangrijker dan wat er gebeurde als men eenmaal het
leven verliet. Dit was een grote tegenstelling tot de christelijke visie, waar men vooral uitkijkt naar
het leven na de dood. Het Griekse standpunt kwam vanuit het leven. De Grieken werden in hun leven
op aarde gestraft en met uitzondering van de Tartaros werden er geen straffen in de onderwereld
uitgedeeld.56 De meeste mythen draaiden daarom om goden en helden die genieten van het leven en
avonturen beleven op aarde, daar moesten zo veel mogelijk levensgrillen en tragedie inzitten en
maar weinig toespelingen naar wat er in de onderwereld gebeurde.57 Zo zijn er bijvoorbeeld op
grafstenen geen verwachtingen, goed of slecht over het leven in de onderwereld gevonden, de
Grieken gelovende wel in een onderwereld, maar hadden er verder geen verwachtingen over.58
Kortom het leven op aarde was meermalen belangrijker dan dat in de onderwereld.
De god van de onderwereld werd daarom waarschijnlijk maar weinig genoemd in het gewone
leven net zoals in andere culturen, omdat men altijd de neiging heeft gehad om de associaties met
de dood zo min mogelijk hardop uit te spreken. Men wilde weinig met de dood te maken hebben en
de gedachtegang was vaak dat je de aandacht van de god van de onderwereld niet op je gevestigd
wilde hebben dus dat je zijn naam maar beter niet kon uitspreken. Dit is bij de Grieken te herleiden
uit het feit dat er maar een enkele directe mythe was over de god van het dodenrijk en dat in
vergelijking tot de Olympische goden relatief weinig bewijs van een duidelijke cultusverering terug
gevonden is.
Begrafenisrituelen
Dit betekende echter niet dat Hades als god van de onderwereld niet aanwezig was in het
dagelijks leven.
55
Plato, Cratylus, Plato in Twelve Volumes, Vol. 12 (translated by Harold N. Fowler. Cambridge, MA, Harvard
University Press; London, William Heinemann Ltd. 1921) 403a
56
J. D. Mikalson: Ancient Greek Religion, 191
57
Ibidem, 228
58
Ibidem, 191
Anouk Schaapveld 13
”And you Hades will rule them all”
"Of Haides it is said that he laid down the rules which are concerned with burials and funerals and the
honors which are paid to the dead, no concern having been given to the dead before this time; and
this is why tradition tells us that Haides is lord of the dead, since there were assigned to him in
ancient times the first offices in such matters and the concern for them."59
Hades liet alle gestorven zielen toe in zijn rijk onder de voorwaarde, dat zij de correcte
begrafenisrituelen hadden ondergaan anders mochten zij de onderwereld niet in. Mensen die de
doden niet op de juiste manier begroeven, konden een straf van Hades verwachten. Zo ging het
verhaal van de stad Thebe die gestraft werd met een pestepidemie omdat zij zeven generaals die
Thebe hadden aangevallen niet een correcte begrafenis hadden gegeven.60 Begrafenisrituelen
werden altijd buiten de stad of dorp gehouden, de doden werden weggedragen van de plek waar de
levenden woonden.61 De rituelen moesten worden uitgevoerd zoals Hades die zou hebben
opgedragen. Het lichaam moest gewassen en gebalsemd zijn, met een geldstuk in de mond voor de
bootsman. Zielen die niet volgens de rituelen waren begraven werden niet toegelaten in de
onderwereld en moesten voor eeuwig tussen het rijk der levenden en het rijk der doden zwerven
zonder rust te vinden. De ziel van de overledene werd tijdens de begrafenisrituelen door de god
Hermes opgehaald en begeleid naar de poorten van de onderwereld. Daar werd de ziel door
Cerberus doorgelaten, berecht en naar een van de niveaus van de onderwereld gebracht.62 De doden
werden geëerd met de Nekysia (dagen van de doden) of met de Genesia (dagen van de voorouders).
Er waren volgens Berstein twee verschillende Genesia, de eerste werd in familie kring gevierd op de
verjaardag van de overledenen, families brachten dan kleine offers naar de begraafplaatsen.63 De
steles werden schoongemaakt en er werd om het graf heen gedanst.64 Volgens Burkert werden er in
het begin ook banketten gehouden tussen de graven maar deze verplaatsten zich uiteindelijk naar de
huizen van de families.65 Daarnaast was er ook een gemeenschappelijk Genesia op de vijfde dag van
de maand Boëdromion waar de hele gemeenschap zijn doden herdacht.66
Cultus
Hades was een van de goden die aangeroepen werd bij cultus van de zwarte kunsten.
Tovenaressen riepen de chthonische goden aan om mensen via vloektabletten en voodooachtige
poppen te vervloeken.67 Hades was de godheid die werd aangeroepen om te waken over een
wraakactie.68 Sommige tovenaressen specialiseerde zich in het oproepen van geesten en doden.
Door te offeren werden de doden en de heerser van de onderwereld dan tevredengesteld.69 Zoals
eerder vermeld, waren er verhalen waaruit bleek dat het mogelijk was om de onderwereld te
betreden en vervolgens weer te verlaten. Hoewel Theseus, Heracles en Orpheus met het betreden
van de onderwereld geen hulp hadden gehad, werd bijvoorbeeld Odysseus wel geholpen door de
tovenares Kirke die hem uitlegde welke rituelen hij moest uitvoeren om de ziel van de ziener
Teiresias te kunnen raadplegen,70 ditzelfde gold later ook voor de Romeinse held Aeneas. In de
zwarte kunsten werden waarschijnlijk een aantal van die door Homerus beschreven rituelen
59
Diodorus Siculus, Library of History 5.69.5 (trans Oldfather)
Antoninus Liberalis, Metamorphoses 25
61
Burhert: Greek Religion, 191
62
S.L. Johnston: Restless Dead, (California 1999) 39
63
A.E. Berstein: The Formation of Hell, Death and Retribution in the Ancient and Early Christian Worlds,101
64
W. Burkert: Greek Religion, 194
65
Ibidem, 193
66
A.E. Berstein: The Formation of Hell, Death and Retribution in the Ancient and Early Christian Worlds, 101
67
D. Ogden: Magic, Witchcraft, and Ghosts in the Greek and Roman Worlds, a sourcebook (Oxford, 2002) 247251
68
D. Ogden: Binding Spells: curse tablets and voodoo dolls in the Greek and Roman world, Witchcraft and
Magic in Europe, Ancient Greece and Rome ed: B. Ankarloo, S. Clark (Philadelphia 1999) 44
69
D. Ogden: Greek and Roman Necromancy (Princeton, Oxford, 2001) 175
70
D. Ogden: Magic, Witchcraft, and Ghosts in the Greek and Roman Worlds, a sourcebook ,179
60
Anouk Schaapveld 14
”And you Hades will rule them all”
gebruikt.71 De plek waar Kirke Odysseus liet afdalen, ligt waarschijnlijk in Thesprotia, dat naderhand
een groot cultus centrum werd voor de zwarte kunst. Daar konden volgens de vele verhalen,
tovenaressen met de zielen van overledenen communiceren.72
Homeros beschreef het ritueel dat Odysseus moest uitvoeren om het dodenrijk te mogen
betreden. Een ritueel dat niet door gewone Grieken kon worden uitgevoerd, maar enkele elementen
werden waarschijnlijk wel gebruikt als men Hades wilde aanroepen.73
You must visit the house of dread Persephone and of Haides, and there seek counsel from the
spirit of Theban Teiresias […] go forward, and dig a trench a cubit long and a cubit broad; go round
this trench, pouring libation for all the dead, first with milk and honey, then with sweet wine, then
with water; and sprinkle white barley-meal above. Then with earnest prayers to the strengthless
presences of the dead you must promise that when you have come to Ithaka you will sacrifice in your
palace a calfless heifer, the best you have, and will load a pyre with precious things; and that for
Teiresias and no other you will slay, apart, a ram that is black all over, the choicest in all the flocks of
Ithaka.When with these prayers you have made appeal to the noble nations of the dead, then you
must sacrifice a ram and a black ewe; bend the victims' heads down towards Erebos, but turn your
own head away and look towards the waters of the river. At this, the souls of the dead and gone will
come flocking there. With commanding voice you must call your comrades to flay and burn the two
sheep that now lie before them, killed by your own ruthless blade, and over them to pray to the gods,
to resistless Haides and dread Persephone. As for yourself, draw the keen sword from beside your
thight; then, sitting down, hold back the strengthless presences of the dead from drawing nearer to
the blood until you have questioned Teiresias.74
Offers aan Hades of Persephone (in haar hoedanigheid als godin van de onderwereld)
werden ‘s nachts gedaan. De offerdieren voor Hades en Persephone waren zwarte beesten en
degene die de kelen moesten doorsnijden moesten daarbij hun gezichten afwenden net zoals
Odysseus dat moest doen.75 Als men Hades wilde oproepen dan moest men met de vlakke hand op
de grond slaan.76 Er werd altijd naar beneden geofferd, dat betekende dat er op laag liggende altaren
escharai of in putten geofferd werd, de offergaven moesten meteen in de aarde kunnen komen,
vandaar dat er meestal vloeibare offergaven choai gedaan werden zoals honing, melk en bloed van
het geofferde beest. Ook werd meestal het hele beest geofferd en werd geen vlees apart gehouden
voor een banket zoals dat bij offers van hemelgoden gebeurden.77
Een andere kant van Hades kwam hier naar voren, de duistere kant van de heerser van de
onderwereld. Hades hield zich bezig met zwarte kunsten en ondernam wraakacties als rituelen niet
goed uitgevoerd werden. Daarnaast gebeurde alles in het donker, ’s nachts en had het overduidelijk
met de dood te maken. Allemaal elementen die angst inboezemden en een onveilig gevoel gaf en
daar werd Hades het boegbeeld van.
Bij veel tempels voor hemelgoden waren ook offeraltaren voor hun chthonische
tegenhangers, vaak gebouwd op heldengraven. Omdat er ’s avonds of ’s nachts voor de chthonische
goden werd offerden werden die offers altijd de nacht voor de offers voor de hemelgoden gedaan,
die overdag plaatsvonden.78 De realiteit was namelijk dat beide elementen leven en dood, het leven
maakte. Dit zou dan betekenen dat bij elke tempel van Zeus er ook een altaar voor Hades zou staan.
De dodencultus kwam overheen met de chthonische godencultus.79 Bij begrafenissen werd hetzelfde
geofferd. Daarbij moest het bloed, de specerijen en de drank ook meteen de aarde in lopen om de
71
D. Ogden: Magic, Witchcraft, and Ghosts in the Greek and Roman Worlds, a sourcebook ,179
Herodotus, Histories 5.92 (trans Godley)
73
D. Ogden: Greek and Roman necromancy,16
74
Homerus, Odyssee 10.495 ff (trans. Shewring)
75
Homerus: Odysee 10.527
76
Homerus: Illias 9.567
77
J. D. Mikalson: Ancient Greek Religion: 39
78
W.Burkert: Greek Religion, 202
79
Ibidem, 199
72
Anouk Schaapveld 15
”And you Hades will rule them all”
doden te verzadigen.80 Om de dode nog meer eer te betonen werden er festiviteiten en soms Spelen
gehouden.81 Net zoals de goden moesten de doden ook worden tevreden gehouden.82
Hades werd in Attica eigenlijk niet vereerd zoals de Olympische goden, die verering wel
kregen. Processies en festiviteiten hoorden niet bij Hades. Ook in de andere gebieden van Hellas
kwam zijn verering maar weinig voor.83 Desalniettemin had Hades in andere gebieden van het Oude
Griekenland, net zoals de Olympische goden, zijn tempels en centra voor de rituelen die in zijn eer
werden gehouden, echter waren die in vergelijking met de cultus van de hemelse goden beduidend
minder aanwezig.84
Pausanias beschreef in zijn Beschrijving van Griekenland dat er in Ellis een keer per jaar een
festival plaats vond op heilige grond waar ook een tempel voor Hades stond. Die tempel was
gedurende het hele jaar gesloten behalve tijdens die festiviteiten maar ook dan mochten alleen de
priesters het terrein betreden.85 Volgens reizende schrijver was er maar een reden waarom Hades in
Elis werd geëerd aangezien het hoogste uitzonderlijk was dat de god van de onderwereld überhaupt
die verering kreeg. 86
“The sacred enclosure of Hades and its temple (for the Eleans have these among their possessions)
are opened once every year, but not even on this occasion is anybody permitted to enter except the
priest. The following is the reason why the Eleans worship Hades; they are the only men we know of
so to do. It is said that, when Heracles was leading an expedition against Pylus in Elis, Athena was one
of his allies. Now among those who came to fight on the side of the Pylians was Hades, who was the
foe of Heracles but was worshipped at Pylus. Homer is quoted in support of the story, who says in the
Iliad: And among them huge Hades suffered a wound from a swift arrow,
When the same man, the son of aegis-bearing Zeus,
Hit him in Pylus among the dead, and gave him over to pains. Hom. Il. 5.395-397If
In the expedition of Agamemnon and Menelaus against Troy Poseidon was according to Homer an
ally of the Greeks, it cannot be unnatural for the same poet to hold that Hades helped the Pylians. At
any rate it was in the belief that the god was their friend but the enemy of Heracles that the Eleans
made the sanctuary for him. The reason why they are wont to open it only once each year is, I
suppose, because men too go down only once to Hades.87
Er waren echter ook andere plekken gevonden waar Hades werd vereerd; sporen van een
mogelijke Hades cultus. In Olympia had een altaar gestaan voor Zeus Khthonios: de Zeus van de
onderwereld, dus Hades.88 Volgens Strabo stond er in het Minthe gebergte een tempel voor Hades
en daar dichtbij stond een tempel voor Demeter. Volgens de schrijver was het gebied heel
vruchtbaar en had het volk van de Macistii veel respect voor Hades.89 Waarschijnlijk was Hades hier
vereerd in zijn hoedanigheid als vruchtbaarheidsgod, aangezien de tempel van Demeter dichtbij lag.
Hades was een van de goden die hoorde bij de cultus van Demeter en in combinatie met de naam
van het gebergte, Minthe die een mogelijk minnares van Hades was, zou het niet heel verwonderlijk
zijn geweest dat er een vereringplaats voor Hades was. Volgens de beschrijvingen van Pausanias
waren er op het marktplein van Korinthië drie grote standbeelden te vinden. Een droeg geen naam,
80
S.F. Johnston: Restless Death 41
W. Burket: Greek Religion, 192-193
82
ibidem, 195
83
H.J. Rose: Bride of Hades Classical Philology vol 20,3 (1925)
84
Helaas zijn er geen restanten meer van één mogelijke Hades cultus, de bronnen die hier gebruikt worden
komen van de rondreizende Grieken en Romeinen zelf.
85
Pausanias, Guide to Greece 6.25.3
86
A. Fairbanks: The Chthonic gods of greek religion The American journal of philology. 253
87
Pausanias. Pausanias Description of Greece( with an English Translation by W.H.S. Jones, Litt.D., and H.A.
Ormerod, M.A., in 4 Volumes. Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd.
1918), 6.25.2-6.25.3
88
Pausanias, Guide to Greece 5.14.8
89
Strabo, Geografy 8.3.14-15
81
Anouk Schaapveld 16
”And you Hades will rule them all”
een andere droeg de naam Hypsistos Zeus, de grootste Zeus en de laatste droeg de naam Khthonios
Zeus ofwel de Zeus van de onderwereld, dus eigenlijk een afbeelding van de god Hades.90 Hades was
te zien in zijn hoedanigheid als vruchtbaarheidsgod en als de Zeus van de onderwereld. In Athene
had Hades geen eigen tempel, maar zijn beeltenis was geschilderd in de grotten van de Furiën, waar
mensen die op de Areopagos vrijgesproken werden, heen gingen. Zij offerden aan de goden van de
onderwereld als dank dat zij vrijgesproken werden en dat de goden geen vloek over hen hadden
uitgesproken.91
In de vallei van Méander in Klein Azië vonden er elk jaar rituelen plaats te verering van Hades
en Persephone. De beschrijvingen van Strabo vertelde dat er vier heiligdommen waren, drie Plutôion,
tempels voor Hades en of Persephone en één Kharônion een grot die als ingang tot de onderwereld
werd gezien. In Akharaka een dorp in Karia waar een van de Plutôion stond werden er volgens Strabo
ook genezingen gedaan uit naam van Hades. 92 Bij die genezingen stel ik mijn vraagtekens. Hades en
Persephone werden hier vereerd als god en godin van het dodenrijk, om dan te genezen is erg
tegenstrijdig. Als we daarnaast een bron van Aesop leggen die verklaarde dat “Persephone and the
mighty god Pluton [Haides] were just now threatening terrible things against all the doctors, since
they keep the sick from dying”93 leek het mij zeer onwaarschijnlijk dat er genezingen plaats vonden.
Dit soort plekken laat vooral zien dat Hades wel degelijk als een belangrijke god kon worden
beschouwd. Strabo beschreef uitvoerig hoe het festival in elkaar zat en hoe het festival zich
verspreidde door het gebied om Akharaka. Van deze tempel in hedendaags Turkije zijn vandaag de
dag nog resten te zien, de plek wordt gemarkeerd met een boord waarop “temple of Hades” vermeld
wordt.94 Hades werd eigenlijk maar op sommige plekken vereerd, als een soort lokale godheid95, in
tegenstelling tot de universele godsdienstige rituelen van de Olympische goden.96
Als laatste, de Eleusische mysteriën, maakte Hades deel uit van de cultus rond Demeter en
Perspehone. Deze mysteriën hadden weinig te maken met de vruchtbaarheidsgodinnen maar meer
met de overgang van leven naar dood. Mysteriën hadden altijd iets te maken met een bijna dood
ervaring of een ervaring van lijden.97 Het belangrijkste van de mysteriën was het verdwijnen van
Persephone in de onderwereld, de zoektocht van Demeter naar haar en haar terugkomst naar de
aarde.98 Op het terrein van de mysteriën was een Plutônion met een stenen troon en een kleine
tunnel van enkele meters lang die dienen als ingang naar de onderwereld. De held Theseus zou door
deze ingang zijn afgedaald.99 Volgens Burkert was deze grot het meest suggestieve element van het
heiligdom van de mysteriën.100 Diegenen die geïnitieerd waren in deze mysteriën, waarvan de
geheimen niet door vertelt mochten worden, zouden in de onderwereld door de godin Persephone
beschermd worden en zouden in de onderwereld op een lichte plek terechtkomen in tegenstelling
tot de donkere grotten waar geen licht kwam.101 Waarschijnlijk kregen de geïnitieerden de belofte
dat zij naar de Elysische velden zouden gaan: “Blessed is the mortal on earth who has seen these
rites. But the uninitiate who has no shame in them never has the same lot once dead in the dreary
90
Pausanias, Guide to Greece 2.2.8
Ibidem 1.28.6
92
Strabo, Geography 14.1.44
93
Aesop, Fables 133
94
Dit zou de enige Hades temple zijn waar er vandaag nog ruines van te zien zijn.
95
D. Ogden, Greek and Roman necromancy 21
96
A. Fairbanks: The Chthonic gods of greek religion, 250
97
C. Sourvinou-Inwood: Eleusian Cult, Greek Mysteries, The Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret
Cults M.B. Cosmopoulos,55
98
C. Sourvinou-Inwood: Eleusian Cult, Greek Mysteries, The Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret
Cults M.B. Cosmopoulos,34
99
P. Bonnechère: Trophonius of Lebadea, Mystery aspects of an oracular cult in Boeotia, Greek Mysteries, The
Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret Cults M.B. Cosmopoulos,181
100
W. Burkert: Ancient Mystery Cults (Havard, Londen, 1987) 95
101
S.G. Cole: Landscape of Dionysos and Elysian Fields, 197
91
Anouk Schaapveld 17
”And you Hades will rule them all”
darkness”102 De mysteriën waren bekent in de mythen, Heracles liet zich eerst initiëren voordat hij in
de onderwereld afdwaalde om Kerberos te vangen. Het was een manier om de angst om de dood te
verzachten. In de klassieke tijd van Athene beleefden de mysteriën hun hoogte punt, Sophocles
schreef dat de geïnitieerden drie keer gezegend waren in de onderwereld.103
De onderwereld boezemde de Grieken angst in. Het rijk van Hades was niet de plek waar
mensen graag heen wilden en Hades werd daarom in zekere zin ook gezien als een godheid waar
men liever niet mee te maken had. In de mysteriën was hij aanwezig, maar dan eigenlijk als de
“slechterik”, hij had Persephone mee de dood in genomen. De geïnitieerden moesten Persephone
aanspreken voor een betere plek in de onderwereld. Hades werd geëerd als god van de zwarte
kunsten en van de wraak maar soms ook samen met Demeter als vruchtbaarheidsgod. Het meest
kwam Hades toch voor als god van de onderwereld, de heerser over de doden, die verwachte dat
begrafenisrituelen goed uitgevoerd werden.
Hades in de Griekse literatuur
De god van de onderwereld was wel aanwezig in de geschriften van de Griekse dichters, zij
benaderden Hades op verschillende manieren. Zo vertelt Hesiodus dat Haides pitiless in heart, who
dwells under the earth.104 Homerus beschreef Hades vooral als de god van de schaduwen en de door
de mensheid gehate god105 en liet Agamnenom uitspreken dat hij niet snapte waarom Hades geen
kant koos in de Trojaanse oorlog. De koning had graag gewild dat Hades de kant van de Grieken zou
kiezen zodat alle gedode helden weer op konden staan en zich weer in de veldslag konden
mengen.106
Een van de oudste teksten over de god van de onderwereld, naast die van de Homerische
hymne was de Orpheische hymne. De oorsprong van de hymnen waren niet bekend, echter was aan
elke grote godheid een hymne toegedicht, zo ook aan Hades of Pluto. Zoals in elke hymne werd er
iets van de god gevraagd107, hier was het de vraag aan Hades om de heilige rituelen, een soort laatste
wens te accepteren. Deze hymne was om een aantal aspecten een uitzondering van de andere: de
wens aan de god werd meteen in de eerste regels gedaan in plaatst van aan het einde van de hymne
en in de hymne werd een volledige mythe verwerkt.108
To Plouton [Haides]. Plouton, magnanimous, whose realms profound are fixed beneath the
firm and solid ground, in the Tartarean plains remote from sight, and wrapt for ever in the depths of
night. Zeus Khthonios (of the Underworld), thy sacred ear incline, and pleased accept these sacred
rites divine. Earth’s keys to thee, illustrious king, belong, its secret gates unlocking, deep and strong.
‘Tis thine abundant annual fruits to bear, for needy mortals are thy constant care. To thee, great king,
all sovereign earth assigned, the seat of gods and basis of mankind. Thy throne is fixed in Haides’
dismal plains, distant, unknown to the rest, where darkness reigns; where, destitute of breath, pale
specters dwell, in endless, dire, inexorable hell; and in dread Akheron, whose depths obscure, earth’s
stable roots eternally secure. O mighty Daimon, whose decision dread, the future fate determines of
the dead, with Demeter’s girl [Persephone] captive, through grassy plains, drawn in a four-yoked car
with loosened reins, rapt over the deep, impelled by love, you flew till Eleusinia’s city rose to view:
there, in a wondrous cave obscure and deep, the sacred maid secure from search you keep, the cave
of Atthis, whose wide gates display an entrance to the kingdoms void of day. Of works unseen and
seen thy power alone to be the great dispending source is known. All-ruling, holy God, with glory
102
Homerische Hymne van Demeter: 480-483
J.D. Mikalson: Ancient Greek Religion, 90
104
Hesiodus, Theogonie 453 ff
105
Homeros Illias 9.158
106
Homeros Illias
107
A.F. Morand: Etudes sur les Hymnes Orphiques (Breill, Leiden, Boston, 2001) 49
108
A.F. Morand: Etudes sur les Hymnes Orphiques 54, 59
103
Anouk Schaapveld 18
”And you Hades will rule them all”
light, thee sacred poets and their hymns delight, propitious to thy mystics’ works incline, rejoicing
come, for holy rites are thine.109
Het woord Daimon stond in die tijd nog niet voor duivel of demon. Een Daimon was in de tijd
van Homerus ook synoniem voor Theos, god.110 Het was een niet menselijk of goddelijke kracht die
goed en slecht kon zijn. In deze hymen stond Daimon voor god.
Plato beschreef Hades als een wijze god omdat hij naar zijn goddelijke vrouw luisterde: “This
is the reason why Haides, who is wise, consorts with her [Persephone], because she is wise”111
Hades werd door de schrijvers op verschillende manieren beschreven, voor sommigen als
een kwade god die zijn dodenrijk te streng bewaakt en die te weinig geeft om de levende zielen die
nog op aarde leven, dat was zoals eerder genoemd het belangrijkste voor de Grieken. Deze aspecten
werden vooral benadrukt als dat in het voordeel werkte van het personage of de schrijver,
bijvoorbeeld voor Homeros en zijn personage Agamnemon. Terwijl andere schrijvers Hades juist
beschreven als een wijze god die zijn werk deed. Een beperkt aantal schrijvers beschreven een
positief beeld van de onderwereld, Plato en Aristophanes gingen er vanuit dat het leven in het
hiernamaals goed was of dat zij in ieder geval daarop hoopten.112 Toch was het algemene beeld van
de onderwereld minder positief. Het beeld van de onderwereld dat ons door Homeros wordt
beschreven zien wij meestal als een typisch Grieks fenomeen. Er zijn echter veel overeenkomsten te
vinden tussen het hiernamaals dat beschreven werd in Babylonische tradities en dat van de Griekse
schrijvers. Babylonische tradities die ook terug te vinden zijn in het Oude Testament. De onderwereld
als een zeer monotone, sombere plek waar niemand van terug komt was als beeld terug te vinden in
die tradities. De doden die in de Griekse onderwereld verbleven waren een soort schimmen, hun
psyche of eidolon113 lijkt te bestaan uit rook, een beeld dat ook terug komt in Gilgamesh.114Die
schimmen “Flutter as shadows’, like gibbering bats in their caves.’115Hier werd door Burkert al een
vergelijking gemaakt die ik in de rest van het stuk wil maken tussen de onderwereld van de Grieken
en die van christelijk Europa, waar er vaak een vergelijking wordt getrokken tussen duivels en
vleermuizen. Ogden maakte diezelfde vergelijking, volgens hem waren de geesten zwart en maakten
de doden het geluid van vleermuizen.116
Iconografie van Hades
Tegenwoordig zijn er nog twee originele, officiële, Griekse standbeelden van de god Hades te
vinden. Allebei presenteren zij een god met, aan zijn voeten, een hond met drie koppen. De ene
word Hades met Kerberos genoemd, de andere echter draagt de naam Serapis, een hellenistische
godheid vergelijkbaar met de god van de onderwereld.117 Wat betreft schilderijen op muren en
keramiek zijn er aardig wat voorbeelden teruggevonden, al valt er niet veel te zeggen over hoeveel
afbeeldingen er zijn geweest, maar het waren er beduidend minder dan van de Olympische goden.
Zoals bij alle Griekse goden was Hades te herkennen aan de attributen die hij bij zich had en de
scènes waarin hij werd geschilderd.118 De drie verschillende scènes waarin Hades meestal werd
geplaatst: scènes van de onderwereld, de schaking van Persephone en scènes bij de mysteriën waar
hij vooral de man van Persephone was.119 In de onderwereld werd de god meestal afgebeeld met
Persephone aan zijn zijde, Hades op een troon, Persephone staand of zittend ernaast, omringt door
109
Orphic Hymn 18 to Pluton (trans. Taylor) (Greek hymns C3rd B.C. to 2nd A.D.)
R.J. Russell: The devil: perception of evil from antiquity to primitive Christianity, 55
111
Plato, Cratylus 404c
112
Mikalson: Ancient Greek Religion, 195
113
Burhert: Greek Religion, 195
114
Ibidem, 197
115
Ibidem, 196
116
D. Ogden: Greek and Roman necromancy 224-227
117
Mikalson: Ancient Greek Religion, 201
118
D. Russell: Hades: Cornucopiae, fertility and death.2
119
Ibidem, 2
110
Anouk Schaapveld 19
”And you Hades will rule them all”
wezens uit de onderwereld, aan hun voeten Orpheus of een andere held of een van de gestraften uit
de Tartaros. Hades werd vaak zoals zijn broers afgebeeld, met een gespierd lichaam, baard en
golvend haar en strenge gelaatstrekken. Zoals de andere goden had Hades ook zijn attributen
waarmee hij werd afgebeeld, zijn onzichtbaarheidhelm, een staf met twee punten of een staf met
een vogel erop, de sleutel van de Hades, met Kerberos, met de Erinyen, met vee of met een hoorn
des overvloeds.120 De volgende keramiek scherven laten op verschillende manieren een afbeelding
van het figuur van Hades zien.
Figuur 1 Hades-Pluton bij Theoxenic, schaal, att, rf London, Britisch Museum ( E82), uit Vulci-ARV2 1269,3; Toegegeschreven aan
Kodrosmaler. Gevonden in 1960. Data 430-420 voor Christus.
Op dit stuk ceramiek wordt de figuur van Hades liggend afgebeeld, waarschijnlijk zit
Persephone naast hem. Hades is niet meteen herkenbaar omdat hij niet zijn bekende attributen bij
zich geeft, zoals een staf of zijn helm. Het is dan ook niet helemaal waarheidsgetrouw om te zeggen
dat dit Hades en Persephone zijn, het zouden namelijk ook Zeus en Hera, Poseidon en Amphitrite,
Dionyson en Ariadne of Ares en Aphrodite kunnen zijn.121 De godheid ligt als een symposiast op
bed.122 De god draagt echter een schaal in zijn rechterhand en een hoorn in zijn linkerarm. De hoorn
en de schaal die meestal vol zitten met fruit en granen zoals het betaamt voor een
vruchtbaarheidsgod123 zijn nu leeg124 en dat zou symbool kunnen staan voor de leegheid en
levenloosheid die er in de onderwereld heerst. Een duidelijke tegenstelling van de
vruchtbaarheidsgod die Hades ook kan vertegenwoordigen. De godin naast hem heeft iets in haar
hand wat zou kunnen lijken op een pit van een granaatappel. Die verwijst naar haar binding met de
onderwereld en de list die Hades gebruikte om zijn vrouw aan zich te binden, zodat ze nooit definitief
de onderwereld zou kunnen verlaten.125
120
LEXICON ICONOGRAPFICUM MYTHOLOGIAE CLASSICAE. ARTEMIS (1988): boek IV: Hades
Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae. Artemis (1988) IV, Hades nr 44
122
Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae. Artemis (1988) IV, Hades nr 44
123
Mikalson: Ancien Greek Religion, 90
124
Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae. Artemis (1988) IV, Hades, nr.44
125
G. Mèantis: Les dieux de la Grèce et les mystères d’Éleusis, 83
121
Anouk Schaapveld 20
”And you Hades will rule them all”
Figuur 2: Volutenkrater, Munchen, Antikenslag 3297, oorspronkelijk uit Canosa, ongeveer 320 voor Christus. Detail Hades en Persephone.
Hades is op deze vaas wel herkenbaar, een van zijn bekendste attributen heeft hij in zijn
hand, een staf met een vogel. De god zit op een rijk versierde troon met met zijn voeten op een
bankje126 zodat deze de grond niet raken, koningen lieten zo zien dat zij beter waren dan anderen
omdat hun voeten de grond niet mochten raken. De troon is versierd met twee Niké (Godin van de
overwinning).127Hij steek een hand omhoog in de richting van Persephone met wie hij in gesprek lijkt.
Persephone bracht een Eleusische staf, een brandende fakkel bestaand uit vier stukken.128 De god en
godin staan in een Naikos een funerair heiligdom.129 Zij worden omringd door wezens die een band
hebben met de onderwereld. Herakles neemt Kerberos mee en wordt geleid door Hermes, daarvoor
staat Hecate, rechts naast Hades staat een rechter Rhadamanthus en aan de linker kant staat
Orpheus. De meningen zijn verdeeld over de scène op de vaas. Volgens het LIMC is dit een vaas
waarop de mythe van Orpheus wordt afgebeeld. Daarentegen is dit volgens Bianci niet een
afbeelding van Orpheus die met gezangen probeert Euridyce terug te krijgen. Het is volgens hem een
vaas die de mysteriën van Eleusis moet vereren en Orpheus zou hier een personage zijn uit de
mysteriën.130
De god van de onderwereld werd door de Grieken op veel verschillende manieren
weergegeven. Hades was de god die over de doden heerste, iedereen die stierf zou in zijn rijk terecht
komen. Door schrijvers werd het hiernamaals omschreven als een plek waar rust en vrede heerste, of
als een grote donkere grot waar nooit meer licht zou komen. Bij het eerste beeld was Hades een
goede god, bij het andere beeld was zijn populariteit een stuk minder aanwezig. Hades was niet
alleen de god van de doden, gelovigen konden bij hem wraak wensen of met zwarte magie hem
aanbidden. Kortom het beeld dat er van hem bestond was luguber, donker, beangstigend en
macaber. Daarbij kwam dan ook het beeld van een onaantrekkelijke god die Persephone moest
schaken en met een list bij zich moest houden. Desalniettemin werd Hades door schrijvers
beschreven als een wijze god, die kon luisteren naar pleidooien van leven of dood, die rechtvaardig
126
Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae. Artemis (1988): Hades nr 132
U. Bianchi: The Greek mysteries, Iconografy of Religions XVII, 3 (Leiden, Brill, Universiteit Groningen, 1976)
32-33
128
Mikalson: Ancien Greek Religion, 87
129
Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae. Artemis (1988): Hades nr 132
130
U. Bianchi: The Greek mysteries, Iconografy of Religions XVII, 3, 32-33
127
Anouk Schaapveld 21
”And you Hades will rule them all”
doch streng was en die in de hoedanigheid van Pluton ook als vruchtbaarheidsgod aanwezig was. Hij
heerste dan over de rijkdommen van de aarde, zowel koren als mineralen. Hades was aanwezig in de
begrafenisrituelen en in de cultus van de zwarte kunsten. Zoals we gezien hebben, had hij in
verhouding met Zeus en Poseidon weinig tempels en cultus plaatsen. Toch waren er waarschijnlijk bij
veel tempels van Zeus ook altaren voor offers aan Hades die gezien werd als een weerspiegeling van
de hemelgod, de onderwereld god. Daarnaast was hij in alle Demeter en Persephone cultus
aanwezig, echter dan wel als de god die Persephone de dood in nam, maar de verwijzingen naar
Hades waren altijd wel aanwezig. Kortom Hades had bij de Grieken een dubbele reputatie aan de ene
kant had hij eigenlijk altijd te maken met de dood, aan de andere kant was hij wijs en kon het rust
brengen voor iedereen in zijn rijk.
Anouk Schaapveld 22
”And you Hades will rule them all”
II Romeinen en de God van de onderwereld
Hades, Pluton en Dis
Etrusken en Romeinen
Nu dat het beeld van Hades bij de Grieken uitgelicht is, wil ik kijken naar de volgende grote
beschaving die invloed heeft gehad op de vormgeving van de god van de onderwereld. De Romeinen
werden gezien als de grootste opvolgers van de Griekse beschaving omdat zij zoveel overnamen. Een
van de duidelijkste dingen die door de Romeinen werden overgenomen was het Griekse pantheon en
de godsdienst. Goden veranderden van namen, maar hun machten en vooral mythen bleven
grotendeels onveranderd.
Als eerste wil ik achterhalen wat het beeld was van de heerser van de onderwereld voordat
de Romeinen er waren. Hedendaags Italië werd voor de Romeinen bewoond door de Etrusken. Over
de godsdienst van voor de Etrusken zijn er geen bronnen meer.131 De Etrusken hadden waarschijnlijk
geen god van de onderwereld maar een god van de doden. De verschillende goden van de doden
verschillen zeer van elkaar, Bell noemt Februus een soort god van de doden die elk jaar in de maand
februari werd vereerd met een festival voor de doden.132 Russel noemt Charun, de god van de
dood.133 Het beeld wat Russel schept van deze god was zeer angstaanjagend. Charun zou een
godheid zijn met een grove gehaakte neus, wilde bos haar en baard, met lange puntige oren,
geslepen tanden en vleugels of slangen die uit zijn rug groeien. De god had als attribuut een grote
slaghamer of een stok met een boog om de persoon die stierf op het hoofd te slaan.134 Berstein
noemt een god van schaduwen: Veiovis, het is niet duidelijk waar deze god vandaan kwam maar hij
werd wel gezien als de tegenhanger van Jupiter. Veiovis deelde naar verloop van tijd een tempel met
Hades/Dis op de Capitolijn.135 Er waren dus drie goden die konden gelden als de god van de doden
voordat Hades echt zijn intrede deed in het Romeins Pantheon.
De Etrusken wilden het contact tussen de levenden en de doden behouden. In elke nieuwe
stad of dorp die gebouwd werd, groeven zij een put en bedekte die met een steen, de “lapis
Manalis”. Een keer per jaar werd de steen van de put gehaald en konden de zielen van de doden in
contact komen met die van de levenden.136 Het is niet duidelijk of de Romeinen deze praktijk hadden
overgenomen maar de Romeinen hadden wel een andere manier gevonden om de doden altijd bij
zich te houden. Voordat iemand een Romeinse stad binnentrad, kwam men eerst langs alle graven,
gedenkstenen en mausoleums van de overleden inwoners van de stad. In de huizen van de rijkeren
stonden in de atriums de bustes en de begrafenismaskers, elke bezoeker liep door het atrium en zag
de overleden bewoners van het huis.137 De doden waren sterk aanwezig in Rome, hun lichamen
waren weliswaar net zoals bij de Grieken veranderd in een schim, maar voor de Romeinen was de
dood een verandering in het leven en niet het einde, de overledenen waren ergens anders in
leven.138
De Etruskische koningen waren de eerste die rond de vijfde eeuw voor Christus, Griekse
goden in hun tempels introduceerden. Helaas is er over Hades geen duidelijkheid wanneer hij aan
het Romeins goden pantheon werd toegevoegd.139 De oude Romeinse religie leek zich aan te passen
aan de Griekse godsdienst die vooral via de Griekse kolonie Cumae, de Etruskische gebieden in
131
F.C. Grant: The Ancient Roman Religion (New York 1957), xiii
R.E. Bell, Dictionary of Classical mythology 262.
133
J.B.Russell: The devil: perception of evil from antiquity to primitive christianity, 155
134
J.B. Russell: The devil, 157
135
A.E. Berstein: The Formation of Hell, Death and Retribution in the Ancient and Early Christian Worlds, 103
136
P Mayerson Classical mythology 227.
137
M. Erasmo:Among the dead in Ancient Rome Mortality, maart 2001 vol 6,1
138
M. Erasmo: Among the dead in Ancient Rome. 1
139
F.C. Grant: The Ancient Roman Religion (New York 1957), xviii
132
Anouk Schaapveld 23
”And you Hades will rule them all”
kwam.140 De Romeinse god van de onderwereld was duidelijk afgeleid van de Griekse Hades. Enkele
andere Griekse goden, zoals Aphrodite en Ares, die bij de Grieken niet belangrijke goden waren,
groeiden als Venus en Mars juist bij de Romeinen uit tot de belangrijkste goden. Bij Hades gebeurde
dat niet, de enkele Romeinse mythen over de onderwereld en zijn bewoners waren afgeleid van de
Griekse mythologische verhalen.
Romeinse mythe
Er werd door de Romeinen vaak een onderdeel toegevoegd aan de mythe rond de schaking
van Persephone ofwel Proserpina. Waarschijnlijk om andere belangrijke goden meer invloed te laten
hebben. Hier zijn vooral Venus en haar zoon Cupido aanwezig. Hades had, in de ogen van Venus, een
van haar geliefden naar het dodenrijk meegenomen, en in wraak daarop heeft zij Cupido zijn
liefdespijlen op de god van de onderwereld af laten schieten.141 Hierdoor werd hij verliefd op het
eerste meisje dat hij tegenkwam, Proserpina die met andere godinnen in een weiland aan het spelen
was. Cupido had Proserpina niet geraakt met een pijl dus de liefde was niet wederzijds. Zij probeerde
zich te verweren tegen zijn schaking, maar zonder succes. Zo werd zij Hades’ echtgenote en godin
van de onderwereld. Het beeld van Hades dat bestond bij de Grieken was bij de Romeinen niet echt
veranderd, het was alleen dat Hades dankzij de liefdespijl van Cupido niets kon doen aan zijn woeste
lust voor Proserpina. Aangezien geen van de goden zich kon verzetten tegen de liefdespijlen van
Cupido was Hades zelfs een soort slachtoffer van de schaking, de god kon er weinig aan doen dat hij
met geweld Proserpina mee nam naar de onderwereld. Aan het gevolg van het verhaal verandert
echter niets, Proserpina kreeg een pit van de granaatappel te eten, dus werd ze wel door Hades
gedwongen om in de onderwereld te blijven. Voor zover bekent, leek de onderwereld van de
Romeinen veel op die van de Grieken, vooral de wezens die de onderwereld bewoonden kwamen in
beide culturen voor. Romeinen kenden ook Charon, Kerberos en Hekate.142
Romeinse namen
De Romeinse god van de onderwereld werd zowel Pluton, zoals de Grieken hem noemde, als
Dis genoemd. De naam Dis is afgeleid van het bijvoeglijk naamwoord dives, dat wordt vertaald met
rijk, god van rijkdom, ook hier ging het om de rijkdom van de aarde, rijkdommen die net zoals de
onderwereld diep verstopt zaten in de aarde.143 Dezelfde soort betekenis die ook achter de naam
Pluton zat. De Romeinen noemden Dis vaak Dis Pater ofwel Dis Vader, een naam die respect, eerbied
en vertrouwen opriep. Het leek alsof er een soort nabijheid was tussen de god van de onderwereld
en de Romein. Dis had bij de Romeinen nog twee andere namen: Oreus en Summanus. Oreus kon
vertaald worden als “diegene (of de plek), die vasthoudt en verstrengeld”, oftewel hij was een god
die zich aan iedereen verbond en met geweld de levenden meenam naar het rijk der doden.144 De
Romeinen noemden niet alleen hun god van de onderwereld Oreus vaak werd de onderwereld ook
zo genoemd: de plek die vasthield en verstrengelde.145 Summanus had als vertaling “de prins der
doden”. Hades had in deze vorm een tempel genaamd Summus Manium. Die was gebouwd in de tijd
van de Pyrrische oorlogen. De Romeinen dachten dat deze godheid ’s nachts de bliksemschichten van
Jupiter bezat en die kon gebruiken, wat van die godheid dus een soort nachtelijke Jupiter maakte, of
wel een nachtelijke hoofdgod.146
Hades behoud eigenlijk dezelfde soort eigenschappen en tegenstrijdigheden als bij de
Grieken, vruchtbaarheidsgod als heerser over de doden. Het grootste verschil was de nabijheid die
140
M. Grant. Roman myths (Londen, 1971) 18
Ovidius Metamorphosen 5.370-385.
142
Deze namen van de bewoners van de onderwereld worden bijvoorbeeld allemaal in Ovidius
Metamorphosen genoemd.
143
P. Mayerson Classical mythology 229.
144
Ibidem 229.
145
M. Montford: Classical mythology 277.
146
R.E. Bell, Dictionairy of Classical mythology 311.
141
Anouk Schaapveld 24
”And you Hades will rule them all”
het woord Pater opriep, het gaf een soort teken van vertrouwen, de Romein gaf het vertrouwen aan
Dis dat zijn ziel in de onderwereld goed terecht zou komen.
Rituelen en tempels
Er was continuïteit tussen de Griekse mysteriën en de Romeinse tijd.147 Een aantal Romeinse
keizers, Hadrianus, Antonius Pius en Marcus Aurelius zouden zichzelf hebben laten initiëren in de
Eleusis mysteriën.148 Dat een aantal keizers zich lieten initiëren betekend dat andere Romeinen zich
waarschijnlijk ook lieten initiëren. De drang om een goede eeuwigheid in de onderwereld tegemoet
te gaan was nog steeds belangrijk. Persephone/Proserpina was nog steeds de godin die hiervoor zou
zorgen en die men dus tevreden moest stellen. Andere mysteriën werden waarschijnlijk ook bezocht
door de Romeinen.149 Er bestond bij de Romeinen dus ook de angst dat zij in de onderwereld een
verschrikkelijke eeuwigheid tegemoet gingen.
In tegenstelling tot de Grieken was de dood een belangrijk en besproken aspect van het
Romeinse leven. De voorvaderen bleven een belangrijke rol houden in het familieleven en voor de
stad. In het Romeinse Rijk vonden daarom ook meerdere festivals plaats ter ere van de overledenen.
De Parentalia, een festival ter nagedachtenis aan de doden, was een heel oud festival dat altijd rond
13-21 februari werd gehouden,150in de laatste maand van de oude Romeinse kalender. Het hele
festival was een privéaangelegenheid en er waren officieel geen goden bij betrokken, vandaar dat er
ook geen mythologisch materiaal over te vinden is. Zolang het festival duurde mocht er niet
getrouwd worden, de tempels waren gesloten en er werd in familiekring geofferd voor de
voorvaderen, om ervoor te zorgen dat zij het komende jaar goedgezind over hun levende
familieleden zouden waken.151 Gebeurde deze Parentalia niet dan konden de voorvaderen zich tegen
de families keren, zij moesten ten koste van alles tevreden gehouden worden.152 Berstein ziet echter
geen enkel verband tussen deze Romeinse Parentalia en de Griekse Genesia, Terwijl er toch wel
enkele parallellen te trekken zijn, in allebei de beschavingen werden de voorvaderen gerespecteerd
en geëerd in de dood en werden er offers in hun namen gegeven. Het grote verschil was dat als de
Parentalia niet uitgevoerd werd de levende familieleden niet meer zeker waren van de bescherming
van hun voorouderen.
Een ander festival was het Lemuria, die op alle oneven nachten van de maand maart
plaatsvonden.153 Waarschijnlijk was het een feest dat afgeleid was van een oud Romeins festival154.
De hoofden van de families betoonden eer aan de lemuren. Wat de lemuren precies waren was niet
duidelijk, volgens Bernstein waren het een aparte klasse van doden of het waren voorvaderen die
niet vereerd waren.155 Wat duidelijk was, was dat het geesten of zielen waren die schade aan het
huishouden konden aanbrengen als zij niet werden geëerd. De ceremonie werd ’s nachts gehouden
met magische rituelen. De deelnemers waren blootsvoets, hun vingers en duim vormden een cirkel,
hun handen waren op rituele wijzen gewassen en zij gooiden zwarte bonen voor de lemuren.
Negenmaal werd een spreuk uitgesproken om de lemuren buiten het huis te houden.156 Er waren in
het Romeinse Rijk dus twee belangrijke festivals die ervoor moesten zorgen dat de doden zich niet
tegen de levende gingen keren. De Parentalia waren er om de voorvaderen tevreden te stellen en de
Lemuria waren er om de doden die niet meer tevreden waren op een veilige afstand te houden.
147
P.Bonnechère: Trophonius of Lebadea, Mystery aspects of oracular cult in Beotia, 179
K. Kerényi: Eleusis de Heiligste mysteriën van Griekenland (Den Haag 1960) 72-75
149
P.Bonnechère: Trophonius of Lebadea, Mystery aspects of oracular cult in Beotia, 179
150
A.E. Berstein: The Formation of Hell,101
151
M. Montford: Classical mythology 480.
152
A.E. Berstein: The Formation of Hell, 101
153
Ibidem
154
F. C. Grant: Ancient Roman Religion, xvi
155
A.E. Berstein: The Formation of Hell, 102
156
M. Montford: Classical mythology 480.
148
Anouk Schaapveld 25
”And you Hades will rule them all”
Een ander feest ter nagedachtenis aan de doden was de begrafenis van de overledene zelf.
Voor de normale bevolking hielden de begrafenissen vooral een offer en een aantal gebeden in. Voor
de rijkeren waren de begrafenissen het moment om te laten zien welke invloed de overledenen in
het leven hadden gehad, maar ook met welke reputatie de overledenen het rijk van de doden
binnengingen.157 Hier vonden dan natuurlijk ook dierlijke offers en gebeden plaats, daarnaast werden
er giften aangeboden die mee de naar de onderwereld gingen en soms zelfs gladiatorenspellen,
allemaal voor de glorie en de reputatie van de overledenen, geen van deze rituelen werden
gehouden voor de god van de onderwereld.158
Die god van de onderwereld was er wel, Dis Pater werd vanaf 249 v. Chr. officieel vereerd als
godheid, al was hij al langer bekend.159 Dis had samen met de oude god Veiovis een tempel op de
Capitolijn waar hij als tegenhanger van Jupiter gold, later werden ook de parentes hier
vereerd.160Volgens Bernstein zorgde deze “samenwerking”tussen Veiovis en Dis voor een duidelijke
heerser van de onderwereld, de chthonische machten werden samengevoegd met de god van de
doden die verschillende stadia door de eeuwen heen had meemaakt.161 Dis had nog meer tempels in
Rome. Samen met Proserpina deelde hij een cultus en hield hij ondergrondse tempels op het Campus
Martius. Aan hun cultus was een festival verbonden: de Secular Games. Het probleem is echter dat
de vondst van deze tempels door een zekere Valerius gedaan is, diep onder de grond. De bronnen
over deze vondsten zouden zijn geschreven door een Valerius. De instelling van de Secular Games in
het leven in Rome zou ook gedaan zijn door een zekere Valerius. Kortom de kans dat dit drietal
Valerius eigenlijk dezelfde persoon zou zijn is daarbij zeer groot. Zou dit inderdaad zo zijn dan tast
dat ook de geloofwaardigheid van het bestaan van de tempels voor Dis en Proserpina aan. De kans
was groot dat het bedacht was ter verheerlijking van de familie van Valerius.162 Wat deze bronnen
echter wel duidelijk maken was dat deze familie een god of godenpaar zocht waar zij zich aan konden
binden en die zou de familie dan gevonden hebben in Dis en Proserpina. Daarnaast betekende deze
bron niet dat de goden na de ontdekking van de tempels niet vereerd werden. Het zou goed kunnen
dat de goden in deze tempels juist wel vereerd werden.
Een andere plek waar mogelijk eer werd bewezen aan de god van de onderwereld was in
Italië, bij Avernus. Daar bevond zich, al volgens de Griekse overleveringen, een grot met een ingang
naar de onderwereld. Odysseus zou deze ingang hebben gebruikt om met de ziener Teiresias te
kunnen praten.163 Dit was tevens ook de ingang waarlangs Aeneas, de grote Romeinse held, volgens
Virgilius de onderwereld betrad. Bij de ingang bevonden zich in de Romeinse tijd de Cumaean
Sibyllen, vrouwen die met de zielen van de doden konden praten.164 Bij de Romeinen, net zoals bij de
Grieken was de god van de onderwereld tevens ook de godheid die voor magie of necromantie werd
aangeroepen.165 Een van die Sibyllen zou de gids van Aeneas zijn.166
De god van de onderwereld bij de Romeinen was gebaseerd op de verschillende goden van
de doden bij de Etruksen en de Griekse god Hades. Dis boezemde net zoals Hades veel angst in,
mensen lieten zich nog steeds initiëren en hoopte dat Persephone/Proserpina hen goed gezind zou
zijn in de onderwereld. Dis werd echter, zoals we gezien hebben wel vader genoemd wat een extra
dimensie gaf aan de relatie tussen god en Romein (relatie die niet bij Hades en de Grieken bestond).
De meeste verering in Rome kregen de overledenen, de voorvaderen werden vaak zonder Dis of een
andere god herdacht. Dis werd in de rituelen en festivals ook niet aangeroepen, zoals dat wel het
157
M. Erasmo: Among the dead in Ancient Rome
ibidem
159
M. Montford: Classical mythology 481
160
A.E. Berstein: The Formation of Hell, 103
161
Ibidem
162
M. Montford: Classical mythology, 481.
163
D. Ogden: Greek and Roman Necromancy 62
164
Ibidem 18
165
Idibem 149
166
P. Mayerson, Classical Mythology in Literature 231.
158
Anouk Schaapveld 26
”And you Hades will rule them all”
geval bij Hades was. Kortom de festivals en begrafenissen van de doden gebeurden zonder een offer
aan Dis. De god van de onderwereld had wel een tempel op de Capitolijn, de belangrijkste plek voor
het Romeins pantheon, echter moest Dis deze tempel wel delen met een oude god van de doden en
met de parentes, de voorouders van de grote Romeinse families.
Schrijvers en hun beeld van de onderwereld
Ovidius
De bekende Romeinse schrijvers Ovidius, Vergilius en Seneca beschreven elk op een eigen
manier de onderwereld en de godheid die daar de scepter zwaaide. Ovidius beschreef in
Metamorphosen een beeld van de onderwereld wanneer Juno hierin afdaalt om op zoek te gaan naar
de Wraakgodinnen.
Kilte en vaalheid heersen in een wijde wildernis. De nieuwe doden zoeken naar de weg die
naar de stad voorbij de Styx loopt, waar het bars paleis van Nachtgod Pluton verrijst. De ruime stad
heeft duizend toegangswegen, duizend wijdopen poorten en zij neemt daar alle zielen op, gelijk de
zee rivieren uit het hele aardrijk: nooit ook is er geen plaats voor volk, het groeiende aantal deert
haar niet. Bloedloos, zonder lichamen en gebeente, gaan de schimmen er rond, over het Forum, in ’t
paleis van Hades’vorst; sommigen zijn zelfs nog aan ’t werk, als om hun vorig leven hier voort te
zetten; anderen zijn gebonden aan hun straf167
Dit zijn de enige verzen van Ovidius die over de onderwereld gaan, waarin hij beschrijft hoe
groot en kil de onderwereld was, er was altijd plaats voor meer zielen. De zielen konden van alle
kanten komen, duizend toegangswegen op open poorten, maar dat impliceerde natuurlijk wel dat de
poorten geen zielen meer terug lieten gaan, men kon er in maar kwam niet uit de onderwereld.
Ovidius vertelde dat zielen door konden gaan met het werk dat zij op aarde ook hadden, welke
werken dit waren werd niet genoemd maar dat zielen ook gestraft werden in de onderwereld. Over
de god van de onderwereld zelf schreef de dichter het verhaal van de schaking van Proserpina:
Pluton op zijn wagen met zijn zwarte onsterfelijke paarden die net door Cupido met een pijl was
geraakt en direct verliefd werd op de spelende Proserpina. Hij ving haar in zijn wagen en nam haar
mee naar zijn rijk. Hij werd even tegengehouden door een bronnimf die hem nog vertelde dat hij niet
met geweld de schoonzoon van Ceres moest willen zijn, maar dat hij een aanzoek moest doen.168
Ovidius geeft echter geen fysieke beschrijving van de godheid. Boek 14 van Ovidius gaat over Aeneas,
terwijl Vergilius het ritueel en de offers om naar de onderwereld te gaan beschreef, liet Ovidius
slechts weten dat Aeneas naar de onderwereld ging zonder te vertellen hoe hij daar binnen was
gekomen. Ovidius liet de held met een gouden tak van Proserpina afdaalde maar meld nergens waar
die tak dan voor nodig was. Kortom de teksten van Ovidius waren wat betreft de onderwereld en zijn
heerser erg vaag, er werden geen duidelijk details of meningen aan de verhalen toegevoegd.
Vergilius
Vergilius gaf in tegenstelling tot Ovidius wel een duidelijk beeld van de onderwereld. In de
Aeneïs werden voor het eerste de verschillende lagen, waar de gestorven zielen dwalen beschreven.
De Elysische velden als hoogste niveau waar de zielen van helden eeuwig bleven, vervolgens kwamen
verslechterende omstandigheden waarin de zielen moesten verblijven. De onderwereld was een
immens grote grot met vuurrivieren, enorme pilaren, zielen werden gestraft, de Tartaros werd
ingesloten door drie muren met een rivier van vuur als slotgracht,169 deze beschrijving van Vergilius
werd door de eeuwen heen nog vele malen gebruikt in de kunst. Vergilius gaf niet alleen een
beschrijving van de onderwereld, Aeneas moest eerst een offerritueel uitvoeren voordat hij af kon
dalen in het rijk van Dis, een ritueel vergelijkbaar met dat van Odysseus, maar completer beschreven.
167
Ovidius Metamorphosen 4.431-445 (vertaler: M.D’Hane- Scheltema).
Ovidius Metamorphosen 5.414-420.
169
Vergilius: Aeneïs 6,383-710
168
Anouk Schaapveld 27
”And you Hades will rule them all”
Helaas gaf Vergilius geen beschrijving van de heerser van de onderwereld, de Romeinse held krijgt de
godheid niet te zien tijdens zijn reis door de onderwereld.170
Seneca
Seneca beschreef in zijn werk over de held Hercules in enkele passages hoe het rijk der
doden er volgens hem uitzag, zo gaf hij een beschrijving van het paleis van Dis.
What of him who holds sway over the dark realm? Where sits he, governing his flitting tribes?
There is a place in dark recess of Tartaros, which with a heavy pall dense mists enshroud. Hence flow
from a single source two streams, unlike: one, a placid river, with silent current bears on the sacred
Styx; the other with mighty roar rushes fiercely on, rolling down rocks in its flood, Acheron, that
cannot be recrossed. The royal hall of Dis stands opposite, girt by a double moat, and the huge house
is hid by an overshadowing grove. Here in a spacious cavern the tyrant’s doors overhang; this is the
road for spirits; this is the kingdom’s gate. A plain lies round about this where sits the god, where with
haughty mien his awful majesty assorts the new-arriving souls. Lowering is his brow, yet such as
wears the aspect of his brothers and his high race; his countenance is that of Jove, but Jove the
thundered; chief part of that realm’s grimness is its own lord, whose aspect whatever is a dreaded
dread.171
Seneca beschreef de onderwereld als een donkere plek, een soort grot met een hoog gewelf
waar het paleis van Dis stond met er om heen een dubbele slotgracht. Voor het paleis zit Dis op een
troon waar hij de zielen berecht. Dis lijkt op zijn broers maar werd door Seneca wel gezien als het
afschuwelijkst van de onderwereld, de plek zou minder angstaanjagend zijn geweest als Dis daar niet
op de troon had gezeten. Dis kreeg door Seneca langzamerhand een wat kwaadaardig karakter, hij
was het ergste in de onderwereld.
De Romeinen hadden een andere band met de dood dan de Grieken dat hadden. Bij de
Romeinen was het eerste dat men zag als men ergens op bezoek kwam de gedenkstenen van de
overledenen, zowel in een nieuwe stad als in een huis. De doden, vooral de rijkeren, kregen een
groots afscheid uit het leven op aarde, de reputatie van de doden moest ook duidelijk zijn tijdens zijn
begrafenis. Het leek er wel op dat men de begrafenissen meer te ere van de overledenen deed dan
om de god van de onderwereld een nieuwe ziel aan te bieden. De oudere religies van Italië hadden
vooral goden van doden gekend en niet een god van de onderwereld. Dis/Hades werd in Rome
geassocieerd met de oude goden van de doden en de “nieuwe”uit Griekenland gekomen god van de
onderwereld. Dis werd wel met Pluton als god van aardse rijkdommen geassocieerd maar was niet zo
belangrijk als in Griekenland. Dis droeg de titel vader en stond vergeleken met de Griekse Hades
dichterbij de mensen. De godheid boezemde nog steeds angst in, men liet zich nog initiëren maar de
meeste angst uit de onderwereld kwam van de zielen die niet goed vereerd werden. De Romeinen
hadden meer angst voor hun voorvaderen die de families kwaad konden doen dan voor de god van
de onderwereld. In Rome werd denk ik wel een begin gelegd aan een donkere en kwaadaardige
godheid heersend over een onderwereld die meer op de christelijke hel begon te lijken. De drie
Romeinse dichters, Ovidius, Vergilius en Seneca beschreven de onderwereld, of in iedere geval een
deel van de onderwereld als een plek waar het donker en angstaanjagend was, waar rivieren van
vuur liepen en mensen gestraft werden op gruwelijke manieren. Ovidius had het over het wrede hof
van Dis en Seneca gaf aan dat Dis het ergste was wat in de onderwereld aanwezig was. Kortom er
ontstond weer een tegenstrijdigheid in de eigenschappen van de god van de onderwereld. Aan de
ene kant was er groot respect en eerbiedigheid door hem Dis Pater te noemen, aan de andere kant
werd Dis ook al gezien als het ergste wat de onderwereld bezat. Dis had een tempel op de Capitolijn
maar die moest hij wel delen met de oude god van de doden en vooral met de parentes die veel
belangrijker lekken te zijn in het leven van de Romeinen. De parentes zorgde voor voorspoed in de
170
Vergilius Aeneis. 6.236
171
Seneca, Hercules Furens 707(vertaler: Miller).
Anouk Schaapveld 28
”And you Hades will rule them all”
familie of juist voor rampen als zij niet goed geëerd werden. Dis leek niet het belangrijkste van de
onderwereld te zijn voor de meeste Romeinen, de voorvaderen hadden vaak die belangrijkste plek.
Anouk Schaapveld 29
”And you Hades will rule them all”
III Visioenen van de onderwereld in het christendom
De duivel.
Achtergrond van de personificatie van het kwaad
Met de komst van het christendom kwam er een nieuwe wereld die verdeeld was tussen
twee machten. De goede macht, God de vader die vanuit de hemelen regeerde over de gelovigen.
Een oppermachtige god die alleen maar goed wil voor de mensen op aarde. Daar tegenover stond de
duivel, de personificatie van het kwaad die de mensen naar het slechte pad leidde en probeerde te
verleiden om niet naar God te luisteren. De duivel was bekend onder verschillende namen: Satan
“duivel”in het Hebreeuws, Lucifer, Beëlzebub “the vijand” en Belial “de verleider, de beschuldiger, de
kwade”, “de demonen prins”. 172 Zij waren verschillende versies van dezelfde duivel of allemaal
verschillende demonen. Het Nederlandse woord duivel was afkomstig uit het Engelse devil en demon,
duidelijk afgeleid was van het Griekse daimon.173 In dit onderzoek is het woord daimon besproken,
het waren wezens van goddelijke aard die zowel goed als kwaad konden doen. Zowel goden als
plaaggeesten konden met die term aangewezen worden, het waren een soort bescherm engelen of
wraakzuchtige geesten.174 Homerus bleef bijvoordeel tegenstrijdig, in de Ilias was daimon een
synoniem voor god, terwijl in de Odyssee had daimon juist een negatieve connotatie. Enkele Griekse
schrijvers zoals Xenocrates maakte wel een duidelijk verschil, goden waren goed en daimon waren
van slechte aard.175
De oorsprong van een behoefde aan een personificatie van het kwaad kwam uit het oosten.
Bij de Egyptenaren waren er duidelijk twee verschillende goden die lijnrecht tegenover elkaar
stonden, Osiris was de goede god die voor een vredig leven in het hiernamaals zorgde terwijl zijn
goddelijke broer Seth juist zijn best deed om de mensen het slechte pad te laten kiezen.176 In andere
geloven hadden goden vaak twee tegenovergestelde machten, in het Hindoeïsme had men Brahma
die zowel een scheppende god was als een destructieve godheid.177 Een tegenstrijdigheid die we ook
tegenkwamen bij de Griekse goden, maar die volgens historici niet in dezelfde categorie valt als de
twee gezichten van Brahma. De Griekse goden waren alleen wraakzuchtige als de mensheid fouten
maakte en kwaad deed. De Grieken en Romeinen hadden dan ook geen kwade goden, goden
triomfeerden over de mensheid en er was tussen hen geen conflict van goed of slecht. Dat idee dat
een gevecht was tussen goed en slecht vonden we bij de Egyptenaren en vooral in het Jodendom en
natuurlijk daarna in het christendom. Zoals Russel stelde “The good exist only because the evil is
active”178 in andere woorden hoe actiever de kwade machten waren hoe meer het goede kan
triomferen. Deze strijd tussen goed en slecht was dan ook de basis van geloven zoals het Jodendom
en vooral van het christendom omdat hun God alleen maar goed was, de personificatie van al het
goede in de wereld dus moest er ook een personificatie komen voor al het slechte in de wereld.
De duivel bestond in het joodse geloof, daar werd hij volgens Russel op verschillende
manieren gezien. God had het goede en het kwade geschapen, het goede werd door engelen
gedaan, het kwade was voor de duivels of demonen. Een andere mogelijkheid was dat Satan de
personificatie van de donkere kant van God was.179In de Torah werd er een verband gelegd tussen
172
J.B. Russell: The devil, 228-229
Ibidem 142
174
K. Algra: Stoics on Souls and demons: Reconstructing Stoic demonology, Demons and the devil in Ancient
and Medieval Christianity ed: N. Vos, W.Otten (Brill, Leiden 2011) 71-98, 74
175
J.B. Russell: The devil, 142
176
Ibidem, 78
173
177
Ibidem, 55
Ibidem, 58
179
Ibidem,176
178
Anouk Schaapveld 30
”And you Hades will rule them all”
het kwaad en een gevallen engel.180 Het woord Satan stamt uit het Hebreeuws en betekent
tegenstander.181 Voor het Jodendom bestond geen verschil tussen demonen en de duivel. Bij de
christenen echter wel, Satan was de aanvoerder van het legers des onheil met zijn demonen. Satan
was voor de christenen belangrijker dan voor de joden, Satan werd de grootste vijand van Jezus
Christus, de held van de christenen.182 De christelijke duivel werd in de Bijbel niet fysiek beschreven.
Sommige passages geven wel wat ideeën over hoe de duivel er uit heeft kunnen zien, bijvoorbeeld in
Johannes 8:44 werd de duivel beschreven als een gevallen engel en in 2 Petrus 2.4 “Immers, God
heeft zelfs engelen die gezondigd hadden niet gespaard maar hen in de Tartaros geworpen”, er was
in ieder geval een engel in de Tartaros, een ander woord van de onderwereld. De schrijvers van de
Bijbel gebruikten het Griekse woord omdat dat waarschijnlijk het enige woord was dat meteen voor
een associatie zorgde voor de eerste plek waar een ziel zich kon bevinden. Indirect gaf dit ook een
reden waarom een duivel, vleermuisachtige vleugels had, omdat de engelenveren waren weg
geschroeid. De passage in de Brief van Judas “tot het oordeel op de grote dag houdt hij(de duivel) hen
met onverbreekbaare boeien in de onderwereld gevangen”183 gaf aan dat de gevallen engel gevangen
bleef. De duivel was de bewaker van de zielen van zondaars die naar de onderwereld waren
gestuurd. Het donkerkleurig uiterlijk is waarschijnlijk een tegenstelling tussen het zwarte van de
duisternis tegenover het licht en het wit van engelen. Openbaring 13 gaat over het beest (de
antichrist) dat zijn kracht van de duivel (de draak) ontvangt, dit beest heeft hoornen184 waarschijnlijk
dat hier de hoorntjes vandaan komen. Russel gaf een lijst van de eigenschappen van de duivel ten
tijde van het Nieuwe Testament. Satan was de personificatie van het kwaad; hij kon mensen fysiek
pijn doen door ze aan te vallen of hun lichamen te bezitten; hij testte mensen uit en verleidde om te
zondigen en zich tegen God te keren; hij wees zondigen aan en bestrafte hen; Satan stond aan het
hoofd van een leger demonen en duivels; Satan bezat een verzameling aan slechte eigenschappen
van destructieve natuurgoden en geesten; de duivel had de meeste macht op de materiële aarde
totdat Gods koninkrijk zou komen; Satan was in constant conflict met de goede God en in het einde
zou Satan door God verslagen worden.185 Twee andere eigenschappen die door Russel niet genoemd
zijn, waren dat de duivel van gedaante kon veranderen, hij kon verschillende vormen aan nemen om
mensen sneller te verleiden, en Satan kon mensen bezitten en voor zich laten werken omdat zij hun
ziel aan hem hadden verkocht.186 In deze eigenschappen was de antieke god van de onderwereld
helemaal niet terug te vinden. Tot nu toe is de enige parallel die getrokken kan worden tussen Hades
en Satan het feit dat ze allebei heerser zijn over een rijk waar de zielen van overledenen heengaan.
Anderen antieke monsters en goden hebben fysiek en symbolisch meer tot inspiratie bron voor Satan
gediend. De Minotaurus was een Grieks monster met het lichaam van een man en het hoofd van een
stier, die dus horens had. Een machtig monster dat veel angst inboezemde. De stier was een
tegenstrijdig dier dat zowel veel destructie als leven kon brengen. De god Pan kon ook een inspiratie
bron zijn, hoornen op zijn kop, bokkenpoten, hij was lelijk en misvormd. In de middeleeuwse traditie
begint de duivel verschillende vormen aan te nemen en wordt Satan regelmatig voorgesteld als een
soort bok, een beeld dat veel doet denken aan Pan.187 Daarnaast was Pan de god van de seksuele
verlangens, die zowel creatief als zeer destructief konden zijn, maar hij kon ook ziektes verspreiden
180
T.H. Hoeven: Het imago van Satan: een cultuur-theologisch onderzoek naar een duivels tegenbeeld (Kampen
1998) 156
181
D. Nikulin: The distorting Mirror of Hell ( on the interpretation of Pluto’s words in Dantes Inferno VII, 1)
Orbis Litterarum 55, 2000, pp250-262, 256
182
J.B. Russell: The devil,229-230
183
Bijbel, Judas 6
184
Openbaring 13.11
185
J.B. Russell : The Devil, 256
E.Gardiner: Medieval Visions of Heaven and Hell, a sourcebook (Garlandpublishing NY en London, 1993) 65
en 80-81
186
Anouk Schaapveld 31
”And you Hades will rule them all”
en menselijke lichamen overnemen.188 De seksuele verlangens van mensen waren volgens de
christelijke leer een zonde, seksuele gemeenschap werd zelfs gezien als de erfzonde. Seksuele
gevoelens werden dan ook gezien als het werk van de duivel. Als we de pre-Romeinse god Charun
weer beschrijven, grof gehaakte neus, puntige oren, scherpe tanden en heel behaard dan hebben we
weer een beeld dat vaak gebruikt werd voor Satan.
Als laatste de twee attributen, waarmee wij tegenwoordig nog steeds een duivelsfiguur
herkenen, de zeis en de drietand. De zeis leek erg op de gebogen stok of hamer die de god van de
doden Charun bij zich had en waarmee hij de bijna overleden zielen op het hoofd sloeg. De drietand
was oorspronkelijk in de antieke traditie van Poseidon of Neptunus, de god van de zeeën. De drie
tanden van de staf stonden voor de drie elementen, zee, aarde en lucht. Elementen waar Poseidon
allemaal macht over had, hij kon stormen (lucht) veroorzaken op zowel de zee als de kust (aarde)
kortom de god kon voor natuurlijke rampen zorgen.189 De machten over deze natuurrampen werden
doorgegeven aan de duivel aangezien die rampen de mensheid kwaad deden.190
Visioenen uit de Middeleeuwen
Verhalen over tochten door het hiernamaals waren in veel culturen gewilde litteratuur. De
Perzen hadden de legende van Ishtar die door de zeven hellepoorten reist, de Egyptenaren kenden
de nachtelijke reis van hun zonnegod Ra en de bekendste Griekse mythe over de onderwereld was
die van Orpheus. Het bekendste middeleeuwse verhaal over het hiernamaals was de Divina
Commedia van Dante Alighieri. Voor dat Dante zijn Divina Commedia schreef waren er door de
middeleeuwers al veel uitstappen gedaan naar het beschrijven van de onderwereld. De
middeleeuwse schrijvers lieten zich inspireren door teksten uit de Bijbel, geschriften van de
kerkvaders en door de werken van Vergilius en Ovidius. Boek IV van Aeneïs en de mythe van Orpheus
beschreven door Ovidius circuleerden door West-Europa, waren in verschillende talen vertaald en
waren zeker vanaf de 12de eeuw zeer bekend.191 Dit soort verhalen van reizen door de Hel of door de
Hemel werden Visioenen genoemd en hadden een aantal duidelijke kenmerken. Zo werden de
personages altijd begeleid door een gids. De tocht door de hel kwam altijd langs zondaars die
verschrikkelijke straffen ondergingen en de tocht door de hemel eindigde met het aanschouwen van
God’s licht. Er waren enkele overeenkomsten met de antieke mythen van de onderwereld. Zo
kwamen de personages altijd levend terug op aarde en tijdens hun tochten spraken zij altijd met
overledenen.192 In de vijfde eeuw na Christus circuleerde het verhaal van het Visioen van Paulus, de
heilige was de onderwereld in gegaan langs zijn bewaker de driekoppige hond Cerberos.193 De
beschrijvingen van de onderwereld zijn geïnspireerd op die van Vergilius.194Paulus wordt begeleid
door de aartsengel Michael die hem langs allerlei zondaars leidden. Een van de straffen die
beschreven werd was voor diegenen die de vastentijd hadden geschonden, zij werden vastgemaakt
en een constante stroom met eten was altijd net buiten handbereik.195De bedenker van deze straf
had duidelijk inspiratie gevonden in de Tantalus kwaal, uit de antieke mythe van Tantalus die zijn
eigen zoon aan de goden te eten gaf. Een ander voorbeeld was de Revelatie van Petrus vermoedelijk
bekend sinds de derde eeuw na Christus waar Vergilius ook weer ter inspiratie diende.196 In de
tweede eeuw na Christus probeerde men de afdaling van Christus in de onderwereld te beschrijven.
Het bekendste van die visioenen van Christus stamt uit de zevende eeuw, beschreven in het
187
J. B. Russell: The Devil, 126
Ibidem, 73 en 126
189
Ibidem, 129
190
Ibidem, 226
191
D. Owen: The vision of hell, Infernal journeys in Medieval French literature (Edinburg, London, 1970) intro xi
192
E. Gardiner: Medieval visions, a sourcebook, 61
193
D. Owen: The vision of hell, 5
194
Ibidem, 6
195
Ibidem, 4
196
Ibidem ,6
188
Anouk Schaapveld 32
”And you Hades will rule them all”
Evangelie van Nicodamus of de Acte van Pilatus. Christus daalt na zijn dood aan het kruis, zoals elk
mens voor hem, eerst af naar de onderwereld of de hel waarna hij als overwinnar op de dood pas in
de hemel komt. In dit verhaal waren er twee heersers in de onderwereld, Satan de gevallen engel en
Infernus ook wel Hades genoemd in het verhaal. Naar verluid probeerde Satan Christus in de
onderwereld te houden maar dat wilde Infernus niet omdat hij bang was zijn zielen te verliezen.
Satan werd door Christus vastgebonden en Infernus kreeg de taak om de gevallen engel daar
gevangen te houden. In ruil voor het behouden van zijn zielen moest Infernus, Christus en de
belangrijkste joden en profeten laten gaan.197 Hier werd er nog onderscheid gemaakt tussen de Satan
en de antieke heerser van de onderwereld. Er vonden net zoals bij de heldenmythen
onderhandelingen plaats tussen de heerser van de onderwereld en de held Christus die vervolgens
mocht vertrekken uit de onderwereld.198 Hierna volgen nog een aantal andere visioenen, zoals het
Ierse verhaal van Tungdal, waarin de held Tungdal een rondleiding door de onderwereld krijgt. Hij
kwam onderweg een aantal koolzwarte wezens tegen met aasgiervleugels, schorpioenstaarten en
vuur spuwend die het “leven”van de overledenen moeilijk maakten.199 Tundal zag Lucifer: de grote
vijand, Lucifer was volgens de Bijbel een andere naam voor Satan. Lucifer was groter dan elke ander
beest, gitzwart en had duizend tongen in elk van zijn duizend hoofden. Hij lag vastgemaakt op een
grill boven vuur, hij schreeuwde van de pijn en met elke beweging verplette hij zielen van
overledenen.200 Een mogelijk verband met het Evangelie van Nicodamus waarin Satan ook vast zat. In
de Middeleeuwen werden er ook vertalingen gemaakt van de bekende antieke dichters, zo werd er
in de twaalfde eeuw een Franse vertaling gemaakt van de Aeneïs. In die vertaling werden een aantal
elementen makkelijker gemaakt, zo werden er veel mythische wezen uit de onderwereld niet
genoemd of er werden middeleeuwse figuren toegevoegd, zo werd de Sibylle beschreven als een
middeleeuwse heks en ging Kerberos meer op een duivelswezen lijken dan op een hond. 201
Daarnaast werden er ook minder heidense goden genoemd zoals de godin Hecate en god Phoebus
die bij Vergilius toch veel voorkwamen.202 Langzamerhand kwamen er meer middeleeuwse aspecten
in de verhalen van de onderwereld, al bleef de antieke invloed wel aanwezig. Er bestonden geen
officiële Bijbelse beschrijvingen van de Hel, de beelden die men in de Middeleeuwen had van de Hel
kwamen voort uit die visioenen waar zo nu en dan antieke invloed duidelijk terug te vinden was. In
de Hoge Middeleeuwen werden de teksten minder kerkelijk en was het mogelijk om seculiere
teksten over de wereld te schrijven. Volgens Owen waren dit dan ook de teksten die meer invloed
haalden uit de antieke cultuur die ook in de teksten naar voren kwamen.203 Middeleeuwers hadden
volgens Owen moeite om symboliek en verbeelding op een realistische manier over te brengen.
Dante was volgens hem de enige visioenschrijver die dat is gelukt.204Dante wist op een realistische
manier met veel gebruik van antieke invloeden, vooral die van Vergilius een beschrijving te geven van
zowel de onderwereld als de Louteringen Berg en de Hemel in zijn Divina Commedia.
De Divina Commedia
De reis
Dante Alighieri (1265-1321) beschreef in de Divina Commedia dat hij in een droom verkeerde
waarin hij reisde door drie werelden, de Hel, de Louteringberg en het Paradijs. Zoals in elk visioen
werd Dante begeleid door een gids, in elke wereld een andere. Bernardus van Clairveaux begeleid
Dante door de Hemel, Beatrice, een geliefde uit zijn jeugd nam hem mee de Louteringberg op en de
197
D. Owen: The vision of hell 7
Ibidem,7
199
Ibidem, 31
200
J.M. Picard: Inferna, v73-142: The Irisch Sequel Dante and the Middel Ages (ed: Barnes and ó Cuileavain,
Dublin 1995)
201
D. Owen: Vision of hell, 142
202
Ibidem, 145
203
Ibidem, 265
204
Ibidem, 266
198
Anouk Schaapveld 33
”And you Hades will rule them all”
Romeinse dichter Vergilius loodste hem door de Hel. Dante zag zijn tocht door de onderwereld als
een bewustwording van zijn zonden en de menselijke zonden. Zijn tocht langs de Louteringberg was
een reis door de wereld waar Dante zijn zonden moest betreuren en waarbij uiteindelijk gereinigd
werd door het goddelijk vuur. In de laatste wereld, het Paradijs werden zijn zonden hem vergeven en
werd hij opgenomen in het licht van god. Dante moest door de hel heen om zijn ultieme doel, de
vergeving van de zonden, te bereiken. De dichter wist het christelijke beeld en symboliek van het
hiernamaals te vervlechten met zijn reisverhaal. Het draaide allemaal om het bereiken van de
ultieme christelijke wens, vergeving van de zonden en de hoop om opgenomen te worden in het licht
van God. De inspiratie van Dante kwam van zowel de visioenen, vooral die van Tundal, een aantal
beelden komen duidelijk overeen, als uit de teksten van Vergilius en Ovidius. De onderwereld, het
rijk van Hades en de straffen die er uitgedeeld konden worden, waren ook terug te vinden bij Dante.
Daarnaast heeft de middeleeuwse schrijver veel antieke beesten, monsters, goden in zijn verzen over
de hel een rol gegeven.
Dante’s Inferno
De Inferno van Dante was echt een hel, in alle mogelijke negatieve connotaties van het
woord. Het was niet een onderwereld waar overleden zielen alleen maar rondzweefden, maar zielen
werden onder verschrikkelijke omstandigheden voor hun levenszonden bestraft door duivelse
wezens. Meerdere Griekse en Romeinse mythologische monsters en wezens, die altijd al in de
onderwereld voorkwamen, kregen bij Dante ook een rol in de onderwereld.205 Hoewel in andere
visioenen, dichters hemelse mythologische wezens ook in de onderwereld plaatsten, gebeurde dat
bij Dante niet. De mythische figuren die Dante beschreef in zijn boek bevonden zich grotendeels
allemaal in zijn beschrijving van de hel. Zo waren er de drie rechters Minos, Rhadamanthys en Aiakos
die de zielen berechten op hun zonden en naar de verschillende niveaus van de hel stuurden.206 Ook
de drie wraakgodinnen, de Erinyen, zwierven rond; Charon, de bootsman, brengt nog steeds de
overleden zielen over en Kerberos, de driekoppige hond, verscheurde de zielen die bestraft werden
voor hun wraakzucht. Toch zaten hier ook mythische figuren die in de oudheid geen onderdeel
uitmaakten van de onderwereld, zoals de Centauren en de Phlégyas. De belangrijkste rollen in de
Inferno waren voor de mythische figuren die altijd al in de onderwereld waren, de anderen waren
alleen aanwezig om de zielen te straffen.207 De heerser van de onderwereld, door Dante: Dis
genoemd, zoals de Romeinse god van de onderwereld, bevond zich in het diepste punt van de
onderwereld. Hoe dichter men bij Dis kwam hoe meer het aantal klassieke monsters en wezens
daalden en hoe meer de zielen gestraft en bewaakt werden door christelijke duivels en demonen. De
onderwereld was verdeeld in negen kringen en een voorhel. Zoals de antieke helden van Homerus
en Vergilius moest Dante via een grot de onderwereld in komen. De dichter liet in de Commedia niets
aan toeval over, alles wat geschreven was, had een reden.208 Zijn hel was daarom ook compleet het
tegenovergestelde en tegelijkertijd een weerspiegeling van de hemel. De hel was een goddelijke
creatie maar deze was in tegenstelling tot het licht en de warmte van de hemel juist somber en koud.
De hemel stond voor de liefde terwijl de hel geen liefde kent.209 De hel was een weerspiegeling van
de hemel, maar dan wel een die gebroken en vervormd was. De onderwereld was een soort trechter
die naar het diepste van de aarde liep in tegenstelling tot de hemel die juist als een omgekeerde
trechter het heelal inging.
De poorten in de grot die toegang gaven tot de onderwereld waren beschreven met de woorden:
“Door mij gaat men de stad in van de smart;
door mij gaat het eeuwig lijden in;
door mij gaat men tot het verdoemde volk.[..]
205
J.B. Russell : Lucifer, the Devil in the Middle Ages (Cornell University Press, Ithaca and London 1984), 226
P. Renucci: Dante, Disciple et juge du monde Greco-Latin, (Paris, 1954) 218
207
P. Renucci: Dante, Disciple et juge du monde Greco-Latin, 218
208
D. Nikulin: The distorting Mirror of Hell (on the interpretation of pluto’s words in Dantes inferno VII, 250
209
Ibidem, 251
206
Anouk Schaapveld 34
”And you Hades will rule them all”
Voor mij werd niets geschapen of ’t is eeuwig,
en ook ik zal eeuwig duren;
laat dus al wat hoop is buiten, gij die binnenkomt”210
Net zoals in de antieke onderwereld was er geen mogelijkheid om te ontsnappen, behalve voor
helden als Heracles, Odysseus en nu Dante. De onderwereld werd beschreven als een grote grot, het
was er donker, somber en troosteloos, de lucht die er hing was volgens Dante vol dreiging en
wanhoop, logisch als men alle hoop aan de poorten van de hel achterliet.
In de voorhel bevonden zich de slappelingen die zo verachtelijk waren dat zij niet eens een plaats in
de hel kregen. Vervolgens waren er kringen waarin straffen werden uitgedeeld, elke kring had zijn
eigen “leefomstandigheden”alles was in schemering en er bestonden verschillende onherbergzame
landschappen: gevaarlijke rotsen211, zandvlakten212, ijsvloeren213, bossen, snel stromende rivieren en
moerassen214, stromen van kokend bloed.215 Allemaal verschillende weersomstandigheden, snikheet
of ijskoud, hagel, regen216, sneeuw en sterke wind217, vallend vuur218 en verstikkende dampen.
Elementen die terug te vinden zijn in de eerste visioenen, bijvoorbeeld dat van Paulus en dat van
Tundal.219 De zielen van overledenen die per kring gestraft werden: de ongedoopten, wellustigen,
gierigaards en verspillers, toornigen en tragen, de ketters, de geweldplegers, de bedriegers en als
laatste de verraders. In die laatste kring was ook Dis de heerser te vinden. Het beeld dat Dante schiep
was duidelijk geïnspireerd op dat van Vergilius, bij de Romeinse dichter werden de geweldplegers,
verraders enzovoort ook op andere niveaus in de onderwereld gestraft en zaten zij niet bij de zielen
die een goed leven hadden geleid.220De christelijke ideeën over de zonden die bestraft moesten
worden, waren natuurlijk sterk aanwezig, zo bevonden homoseksuelen, zelfmoordplegers en
ongedoopten zich in de onderwereld en werden voor hun ‘daden’ gestraft, terwijl de Romeinen deze
‘categorieën’ niet hadden.
Het merendeel van de ongedoopten waren de ongedoopte kinderen, de heidenen, de
Grieken en Romeinen en de Mohammedanen. Zij waren allemaal te vinden in de onderwereld. De
grote historische figuren van vóór het christendom waren natuurlijk niet gedoopt en mochten
daarom niet voorbij de poorten van het Paradijs. De ongedoopte, goede zielen bevonden zich in
tuinen waar rust heerste, maar waar het goddelijke licht niet over hen scheen. De tuinen werden
omringd door kasteelmuren, zeven muren en zeven poorten met een lieflijk riviertje. Dit beeld kwam
dicht bij de Elysische velden van de antieke onderwereld waar de mythische helden vertoefden.221
Waar de helden volgens Dante nog steeds waren aangezien hij hier de Griekse en Romeinse helden
tegen kwam, zoals Electra, Achilles, Hector en Aeneas en de filosofen Plato, Aristoteles en Socrates,
maar ook figuren zoals Ceasar, koning Latinus, Lucretia en Julia en de grote dichters Homerus,
Ovidius en Horatius. Dit zou ook de plek zijn waar Vergilius naar zou terugkeren als zijn taak als gids
afgerond was. Avicenna en Averroës, de grote Arabische wetenschappers en Saladin, de grote
islamitische vorst uit de tijd van de kruistochten, bevonden zich ook in deze kring.222 De enige zielen
die ooit waren ontsnapt uit de onderwereld waren de grote joodse namen uit het oude Testament.
210
Canto III 1-10,
Alle voetnoten waarin er verwezen wordt naar Canto’s zijn verwijzingen naar de vertaling van Dante’s Divina
Commedia van Frans van Dooren, de in verzen van Dante die in dit stuk komen uit de vertaling van Divina
Commedia van P.B. Haghebeart. Canto XI
212
Canto XIV
213
Canto XXXIV
214
Canto VII
215
Canto XII
216
Canto VI
217
Canto V
218
Canto XIV
219
D.Owen: Vision of Hell, 4-5
220
Vergilius: Aeneïs 6, 514-578
221
Ibidem 6, 645-710
222
Canto IV, 82-134
211
Anouk Schaapveld 35
”And you Hades will rule them all”
Adam, Abraham, Noah, Mozes, Jacob en zijn kinderen, die ofschoon ze niet gedoopt waren toch door
God in de hemel zijn opgenomen. Na deze kringen werden de verschrikkingen van de hel pas
duidelijk. In de volgende dertig canto’s lukte het Dante met Vergilius als gids om heelhuids uit de
verschrikkingen van de hel te komen.
Zoals in het visioen had Dante ook contact met zielen van mensen die hem bekend waren. Zowel
historische figuren, als mensen die hij levend had ontmoet. Zij vertelden hem hoe zij hun leven
hadden geleid en waarom ze de straffen hadden verdiend die zij nu in de onderwereld ondergingen.
Voor Dante, evenals zijn tijdgenoten was er geen enkele hoop op verlossing van de helse straffen. De
hel gaf voor Dante het bewijs dat gerechtigheid zou overwinnen.223 Gerechtigheid die de dichter zelf
in zijn leven wou zien, aangezien hij niet meer terug kon naar zijn geboorte stad Florence en hij in
Ravenna in ballingschap zat.
Pluton
In de zesde zang van de hel werd Pluton genoemd, ons wel bekend als een van de namen van
de god van de onderwereld en de god van de natuurlijke rijkdommen. Het was in deze canto niet
duidelijk welke godheid Dante hier bedoelde. Pluton was voor de Romeinen dezelfde godheid als Dis,
het was een naam die onder andere werd gebruikt om een andere eigenschap dan alleen “god van
de onderwereld” aan te duiden. Pluton werd door Dante beschreven als de grote vijand, maar het is
niet duidelijk of hij een vijand was omdat hij over de doden zou heersen, of omdat hij mensen gierig
maakt met zijn rijkdom en dus mensen verleidde tot zonde: de belangrijkste taak van de duivel.
Duidelijk was wel dat Pluton een andere godheid is dan Dis, die in een latere zang duidelijk zal
worden neergezet als de grote heerser van de onderwereld.224 Pluton wordt beschreven als een man
met een schorre stem en opgeblazen kaken, die door middel de van woorden Pape Satàn, pape
Satàn aleppe de grootsheid van Satan aanroept.225 Er zou in vergelijking met het Evangelie van
Nicodamus een verandering opgetreden zijn. Terwijl Nicodamus Pluton/ Hades nog de bewaker
maakte van Satan was Satan hier de meester van Pluton. Daarnaast maakte Dante een verschil
tussen Dis en Pluton, terwijl zij bij de Romeinen dezelfde god voorstelden. Pluton zat in dezelfde
kring als de gierigaards en verspillers dus zouden wij hem hier meer plaatsen in zijn rol als god van
natuurlijke rijkdommen. Daarentegen zat Dis helemaal onderin de hel en nam meer de rol aan van
heerser over de doden.
De twee dichters volgden hun weg door de verschillende kringen en kwamen aan bij de stad
Dis, die zich in het midden van de hel bevond en dezelfde naam droeg als zijn heerser. Antieke
dichters hadden het ook over de stad in de onderwereld en die droeg in alle beschrijvingen ook de
naam van de heerser van de onderwereld, meestal dus Hades of Dis de stad waar Aeneas langs
gaat.226 Bij de dichters was deze stad de plek waar de heerser van de onderwereld zich meestal
bevond en waar tevens zijn paleis en troonzaal stond. Voor Dante bevond de heerser van de hel zich
niet in de stad. Dante gaf een hele andere betekenis aan de stad in de hel, hij beschreef dat buiten de
stad de zielen die onmatigheden hadden begaan werden gestraft, terwijl in de stad zielen doordrenkt
met geweld en bedrog werden gestraft.
De heerser van de onderwereld
Dante en Vergilius daalden verder af richting het diepste punt van de Hel, het midden van de
aarde, daar was de lucht ijl en was het ijskoud. Een groot behaard wezen zat met zijn buik vast aan
het ijs. Het wezen was enorm, Dante gebruikte als vergelijking dat de mens dichter bij de lengte van
een reus kwam, dan een reus bij de lengte van de armen van dit wezen.227 Volgens Russel was hier de
223
D. Nikulin: The distorting Mirror of Hell,250
P. Renucci: Dante, Disciple et juge du monde Greco-Latin, 219
225
Canto VI, 115, Canto VII, 1-8
226
C. Kleinhenz: Perpectives on intertextuality in Dante’s Divina Commedia Roman Quarterly, vol 54, 3, 2007,
pp183-194, 189
227
Canto XXXIV, 26-73
224 224
Anouk Schaapveld 36
”And you Hades will rule them all”
invloed van het Ierse verhaal Tundal terug te vinden. Bij de Ierse dichters was de duivel groter dan
elke berg ook en had hij grotendeels een menselijk figuur, dat menselijke figuur zullen we in de
volgende alinea ook bij Dante terug vinden.228
was hij weleer zo schoon als hij nu lelijk is,
en stak hij tegen zijn schepper ’t hoofd op,
zo moet hij stellig de enige bron zijn van het kwaad.229
In die drie zinnen werd duidelijk gemaakt dat het de gevallen engel betrof die daarna het
gevaarlijkste wezen ter wereld werd, hij was het kwaad zelf, hier begon alle ellende. Dante zag het
monster ook als het ergste van alles wat er in de hel aanwezig was, op dezelfde manier waarop
Seneca Dis zag als het ergste in de Romeinse onderwereld. Drie paar enorme vleugels spreidden zich
uit vanaf zijn rug. Dante vergeleek de vleugels met de zeilen van een schip, maar dan wel de grootste
zeilen die hij ooit gezien had. Het zijn vleugels zonder veren die veel weg hebben van de vleugels van
een vleermuis dit in tegenstelling tot de prachtige gekleurde veren die hij als Seraphim had gehad. 230
Ook in de tijd van Dante hadden vleermuizen geen positief imago en werden ze geassocieerd met
hekserij en zwarte kunsten.231Zwarte kunsten die, net zoals bij de Grieken en Romeinen,
toebehoorden aan de chtnotische goden en vooral Hades als god hadden. In de Middeleeuwen
werden heksen en zwarte kunsten altijd geassocieerd met de duivel en de hel. Als het wezen zijn
vleugels bewoog ontstonden er drie ijskoude winden die alles lieten bevriezen. Het getal drie was
een belangrijk getal en zorgde voor een tegenstelling met het heilige getal drie in het Paradijs en met
de drie-eenheid. Een drie-eenheid die niet stond voor goddelijke macht, wijsheid en liefde maar voor
duivelse onmacht, onwetendheid en haat. Het wezen werd door Dante namelijk ook met drie
gezichten beschreven.232 De drie gezichten hadden drie verschillende kleuren: rood, zwart en geel.
Zijn drie monden bleven eeuwenlang drie mensenzielen opslokken. Dezelfde drie figuren, de twee
verraders van Julius Ceasar, Brutus en Cassius en Judas Iscariot, de verrader van Jezus Christus,
ondergingen voor eeuwig hun straf door de tanden van dit monster. Dit monster leek in geen enkel
opzicht meer op de figuur van Dis of Hades die we kennen uit de oudheid. Er zit bijna niets menselijks
of goddelijks meer aan het wezen. Het idee van de drie gezichten zou misschien af te leiden zijn aan
een ander wezen uit de klassieke onderwereld, namelijk de godin Hekate, godin van de dood en
metgezel van de godin Persephone. Hekate werd vaak ook met drie gezichten afgebeeld.233 Haar drie
gezichten symboliseerden de plekken waar zij macht had: aarde, hemel en onderwereld. Daarnaast
was zij ook de godin van de zwarte kunsten. Russel noemde Hecate wel maar gaf geen duidelijke link
tussen haar en Dante.234
Dit monsterlijk wezen werd door Dante alleen maar Dis genoemd, nergens kwam de naam
Lucifer of Satan voor. Dante legde wel duidelijk uit dat Dis ook de gevallen engel was, de XXXIVste
canto waarin hij de lezers kennis liet maken met de heerser van zijn Hel met de woorden: het
schepsel aan te tonen dat weleer zo schoon was van gelaat.235 De prachtige engel die in opstand
kwam tegen de schepper en door God uit het Paradijs werd verbannen en heerser van de hel werd.
Daarmee werd hij het ‘boegbeeld’ van alles wat het tegenovergestelde was van God. Door vertalers
van de Divina Commedia werd de naam Dis dikwijls veranderd in Lucifer of Satan. Dante had de
oorspronkelijke klassieke god van de onderwereld versmolten met het christelijke beeld van de
heerser van de Hel. Daar waar al het kwaad vandaan kwam en weer naartoe terug keerde in de vorm
van de mensenzielen die hun straffen voor het kwaad dat zij begaan hadden voor eeuwig uitzaten.
Een eigenschap, die door Middeleeuwers geassocieerd werd met de duivel maar door Dante niet was
228
J.B.Russell: Lucifer, 214-215
Canto XXXIV,34
230
C. Kleinhenz: Perpectives on intertextuality in Dante’s Divina Commedia ,191
231
L.Lorenzi: Devils in Art, Florence from the Middle Ages to the Renaissance, (Florence 1997),27
232
D. Nikulin: The distorting Mirror of Hell , 260
233
R. Graves, Greek Myths volume 1, 122,f
234
J.B.Russell: The Devil, 127
235
Canto XXXIV, 17-18
229
Anouk Schaapveld 37
”And you Hades will rule them all”
overgenomen, was de seksualiteit van de duivel. Dis was geen verleider bij Dante, ook al kon hij geen
kant op, hij probeerde het ook niet met woorden en had ook geen wederhelft. Dis was alleenheerser,
Dante noemde niet de namen Persephone, Kore of Proserpina, zijn heerser van de onderwereld had
geen wederhelft, al werd er wel zo nu en dan geïnsinueerd dat de godin van de onderwereld er wel
was236. Een wederhelft die bij de Grieken en Romeinen van belang was aangezien zij het werk van
respectievelijk Hades of Dis in de onderwereld deelde. Daarnaast valt ook op dat dit middenpunt van
de aarde, van de hel van ijs is, in plaats van vuur zoals bij de andere visioenen schrijvers. Een uitleg
hiervoor zou aan de hand van Russel gegeven kunnen worden. Russel beschreef dat Dante zijn Dis
een ‘air’ van nottingness had gegeven. Dis stelde niets voor en om hem heen was er niets. Hij werd
niet eens omringd door duivels, alleen mensenzielen die dezelfde zonde als de duivel hadden begaan
namelijk verraad.237 Dit beeld was natuurlijk een grote tegenstelling tot God in de hemel, die omringt
werd door duizenden engelen en zielen. Vuur had een andere soort connotatie dan ijs, vuur kon ook
voor passie staan, voor leven of het uitwassen van zonde, terwijl ijs helemaal niets zegt, men kan
helemaal niets met ijs. De seksualiteit van satan was bij Dante niet aanwezig, dus was er ook geen
vuur, ijs zorgt voor een passiever beeld, voor een niets.
De duivel werd in de meeste visioenen beschreven als een angstaanjagend monster dat de mensheid
probeerde te verleiden om kwaad te doen. Volgens Russel zette Dante een ander soort monster
neer, Russel vond dat Dante de duivel pathetischer en weerzinwekkender dan angstaanjagend had
beschreven.238 Volgens mij zag deze duivel er nog steeds angstaanjagend uit, het bleef voor een
eeuwigheid op dezelfde drie mensen kauwen, maar net zoals bij Tundal kon deze duivel geen kant
op. Dis zat hopeloos vast in het ijs, hij kon zijn benen bewegen en zijn armen maar zijn lichaam zat
vast, net zoals het lichaam van Satan op een grill in Tundal vast zat wat inderdaad erg pathetisch was.
Deze Dis van Dante leek in bijna alle opzichten niet meer op de god Hades. De enige overeenkomst
zou zijn dat ze allebei heerser zijn over de onderwereld, maar dan nog kon Hades bewegen en de
heerschappij in alles op zich nemen, terwijl deze Dis de heerschappij alleen in naam had.
Dis in de Kunst.
Vanaf de 13de eeuw verschenen er minder teksten over het geloof en met name over de duivel. Er
werd meer aandacht besteed aan hofhouding, feodalisme en het hoofse idee van liefde. Met het
humanisme werd het belangrijker om het kwaad in de mens te zien dan in een onsterfelijk wezen.239
Het beeld van de duivel maakte verschillende stadia door, die veranderde met de jaren, de plaatsen
en de culturen, waarvan er geen duidelijke verklaringen voor te vinden zijn.240 De duivel werd tot het
begin van de elfde eeuw afgebeeld als een half mens en dier, een verslagen wezen dat niet meer kon
vluchten. Rond 1000 na Christus werd de duivel een monsterlijk en gevaarlijk wezen, waarom was
niet duidelijk, waarschijnlijk lag het aan het feit dat het apocalyptische doemscenario dat in het jaar
1000 niet had plaatsgevonden.241 Een aantal dieren, die regelmatig in de kunst terug kwamen, wolf,
kikker, beer, Chimera, slang, uil en vleermuis werden vanaf de tiende eeuw geassocieerd met de
duivel.242 Vanaf de 15de-16de eeuw kreeg de duivel een groteskheid, de schilders van de Lage Landen
waren daarin de voorlopers, Van Eyck, Hiernonymous Bosch en Bruegel gaven Satan de meeste
afschuwelijke trekken.243 De verhalen van reizen door de onderwereld waren in de Middeleeuwen
zeer populair en waren een grote inspiratiebron voor veel kunstenaars.244 Sandro Botticelli en
236
P. Renucci: Dante, Disciple et juge du monde Greco-Latin, 223
J.B.Russell : Lucifer , 226-227
238
Ibidem,225
239
Ibidem,208
240
Ibidem,209
241
R. Villeneuve: Le Diable dans l’art (Paris 1957), 46
242
L. Lorenzi: Devils in Art, Florence from the Middle Ages to the Renaissance, (Florence 1997) 27
243
J.B. Russell : Lucifer,209
244
H. Daniel: Devils, monsters and nightmares, An introduction to the grotesque and fantastic in art. (Abelard/
Schuman, Londen 1964) 30
237
Anouk Schaapveld 38
”And you Hades will rule them all”
Gustave Doré hadden beiden het verhaal van Dante in tekeningen uitgewerkt en hielden zich beiden
aan de zeer goed fysiek beschreven beelden van Dante. Vooral wat betreft de figuur van Dis, met zijn
vleermuisvleugels en drie gezichten. De vraag is natuurlijk hoever de daadwerkelijke invloed van
Dante op de figuur van Dis ofwel de heerser van de onderwereld gaat.
Figuur 3: Anonieme middeleeuwse afbeelding van Dante en Vergilius bij Pluton
Dit is een middeleeuwse afbeelding van een scene in de Divina Commedia. Dante en Vergilius
bevinden zich voor een wezen met hoornen, grote oren en vleugels zonder veren. Het wezen is
omringd door iets dat op vlammen lijkt. Boven het wezen staat Pluton geschreven. Als dit Pluton, de
god van de natuurlijke rijkdom is, dan heeft hij bij deze ook een duivels figuur gekregen in plaats van
een menselijk of goddelijk figuur. De versmelting van Dis met Lucifer van Dante zorgt ook voor een
versmelting van Lucifer en Pluton. De Romeinse god van de onderwereld krijgt in deze tekening
dezelfde fysieke eigenschappen als een christelijke duivel.
Figuur 4: Fragment uit het getijenboek van de Duc de Berry Très Riches Heures , illustratie door de Gebroeders van Limburg, rond 1410
Op deze illustratie uit het getijenboek van de Duc de Berry, ligt Satan op een grill met vuur
dat aangewakkerd wordt door twee duivels op blaasbalgen. Satan heeft een kroon op zijn kop,
duidelijk een heerser, maar ook deze heerser kan geen kant op. Deze Satan zit niet vast in ijs zoals Dis
bij Dante. De inspiratie van deze illustratie kwam dus niet van Dante maar van het verhaal van de
Ierse ridder Tundal. Satan werd afgebeeld met hoorns en grote oren. Hij lijkt een menselijk lichaam
te hebben, borstkas en buikspieren maar het ziet er niet menselijk uit. Om hem heen bewegen een
Anouk Schaapveld 39
”And you Hades will rule them all”
heleboel duivels die mensen met zich meesleuren. Allemaal hebben zij vleermuisvleugels, hoorns en
een staart.
Figuur 5: Ciampanti Michele (1521) Orpheus and Euridice, Orpheus en Euridice in het midden en Hades aan de rechterkant.
Michele Ciampanti schilderde dit paneel getiteld Orpheus en Euridice in 1521. Orpheus speelt
muziek voor de heerser van de onderwereld om zijn Euridice te bevrijden (uit de onderwereld). De
heerser, een menselijk figuur maar is beduidend donkerder afgeschilderd dan de mensen in het
kunstwerk. De Heerser heeft hoornen op zijn hoofd, en in plaats van een lendendoek kronkelen er
slangen. Hij lijkt te steunen op een mens. Naast hem bevindt zich eenzelfde soort figuur, menselijk
met hoornen. Uit de mythe weten we dat Orpheus voor Hades zijn klaaglied zingt, de lange figuur
met hoorns was dus een afbeelding van Hades. Deze Hades lijkt in een soort overgangsperiode
tussen goddelijk en duivel te zitten, tussen menselijk en dierlijk. Hij heeft duidelijk nog een menselijk
figuur, maar tegelijkertijd heeft hij ook de hoornen. De slangen om zijn middel hebben in de
Renaissance geen positief imago, volgens de christelijke leer zijn slangen vaak een symbool van het
kwaad. Hades wordt in dit schilderij al geassocieerd met het kwaad.
Figuur 6: Gian Lorenzo Bernini, Schaking van Persephone, 1621-1622,marmer beeld.
Bernini maakte een standbeeld de schaking van Persephone, waarbij hij Hades de heerser
van de onderwereld zijn goddelijk lichaam geeft. De spieren van de godheid staan gespannen, hij
Anouk Schaapveld 40
”And you Hades will rule them all”
heeft een krullende baard en haardos en kroon op zijn hoofd en Persephone neemt hij duidelijk met
geweld mee. Dit keer is er geen vleugel te zien. Dit is een Hades zoals hij wordt beschreven in de
oude mythische verhalen. Hier is geen invloed van Dante’s Dis aanwezig.
Figuur 7 Gustave Doré, gravure voor de canto XXXIV van Dante's Divina Commedia.
Gustave Doré heeft bij elke zang van de Divina Commedia indrukwekkende gravures
gemaakt, die de belangrijkste gebeurtenis uit de zang accentueren. In zang XXXIV wordt door Doré
het beeld van Dis geschapen zoals Dante hem beschrijft. Dis komt uit de ijsvlakte, waar hij tot zijn
navel inzit. Steunend op zijn ellebogen vreet hij een mens op, de spartelende benen van Judas zijn te
zien. Dis heeft drie gezichten al zijn ze lastig te onderscheiden. De hoorns boven op zijn eerste
gezicht zijn duidelijk aanwezig, de hoorns boven de twee andere gezichten zijn net zoals de gezichten
lastiger te onderscheiden. Het lichaam is duidelijk harig, maar het is apart dat het wezen een flinke
krullenbos en baard heeft zoals de Griekse Hades die ook had. De haardos wordt door Dante niet
beschreven en is misschien nog een overblijfsel van de Griekse godheid van de onderwereld of een
manier van Doré om Dis menselijker te maken. In plaats van drie paar vleermuisvleugels die onder
elk van de drie gezichten uitkomen, heeft Doré maar twee paar vleugels aan zijn monster gegeven.
De vleugels eindigen in een scherpe klauw, waar het monster net zoals een vleermuis aan zou
kunnen blijven hangen. Nu heeft Doré ook de verhalen van de Bijbel voorzien van gravures en in het
Nieuwe Testament wordt Jezus door de duivel op de proef gesteld. De duivel heeft een menselijk
figuur met een donkere huidskleur, duidelijke hoorns boven op zijn hoofd en de vleugels zijn duidelijk
zonder veren en eindigen ook in scherpe klauwen. Deze duivel heeft niet drie gezichten of meerdere
paren vleugels en is niet groot vergeleken bij Jezus Christus die naast de duivel staat, maar de directe
fysieke elementen zoals de vederloze vleugels en de hoorns komen wel overheen tussen de Dis van
Dante en de duivel uit de Bijbel. Voor Doré hebben de twee wezens duidelijk met elkaar te maken.
De middeleeuwse heerser van de onderwereld leek met elke eeuw minder op de antieke
heerser van de onderwereld te lijken. Satan was de bron van het kwaad, het ergste wezen dat er
bestond, iets wat de goddelijke Hades absoluut niet was (met uitzondering van Seneca). Wat we zien
gebeuren was dat Hades en de Duivel, tot aan ongeveer de derde, vierde eeuw hun eigen verhaallijn
hadden. Het waren twee zelfstandige heersers. Hades was de god van de doden en heerser van het
dodenrijk. De duivel was de bron van het kwaad, de grote vijand van het goede. De duivel was in een
constant gevecht met God verwikkeld om de zielen van de mensen. De duivel probeerde de mensen
te verleiden om kwaad te doen. De duivel was eigenlijk opzoek naar een soort wereldheerschappij.
Dit soort eigenschappen hoorde helemaal niet bij de Griekse god Hades en toch worden de twee
door de eeuwen heen samengevoegd. De tot nu toe twee losse verhalenlijnen gaan één enkele lijn
worden. Hades werd dezelfde als de duivel, hij werd de bron van het kwaad en blijf daarnaast ook
Anouk Schaapveld 41
”And you Hades will rule them all”
nog heerser over de onderwereld, die in het christelijke geloof nu de plek was waar alle slechte
mensen voor eeuwig moesten verblijven.
Dante had met zijn Divina Commedia wel invloed gehad op de figuur van de god van de onderwereld
maar de andere reisverhalen in de Middeleeuwen hadden ook voor inspiratie gezorgd.245 Kortom in
de Middeleeuwen werd de onderwereld door een monsterlijk wezen geregeerd Door het
christendom was de onderwereld een plek geworden waar mensen werden gestraft voor hun zonden
op aarde. Een plek die men kon vermijden als men een goed leven op aarde leidde, omdat men dan
naar het Paradijs ging. De gevallen engel werd een monsterlijk wezen en de heerser van de
onderwereld. Het ergste aan die onderwereld was de aanwezigheid van dit monster, de opperduivel
Lucifer, Beëlzebub of Satan. Dante versmolt de Hades en de opperduivel, allebei heersers van de
onderwereld. Hades of Dis werd een andere naam voor de duivel en zo kreeg Dis de heerser van de
hel meer negatieve connotaties. Connotaties die de god van de onderwereld in zijn tijd bij de Grieken
en Romeinen niet had gekend. In de kunst is te zien dat kunstenaars vaak nog van beide figuren
gebruik maken, als men de christelijke hel afbeeld, met al zijn straffen en duivelswezens dan kan er
nog een Griekse godheid op de troon zitten, en andersom met een oude Griekse mythe, kan Orpheus
zijn lied verheffen aan een monster met hoorns en vleugels.
245
R. Villeneuve: Le diable dans l’art, 131
Anouk Schaapveld 42
”And you Hades will rule them all”
IV Hades in Hollywood
Zoals in de inleiding is vermeld, was men sinds het begin van de filmindustrie geïnspireerd door
verhalen uit de oudheid. Vooral de verhalen rond Rome en het leven van Jezus Christus zijn op alle
mogelijke manieren op het witte doek gebracht. Regisseurs hebben zich, in vergelijking met het
aantal films over de oudheid, niet vaak gewaagd aan het verbeelden van de Olympische Goden. De
films waarin de goden wel voorkwamen, droegen ze kostuums die deden denken aan Griekse
gewaden en werden ze vergezeld door de symboliek en attributen die men kende van de andere
kunstvormen zodat ze goed te identificeren waren. In de films waar de goden door acteurs werden
vertolkt, was Hades nooit een van de goden die werd gespeeld. Op het witte doek zijn veel reizen
door de onderwereld geweest, meestal was het er donker en grotachtig met veel vuur en de reis kon
er weleens uit zien als een theme park boat-ride.246 Hades was soms symbolisch aanwezig of werd
dan slechts genoemd in de films, maar de heerser van de onderwereld werd eigenlijk niet door een
acteur vertolkt. Totdat Disney247 in 1997 Hades als hun nieuwe schurk tegenover Hercules liet staan,
een bewerking op de mythen rond de Griekse held Heracles. Vervolgens kwam Hades nog twee keer
voor op het witte doek, namelijk in 2010 toen er een verfilming van het jeugdboek248 Percy Jackson
and the Lightning Thief249 uitkwam, daar speelt Hades ook een van de schurken. Eveneens in 2010
kwam er een remake van de in 1981 gemaakte film Clash of the Titans250 rond de held Perseus, die
Andromade moest redden uit de klauwen van de Kraken. In 1981 was de godin Thesis (Dame Maggie
Smith) degene die zich wreekte op de mensheid en daarbij Poseidon vroeg om de Kraken, een
zeemonster los te laten op de stad die haar had bedrogen. In Clash of the Titans uit 2010251 wordt de
rol van wreker overgenomen door Hades gespeeld door Ralph Fiennes.
De blauw Hades in Hercules
Het verhaal
Vijf muzen zingen op Motown muziek het begin van de Theogonie van Hesiodus, de strijd
tegen de titanen en de te verdelen macht door de goden van de Olympos. De vrolijk gekleurde
goden, Hera is knal roze, Apollo donkerblauw, Hermes lichtblauw, Ares rood, zijn allemaal bij elkaar
voor de geboorte van de zoon van Zeus en Hera. Dan komt Hades opdagen als een soort ongewenste
“vierde fee van Doornroosje” en verstoort de “Baby Shower”. De kijkers hebben meteen door dat de
nieuwkomer geen deel uitmaakt van de aanwezige groep en eigenlijk ook niets goeds met zich mee
brengt. Hades heeft een doffe grijs/blauwe kleur vergeleken bij de knalkleuren van de andere goden,
hij draagt een zwart kleed, bij elkaar gehouden met een fibula in de vorm van een schedel. Elk kind
van deze tijd weet dat schedels iets met de dood te maken hebben.
Hades wilde de titanen bevrijden om die los te laten op de Olympos. Als de Olympos eenmaal door
de titanen zou zijn verwoest en Zeus niet meer op zijn troon zou zitten, dan zou Hades de heerser
van de wereld worden: And you Hades will rull them all.252 In andere woorden Hades wil de wereld
veroveren. Alleen Hercules staat hem in de weg. De held groeit op en geholpen door een sater
Philomedes wordt hij de grote held van Thebe. Hades stuurt alle mogelijke monsters op Hercules af
om hem te stoppen. Op die manier worden de twaalf taken van Heracles even in de film gestopt. Als
laatste redmiddel stuurt Hades de jonge vrouw Meg op de held af. Ze worden verliefd, maar Meg
heeft haar ziel aan Hades verkocht en moet doen wat haar meester haar opdraagt. Op de dag dat
246
J. Solomon: the Ancient World in the Cinema (Yale University Press, 2001)111
Walt Disney Pictures Hercules (1997) regisseurs: John Musker en Ron Clements, de stem van Hades werd
gedaan door James Wood
248
R. Riordan: Percy Jackson and the lighting Thief (Puffin, Penguin, 2005 London)
249
Percy Jackson and the Lightning Thief (2010, 20th Century Fox) regisseur: Chris Columbus. Hades werd
gespeeld door Steve Coogan
250
Clash of the Titans (1981 MGM, Titan Productions) Regisseur: Desmond Davis
251
Clash of the Titans (2010 Warner Bros Pictures) Regisseur: Louis Leterrier, De rollen van Zeus en Hades
werden vertolkt door Liam Neeson en Ralph Fiennes
252
Hercules: 00’09’24
247
Anouk Schaapveld 43
”And you Hades will rule them all”
Hades zijn veroveringsplan uitvoerd, weet hij Hercules zover te krijgen dat hij een dag niet de held zal
zijn. Hercules gaat akkoord en zijn onmenselijke kracht wordt hem afgenomen. Hades heeft als
tegenprestatie moeten beloven dat Meg niet gewond zou raken. Hades bestijgt een soort vliegende
‘batmobiel’ getrokken door een draak en opent de gevangenis van de titanen (figuur 8). De titanen,
die natuurrampen voorstellen, bestormen de Olympos en nemen de goden gevangen, maar Hercules
heeft ondertussen zijn krachten weer terug gekregen (Meg raakt toch gewond en de deal tussen hem
en Hades wordt verbroken). De held vliegt op Pegasus naar de Olympos en verslaat de titanen en
bevrijd zo de Olympos.
Figuur 8: Still shot van Hades in Hercules (1997) 1’07’42 Hades op zijn “batmobiel” rood van kwaad
Hades overleeft de aanval op de Olympos maar wordt daarna door Hercules in de zielenput van de
onderwereld geduwd waarna de god uit het zicht verdwijnt en duidelijk verslagen is.
De humoristische Hades
Figuur 9. Still shot Hercules (1997), 00’05’02 de grijze Hades links en de goudkleurige goedlachse Zeus aan de rechtkant.
Hades moest volgens de makers “fun and menacing”253zijn, een grijs wezen met een lang gezicht en
baardloze puntige kin, een hoog voorhoofd en lange knokige vingers met lange nagels. Hij lijkt
constant te zweven op zwarte rook. In plaats van haar heeft hij een toef blauwe vlammen op zijn
kruin, die enkele keren in de film uitgeblazen worden ( dat is dan de “fun part”). Hades is een doffe
en saaie vertoning naast de bonte en vrolijk gekleurde goden van de Olympos. Zeus wordt neergezet
als een machtige, gespierde, charismatische en goed gehumeurde, vrolijke, goudkleurige god en
vormt daarbij een grote tegenstelling tot zijn niet gespierde broer Hades die zelf een blauw-grijze
kleur heeft, met als kleding een donker vaal kleed (figuur 9). Er blijkt een historische achtergrond te
253
Hercules: Hercules Video Art Gallery 00’1’58
Anouk Schaapveld 44
”And you Hades will rule them all”
zijn voor het blauwe haar van Hades. Van de epitonen die Hades volgens Homerus deelde met
Poseidon was dat hij de blauw harige was.254
Als Hades kwaad wordt, dan is hij rood en omringd met rode vlammen, een duidelijke verwijzing naar
de duivel en de hel. De onderwereld in de woorden van Hades zelf:“ a little dark, a little gloomy and
as always full with dead people”255. De god is grappig en sarcastisch over zijn bestaan. Hij heeft het
over zijn “Full time gig256” terwijl de rest van de goden naar verluid maar wat rondhangen.
Vervolgens specifiek tegenover Zeus “ that you by the way so generously bestowed on me”257in een
zeer sarcastische toon aangeeft dat Zeus hem naar de onderwereld heeft gestuurd. Zeus reageert
daarop, voordat hijzelf in een schaterlach uitbarst, met de woorden “you’ll work yourself to death”.
Volgens de vijf muzen was Hades “the one god you don’t want to get steamed up it’s Hades, because
he had an evil plan”258. “He was as mean as he was ruthless”259.Hades is sarcastisch, cynisch en
hilarisch om naar te kijken, maar daarbij is hij ook zeer gevaarlijk, moordlustig en manipulatief.
Mensen kunnen aan hem hun zielen verkopen, net zoals aan de christelijke duivel. Meg gaf haar ziel
aan hem om zo haar oude geliefde te redden en moet nu doen wat Hades haar opdraagt. Het doel
van Hades is het overnemen van de Olympus, in andere woorden het overnemen van de macht en
zelf oppergod worden in plaats van Zeus. Hades gooit het regelmatig op een akkoordje en blijkt zich
ook aan de voorwaarden te moeten houden. Dit is een duidelijk christelijk idee.260 Echter als er iets
gebeurt met de voorwaarden die hij heeft gesteld, dan vervalt de afspraak. Nu doet Hades dat niet
bewust zelf, een hogere macht lijkt hierover te gaan, waarschijnlijk het Lot, waar geen Griekse god
boven staat. Bijvoorbeeld, Hades beloofde dat Meg niet gewond zou raken, wanneer zij toch gewond
raakt, al was dat niet door Hades’ toedoen, verviel de deal die Hades met Hercules gemaakt had. De
grijze Hades die nu te zien is in de film was het eindresultaat van een aantal ideeën, die de makers
van Hercules hadden voor de god van de onderwereld. Op andere mogelijke afbeeldingen had Hades
een roodkleurige huid, puntige kin en grote hoorns of een bolle buik en kleine vederloze vleugels uit
zijn rug, dus zo veel mogelijk fysieke karakteristieken van een duivel. Uiteindelijk hebben de
tekenaars niet voor direct fysieke eigenschappen van een duivel gekozen, maar meer
karaktereigenschappen, zoals het kunnen bezitten van mensenzielen, de wereldmacht over willen
nemen en alle middelen gebruiken die tot zijn beschikking zijn, zelfs de gevaarlijke titanen bevrijden
om de aarde te verwoesten. De titanen waren in de mythen juist de gevangen van Hades. De
wederhelft van Hades, Persephone is helemaal niet aanwezig in dit verhaal, bij deze Hades is ook
geen wederhelft te bedenken. Hij is de alleenheerser van de onderwereld.
Rockster in Percy Jackson
Percy Jackson
In Percy Jackson and the Lightning Thief heeft de invloed van de Griekse goden zich in het nieuwe
millennium verplaatst naar het deel van de wereld waar tegenwoordig de machtigste mensen
wonen. In de Verenigde Staten huizen nu de eeuwenoude Griekse goden. In New York komen Zeus
en Poseidon bij elkaar. Zeus gekleed in een donker business pak met nette jas en sjaal, Poseidon
heeft een casual stijl en draagt een trui met capuchon, een colbertje en jeans. Zeus deelt hem mede
dat zijn bliksemschicht op de avond van de zomerwending terug moet zijn of hij verklaard Poseidon
de oorlog. Zeus denkt namelijk dat Poseidons zoon, Percy Jackson, zijn bliksemschicht gestolen heeft.
Percy Jackson weet niets van zijn goddelijke vader en leeft een lastig puberleven in New York. Het
enige wat de jongen weet is dat hij zich het prettigst voelt in het water. Langzamerhand beginnen
254
D. Griffith: Gods' Blue Hair in Homer and in Eighteenth-Dynasty Egypt, The Classical Quarterly, Vol. 55, No.
2, Dec., 2005 pp329-334, 330
255
Hercules: 00’5’09
256
Hercules: 00’05’35
257
Hercules: 00’05’38
258
Hercules: 00’06’02
259
Hercules: 00’06’13
260
J.B. Russell: Lucifer, 80-81
Anouk Schaapveld 45
”And you Hades will rule them all”
mythologische wezens Percy aan te vallen en de bliksemschicht te eisen. De jongen wordt naar Camp
Halfblood verplaatst, een camp waar kinderen van goden, ook wel half goden, worden getraind en
opgeleid om helden te worden of om weer de normale wereld in te gaan. Op dat kamp komt hij
erachter dat Poseidon zijn vader is en dat water beheersen een van zijn krachten is. Hier vindt ook de
eerste verschijning van Hades plaats. Hades komt uit het kampvuur, hij lijkt te bestaan uit vuur en
verkoolde lava. Er groeien twee vleugels uit zijn rug, zijn handen zien eruit als klauwen, zijn mond is
gevuld met puntige tanden en op zijn hoofd lijken twee hoorns te zitten.
Figuur 10. Still shot Percy Jackson and the Lichting Thief (2010) 00’38’49 Percy op de voorgrond en Hades als duivel die uit het kampvuur
rijst.
Percy vertrekt met Annabeth, de dochter van Athena, en zijn ‘beschermer’ de sater Grover.
Ze moeten eerste drie parels van Persephone zien te vinden om, als zij er eenmaal zijn, ook weer uit
de onderwereld te kunnen ontsnappen. De zoektocht naar de parels brengt hen langs Medusa, een
hydra en langs de lotuseters. Het rijk van Hades bevindt zich bij de Hollywood-letters in Los Angeles
en door de woorden woe to all depraved souls261 uit te spreken komt er een gat tussen de poten van
de H. Ze komen in een grote grot, met veel schedels tegen de muren. Charon de bootsman met een
grote mantel met kap, brengt hen de onderwereld in. Daar zwerven allemaal dingen rond, foto’s,
horloges, muziekbladen, knuffels strappings of human misery, wishes, dreams and memories that
never came true262 stukken van menselijke levens. Volgens Charon zijn de levens van alle zielen in de
onderwereld ellendig geëindigd all lives end in suffering and tragedy.263 De drie helden worden
afgezet bij de deuren van het paleis. Persephone is de eerste die ze zien, de godin is absoluut niet
kuis, maar wat interessant is, zijn de woorden die zij uitspreekt: I’m already in hell264 het kan niet
erger worden dan de plek waar zij zich op het moment bevindt. Hades zit in een grote bewerkte
houten stoel met een glas wijn richting een haardvuur, hij wordt omringd door elektrische gitaren en
versterkers en in een hoek staat een vleugelpiano met bladmuziek. Hij draagt een zwart shirt met
een leren gilet, zwarte slangenleren broek waar kettingen aan hangen. Hades heeft lang krullend
bruin haar en een korte baard, om zijn polsen zitten leren bandjes en kettingen. De drie helden
reageren met verbazing op de kleding van Hades, die daarop verandert in het duivelse wezen die ook
uit het kampvuur kwam. Waarop Grover uitroept: stick to the Mick Jagger thing, it works for
you.265Hades ziet er inderdaad uit als een rockster van de jaren zeventig en tachtig, in de stijl van Jim
Morrison, Mick Jagger en Ozzy Osbourne.
261
Percy Jackson: 01’17’57
Percy Jackson: 01’20’48
263
Percy Jackson: 01’21’07
264
Percy Jackson: 01’22’45
265
Percy Jackson: 01’23’54
262
Anouk Schaapveld 46
”And you Hades will rule them all”
Figuur 11. Still shot Percy Jackson and the Lightning Thief (2010) 1’23’10 Persephone (Rosario Dawnson) op de voorgrond en Hades (Steve
Coogan) met aan de linkerkant van het shot een pianovleugel en achter Hades een van zijn elektrische gitaren.
Hades zelf verklaart dat hij dammed is en this existence was not of my choosing, I was
banished here by Zeus and your father.266 Hades is niet tevreden in de onderwereld en wil het liefst
weg, maar de only way of getting out of this is by defeating my brothers and taking control of
Olympos267 en daar heeft Hades de bliksemschicht voor nodig. Al heeft Percy de bliksem niet van
Zeus gestolen, blijkt hij hem toch te bezitten. Hades haalt de bliksemschicht uit het schild die
vervolgens door Persophone wordt afgepakt en zij schakelt Hades tijdelijk uit. Met de woorden dat
Hades cruel and abusive268 is en dat zij hem daarom heeft uitgeschakeld, legt Persephone uit dat ze
niet wil dat Hades oppermachtig wordt, want dan kan zij niet meer weg en zal ze voor altijd alleen
met hem moeten leven. Aan de hand van de parels komen de helden op Olympos aan die zich boven
de Empire State Building in New York bevindt. Via de lift op het dak komen Percy en Annabeth de
grote zaal van de Olympos binnen waar de Olympische goden klaar staan om tegen elkaar ten strijde
te trekken. De bliksemschicht wordt terug gegeven aan Zeus en de kinderen kunnen weer terug naar
hun kamp. De Griekse goden hebben hier niet de moderne kleding aan, zoals ze die droegen in het
begin van de film. De godinnen dragen lange toga’s en de goden hebben een korte wapenuitrusting
aan. De Olympische goden zijn langer dan mensen en stralen allemaal elegantie, grootsheid en
respect uit in tegenstelling tot de rockende Hades van normale mensenlengte.
Rockster
Er wordt hier een apart figuur van Hades gecreëerd. Soms ziet hij eruit als een duivel en dan
weer als een rockster. Het beeld van de duivel is duidelijk voor de kijkers, een duivel is in ieder geval
gevaarlijk, gemeen en heeft iets te maken met het kwaad. Het beeld van de rocker is lastiger uit te
leggen. Want zijn hier de positieve connotaties van een rockster: goede muziek en massa’s fans
bedoeld, of vooral de negatieve connotaties: Seks, Drugs, Rock en Roll (dus harde muziek), smijten
met geld, lange haren en leren kleding, donker en veel vuur op het podium. De reputaties van veel
rocksterren is niet echt positief. Hades als rockster op het witte doek geeft automatisch een
negatieve connotatie, hij is iemand waar je voor moet oppassen. Rocksterren hebben altijd een aura
van gevaarlijkheid om zich heen gehad, een aura wat zij natuurlijk ook voedden met vleermuizen op
het podium zoals bij Ozzy Osbourne, of de songteksten van Jim Morrison “Highway to Hell, de
rockmuziek heeft inspiratie gehaald uit de spiritualiteit van God en de Duivel.269 Daarnaast hebben
rocksterren altijd al een satanisch imago.270 De Satyr maakt de opmerking stick to the Mick Jagger
thing deze woorden zijn waarschijnlijk geen toeval. De zanger Mick Jagger heeft als bijnaam “Mr
266
Percy Jackson: 01’24’22
Percy Jackson: 01’24’30
268
Percy Jackson: 01’28’00
269
T.H. Hoeven: Het imago van Satan: een cultuur-theologisch onderzoek naar een duivels tegenbeeld, 79
270
T.H. Hoeven: Het imago van Satan, 34-35
267
Anouk Schaapveld 47
”And you Hades will rule them all”
Devil” gehad.271Niet alleen een rockster maar ook een gothic imago is in het figuur van Hades te zien.
Zijn paleis lijkt op een middeleeuws kasteel: torens, grachten en de zaal waarin hij zit heeft hoge,
Gotische gewelven, kroonluchters en veel kaarsen. Dit geeft duidelijk een gotische levensstijl weer.
De kleding keuze van Persephone, met haar zwarte kanten korset draagt daar zeker aan bij. Voor de
moraalridders in Amerika zijn dit natuurlijk stijlen die jonge tieners moeten vermijden, het leven van
een rockster of van een gothic is niet te ambiëren.
Het boek Percy Jackson dat vooraf ging aan de film geeft een andere Hades weer. De Heerser
van de onderwereld is in het boek wel drie meter groot en gaat gekleed in een mantel gemaakt van
mensen zielen. De god die qua kledingstijl het dichtst in de buurt komt van de Hades in de film, is
Ares. De god van de oorlog gaat in het boek gekleed in leren motorkleding en zijn armen zijn bedekt
met tatoeages. Dit is natuurlijk ook een type waar de meeste Amerikanen niet graag een voorbeeld
aan nemen. De rol van Ares is echter uit de film geschrapt en dus moest iemand anders het slechte
voorbeeld geven. Zeus en Poseidon gaan in de film al gekleed zoals de meeste Amerikanen gaan, de
ene in een net pak en de ander iets meer casual, maar het zijn zeker stijlen die men mag volgen. De
zondebok is dus Hades geworden, toch al de schurk van het verhaal, dus ook degene met de
verkeerde kledingkeuze. De plek waar de ingang van de onderwereld zich bevindt zegt net zoveel als
de kledingstijl van de heerser van de onderwereld zelf. De ingang bevindt zich bij de Hollywoodletters, bij de plek die meestal geldt als verderfelijk, niet de stad waar je wilt eindigen. Dit in
tegenstelling tot de ingang naar de Olympos, boven New York, de stad van regelmaat en de machtige
mannen, misschien de stad van het goede pad, in tegenstelling tot Hollywood, het slechte pad. Dit
was echter niet de eerste keer dat de schurk de kledingstijl van een rockster overneemt. In The Stand
van Steven King272 droeg het personage dat de personificatie van de duivel speelde, Randall Flagg,
een spijkerbroek met spijkerjasje, daarnaast droeg hij kettingen om zijn nek en aan zijn broek en was
zijn haar lang, te lang voor een nette jonge man. In een van de dialogen zit zelfs een verwijzing naar
het nummer "Sympathy for the Devil" van de Rollings Stones.273De verhouding tussen rockster en
een duivelswezen is niet vreemd in Hollywood.
In de extra scènes die uiteindelijk niet in de film zijn gekomen, komen we meer te weten over
het personage van Hades. In een gesprek tussen Percy en de god geeft Hades aan dat hij geen
gevoelens meer heeft: all my feelings have been taken from me274.Zijn broers Zeus en Poseidon
zouden die van hem hebben afgepakt, hij voelt geen pijn, vreugde of verdriet meer, zijn honger en
dorst zijn niet te stillen, hij is verliefd maar kan zich er niet aan overgeven. Kortom zijn leven is voor
eeuwig veranderd in een living hell.275 De enige vreugde die hij nog kan voelen is dankzij het
menselijk lijden. Hades leeft op de ellende van de mensheid. Dit is een duivels eigenschap, in zijn
constante strijd met God wil de duivel ellende onder de mensheid, een teken dat het niet goed met
de mens gaat, in tegenstelling zou een gelukkig mens een bonus zijn voor God. Ook in deze film
hebben we te maken met een Hades die de wereld overheersing wil veroveren van Zeus. Dit keer
niet zozeer omdat Hades de macht wil hebben maar omdat hij weg wil uit de onderwereld. Hades zit
er, zoals de duivel van Dante, opgesloten. Daarnaast komt dan ook een soort tantalus kwelling, hij
kan niets eten en niets drinken omdat het hem allemaal niet meer smaakt. De wil om zijn lot te
veranderen vraagt om medelijden voor de god die niet over zijn eigen eeuwige doel kon beschikken
en zich door zijn broers teniet gedaan en vervloekt voelt en vooral een pathetisch beeld van de god
geeft. Nu was de duivel van de christenen ook een monster waar men medelijden mee moest
hebben, menig folkloristisch verhaal zet de duivel neer als een pathetisch en bespottelijk wezen, die
271
Het imago van Satan, 80-81
Stephen King's The Stand, serie uit 1994 geproduceerd door Greengrass Productions, Laurel Entertainment
Inc.
273
"Pleased to meet you, Lloyd. Hope you guess my name," to which a confused and starving Lloyd responds,
"Huh?" Randall Flagg responds with, "Just a little classical reference." This refers to the song "Sympathy for the
Devil" by The Rolling Stones.
274
Percy Jackson: 00’00’33
275
Verwijderde scènes: 105: Hades mansion, Hades talking to Percy: 00’00’29
272
Anouk Schaapveld 48
”And you Hades will rule them all”
vaak impotent is.276 Net zoals deze Hades, die bij Persephone niets voelt. Een andere eigenschap van
Hades is dat hij zich niet aan zijn afspraken lijkt te houden. Hij zou de moeder van Percy laten gaan
als hij de bliksem van Zeus zou krijgen, maar als hij die bliksem eenmaal heeft wil hij de tieners en de
moeder voor de zielen gooien. Hij laat Persephone de helhonden roepen en de deuren naar het vuur
en de zielen openen. Uiteindelijk worden ze door Persephone gered. Hades is hier niet rechtvaardig,
doet aan chantage en is manipulatief, hij heeft de Minotaurus de moeder van Percy laten meenemen
naar de onderwereld wetend dat Percy haar zou komen halen. Kortom een rockende Hades zorgt
voor een “coole” maar vooral gevaarlijke look voor de heerser van de onderwereld en het feit dat hij
dan ook nog in een duivelsachtig, vuur gooiend, monster kan veranderen draagt vooral bij aan de
gevaarlijke en gemene kant van het figuur van Hades. Kortom de karaktereigenschappen die tijdens
de film te zien zijn verwijderen deze Hades van de heerser van de onderwereld aan wie de Grieken
ooit offerden, zijn belangrijkste eigenschappen brengen hem dichterbij de christelijke duivel.
Hades in Clash of the Titans
Clash of the Titans
Clash of the Titans geeft een versie van de mythen van Perseus. De held moet de prinses
Andromeda van het monster de Kraken redden en daarvoor heeft hij het hoofd van de gorgo Medusa
nodig. Dat hoofd kan hij gebruiken, om het monster te verstenen. Het monster is door Hades
gestuurd omdat de mensen niet meer in goden geloven en de goden daardoor zwakker worden.
Hades is de enige god met nog iets van macht, aangezien hij nog steeds de zielen van de mensen
krijgt. Goden worden zwakker omdat mensen niet meer bidden en hun respect tonen. Hades geeft
de waarschuwing in de stad Argos. De inwoners hebben tien dagen de tijd om zichzelf te verbeteren
of de god stuurt de Kraken op hen af. Het monster dat uit zijn eigen vlees is ontstaan. De prinses
Andromeda kan de stad redden door zichzelf op te offeren. De held is Perseus, zoon van Zeus die
door een visser wordt gevonden in de doodskist van zijn moeder Danaë. Die visser wordt aan het
begin van de film door Hades vermoord en Perseus wil zijn dood wreken.
Figuur 32. Still shot Clash of the Titans (2010) ‘8’’28 Hades (Ralf Fiennes) zweeft in een rookwolk.
Hades komt in eerste minuten van de film in beeld. Harpijen komen uit de zee naar boven
om de soldaten, die net het standbeeld van Zeus hebben neergehaald, aan te vallen. Vervolgens
klonteren de harpijen samen tot een grote rookwolk met vuursplinters en daaruit komt Hades. De
god is menselijk en gaat gekleed in een zwart harnas. Hades heeft een hoog voorhoofd, een
haargrens die pas halverwege de schedel begint waarbij zijn lange haar grijs met zwarte strepen is en
sluiks naast zijn hoofd hangt. Hij heeft een bleek gezicht en rode randen om de ogen. De rookwolk
blijft als vleugels achter hem hangen terwijl hij in de lucht zweeft. Zijn stem is schor en zonder die te
verheffen is deze doordrenkt met macht, men kan niets anders dan hem gehoorzamen. Vervolgens
verandert hij weer in een soort vuurbal, stort zich in zee en laat het schip met de pleegouders van
Perseus omslaan, waardoor de pleegouders sterven.
276
J.B.Russell: Lucifer, 63
Anouk Schaapveld 49
”And you Hades will rule them all”
Figuur 43. Still shot Clash of the Titans (2010) 10.29 De olympische goden zweven boven hun multi-dimenstionale wereld v.l.n.r.: Hera,
Apollo, Aphrodite, Ares, Demeter, Hermes, helemaal rechts in het zwart: Hades (Ralp Fiennes)
De godinnen op de Olympos zijn allemaal gekleed in toga’s terwijl de goden middeleeuwse
harnassen dragen met lange capes. Allemaal schitteren zij door het zilver en het goud en zijn ze
letterlijk oogverblindend. De vrouwen zitten op hun tronen, de goden staan kaarsrecht, imposant en
zien er verzorgd uit. Dan komt Hades binnen in dof zwart. Zijn cape lijkt van lompen gemaakt en hij
loopt schuifelend en gebukt naar Zeus toe. Terwijl de Olympische goden leven van het geloof en
gebeden van de mensen, leeft Hades juist op hun angst en ellende. Hades doet alsof hij Zeus uit de
brand helpt door zijn hulp aan te bieden maar ondertussen wil hij ervoor zorgen dat Perseus de
mensheid niet kan redden. Het doden van het monster zal Hades’ macht sterk verminderen, de enige
manier om Hades ook uit te schakelen, als revanche op de dood van zijn pleegouders. Perseus gaat
op zoek naar het middel om de Kraken te verslaan. Hij komt langs de Eringen en wordt door Charon
aan de overkant van de Styx gebracht, daar zal Perseus Medusa vinden. De opening van de
onderwereld bevindt zich in een krater gehuld in nevel en mist. Charon, een skelet waar nog enkele
spieren aan zitten, komt met zijn boot aanvaren. Dit is ook het enige van de onderwereld dat men in
de film te zien krijgt. Na nog een lang gevecht met harpijen die weer door Hades op Perseus worden
afgestuurd, weet deze op het cruciale moment toch het gezicht van Medusa uit zijn tas te trekken, de
Kraken te verstenen en de prinses te bevrijden van haar nare positie. Hades blijft voor hem in de
lucht hangen en is klaar om aan te vallen, maar Perseus bewapend met een zwaard dat hij heeft
gekregen van Zeus, leidt een bliksemschicht die door de hemel gaat langs zijn zwaard en mikt het
door de borstkast van Hades. De god wordt met een klap terug de onderwereld in geworpen, die zich
vervolgens weer sluit. Hades is niet verwoest maar zal moeten wachten totdat angst de mensheid
weer in zijn macht heeft zodat hij weer machtig kan worden.
Hades, de god die alles wil overnemen
Hades was tricked by Zeus and was banished to the underworld to live in darkness and
mysery 277Hades is door Zeus verbannen naar de onderwereld en dat heeft ervoor gezorgd dat Hades
wraak wil en de macht van zijn broer wil overnemen. Hades doet alsof hij de mensheid voor Zeus
terug zal winnen, toch heeft hij ook zijn eigen plan: hij wil de mensheid verwoesten zodat hij zich kan
voeden van hun angst en machtiger kan worden dan Zeus. Weer hebben wij te maken met een
Hades die graag zoals de duivel, de macht van een God wil overnemen. Het kwade wil laten
triomeren over het goede. Naarmate de mensen in Argos meer in angst leven I was sent to the
underworld to be hated278, krijgt Hades meer kleur op zijn gezicht, lijkt hij minder grauw te worden.
Er komt gedurende de film geen gedaante wisseling voor. Hades verandert niet in een duivel, krijgt
geen hoorns of vleugels. Al wordt er door filmeffecten wel gezorgd dat hij duivels lijkt. In het stilshot
277
278
Clash of the Titans: 0’01’’05
Clash of the Titans: 0’15’’20
Anouk Schaapveld 50
”And you Hades will rule them all”
lijkt het dat Hades zwarte vleugels heeft, hij ontstaat uit vuur en rook, kortom hij veranderd niet
officieel maar de filmmakers willen wel wat duidelijk maken. Deze Hades heeft echter geen
transformatie van menselijk naar duivels nodig om meer angst in te boezemen. Hij is de hele film
door gruwelijk en beangstigend. Hades wil de macht over de aarde overnemen en zet daarbij het
ergst mogelijk monster in, natuurlijk zonder zich zorgen te maken over het leven op aarde. Het
monster dat hij los laat is uit zijn eigen vlees ontstaan. Deze Hades is wel vruchtbaar, de Kraken is zijn
nageslacht. Kwaadaardig is Hades zeker, maar hij is in zekere zin ook letterlijk te zien als het begin
van het kwaad, aangezien die kraken wordt omschreven als het verschrikkelijkste dat er op aarde
bestaat. In de proloog wordt gezegd dat Hades een verschrikkelijk bestaan leidde in de onderwereld,
echter geeft Hades dat zelf nergens aan. Hij zegt niet dat hij de macht van Zeus wil veroveren om
zichzelf te verlossen van zijn bestaan in de onderwereld. Hades lijkt alles helemaal alleen te doen,
nergens wordt er iets van zijn wederhelft Persephone gezegd.
De drie films beginnen met het zelfde verhaal: Hades is door zijn twee broers Zeus en
Poseidon bedrogen en tegen zijn wil in de heerser van de onderwereld geworden. Hades voedt zich
met de ellende en angst van de mensen op aarde. In alle drie de films wil Hades Zeus laten boeten
voor het bedrog en, door de Olympos over te nemen, wil Hades een einde maken aan de macht van
Zeus. Deze plannen hebben al niets meer te maken met de Griekse en Romeinse godheid. In de
mythologie heeft Hades geen plannen gehad om Zeus van zijn troon op de Olympos te stoten noch
om de heerschappij van wereld over te nemen. Hades bemoeide zich niet met de Olympos en koos
ook geen kant tijdens conflicten op aarde die vaak ook tussen de goden uitgevochten werden. Het
idee dat de heerser van de onderwereld uit zijn rijk weg wil, klinkt zoals het verhaal van de duivel die
door God naar de onderwereld is verbannen en sindsdien in constante strijd met God is, om de
heerschappij over de mensheid. De duivel wil de wereld heerschappij van God voor zichzelf hebben.
De troon van de machtigste overnemen in de eeuwenoude machtsverhouding tussen het goed en
het kwaad. Het ultieme doel van Hades in de drie films is op zichzelf al een eigenschap die de heerser
van de onderwereld meer aan de kant van de christelijke duivel zet dan aan die van de
oorspronkelijke Hades.
In Clash of Titans wil Hades machtiger worden dan Zeus en over de gehele wereld heersen. In
de twee andere films wil Hades vooral weg uit de onderwereld en om dat voor elkaar te krijgen moet
hij de Olympos overnemen waardoor hij voor eeuwig verlost is van zijn functie als heerser van de
onderwereld. Hades komt in alle drie de films bedrogen uit, zijn plan mislukt door een held die
geholpen wordt door een godheid, bij Hercules en Perseus is dat Zeus zelf, bij Percy is dat Poseidon
en vooral Persephone. Zoals wij in de vorige hoofdstukken hebben gezien neemt Hades verschillende
figuren aan in de films.
In de film Percy Jackson and the lightning thief neemt Hades twee uiteenlopende figuren aan.
Een duivel die uit vuur lijkt te bestaan, met een huid die lijkt op lava, twee grote hoorns, twee grote
puntige veerloze vleugels, puntige tanden en lijkt hij meer klauwen dan handen te hebben. Bijna alle
mogelijke fysieke eigenschappen van een duivel zijn hier in verwerkt, alleen een staart die eindigt in
een speerpunt of een drietand mist. Fysieke eigenschappen die in de loop der eeuwen zijn
toegerekend aan de duivel. Zoals wij eerder hebben gezien heeft de Bijbel zelf geen fysieke
beschrijving van de duivel. De monsterlijke vorm die Hades in Percy Jackson aanneemt lijkt echter
ook niet op Dis van Dante. In Percy Jackson heeft Hades maar één enkel hoofd en maar één paar
vleugels. De ‘normale’ gedaante van Hades is een rockster, een negatief imago voor het Amerikaanse
volk. Aan de ene kant verandert hij in een duivelsmonster en dan weer in een rockster, twee imago’s
die niet positief staan aangeschreven. Rocksterren worden toch vaak geassocieerd met Satan en
cultus, goddeloos en geen kerkgangers. Kortom beide associaties die kijkers krijgen van deze Hades
worden niet als positief ervaren in de huidige samenleving. Het enige wat deze Hades van zijn
Griekse voorvader lijkt te hebben behouden is de donkere bos met krullen, het baartje en
Persephone als zijn ongelukkige wederhelft. Nu is deze Hades niet de oorsprong van het kwaad maar
Anouk Schaapveld 51
”And you Hades will rule them all”
hij is wel degelijk een kwaadaardige god. Wanneer hij de avonturiers niet meer nodig blijkt te hebben
gaat hij zover dat hij ze aan de zielen wil voeren, een idee dat absoluut niet uit de Griekse of
Romeinse mythologie komt. Dit is eerder een idee dat thuis hoort in de christelijke hel waar zielen
zelfs kunnen worden verslonden en waar levenden ook kunnen worden opgegeten. De filmmakers
hebben wat betreft de uiterlijkheden en de sociale situatie een Griekse Hades neergezet, echter is
deze Hades volledig doordrenkt met duivelse eigenschappen. De makers hebben ook hier Hades met
de duivel versmolten.
Als men naar de proeftekeningen van de Hades in Hercules kijkt, dan valt op dat zij meer
lichamelijke duivelseigenschappen hebben. Hoornen en vleugels, meer rode, groene en zwarte
kleuraccenten. Toch zijn de tekenaars uiteindelijk voor het grijs en blauw gegaan in zijn ‘normale’
toestand. Pas als Hades boos wordt, wordt hij vuurrood. De god van de onderwereld heeft niet direct
iets van een duivel, hij heeft meer weg van een geest, van een lijk dan van een levend persoon. De
god blijft op rook zweven. De kleuren waarin Hades getekend is: grijs en blauw zijn koude kleuren
vergeleken met de warme vrolijke kleuren die de goden van de Olympos hebben. Deze grijze Hades is
eigenlijk meer een personificatie van de dood zelf. Disney heeft zich niet laten inspireren door hun
eigen getekende demon die voorkwam in Fantasia. Hades is getekend zoals het volgens de makers de
bedoeling was: fun and menacing. Hij is hilarisch en tegelijkertijd ook zeer angstaanjagend. Deze
Hades heeft enkele karakteristieken die overheen komen met de Griekse godheid Hades waarvan de
belangrijkste is dat hij zoals de andere goden niet boven het lot staat. De duivels eigenschappen zijn
echter veel meer aanwezig: hij kan mensenzielen kopen en met zijn magische krachten de wens in
vervulling laten gaan.
Hades uit Clash of the Titans verandert niet in een duivel, de god blijft bijna altijd hetzelfde
lichaam houden, hij veranderd twee keer in een zwerm harpijen. Hades lijkt op zijn broers. Zijn
karaktereigenschappen zijn niet dezelfde als de Griekse god, toch lijkt hij van de drie films fysiek het
meest op de Hades van de Griekse oudheid. De filmmakers hebben hem
duivelskaraktereigenschappen gegeven, om beter in het filmkarakter van een bad guy te passen. Hij
is manipulatief, verraad het vertrouwen van zijn broer Zeus en wil eigenlijk de ondergang van de
mensheid zodat hijzelf machtiger kan worden, hij is de vader van het gevaarlijkst bestaande monster.
Al die eigenschappen passen niet bij het beeld van de Griekse Hades. Toch lijkt hij meer op de god
dan op de duivel, geen moment veranderd hij in een duivelswezen, deze godheid moet in het
scenario passen van de slechterik. De slechterik die in de eerste Clash of the Titans nog vorm kreeg
als Thetis de rivier godin en Poseidon. In deze film wordt Hades dus niet op een lijn gezet als de
duivel. Dat terwijl de grens tussen duivel en Hades in de andere films wel wordt overschreden.
Anouk Schaapveld 52
”And you Hades will rule them all”
Conclusie
Hades was de broer van Zeus maar woonde niet met zijn familie op de Olympos. De god
heerste samen met zijn vrouw Persephone over de onderwereld, het rijk waar alle mensen na hun
dood door Hermes heen werden gebracht. Hij bemoeide zich verder niet met wat er op aarde
gebeurde. In het begin van de Griekse geschiedschrijving werd de onderwereld beschreven als een
donkere monotone plek waar de zielen rond doolden. In de loop der eeuwen kreeg het rijk,
beschreven door dichters, meer vorm en werd er onderscheid gemaakt tussen verschillende plekken
in de onderwereld. Er zijn weinig mythische verhalen bekend over deze godheid, hij komt enkele
keren voor in heldenmythen wanneer de helden een tocht door de onderwereld maken. Zijn
bekendste mythe maakte zelfs onderdeel uit van een groter verhaal over het ontstaan van de
Eleusische Mysteriën. Hades was een god die gevreesd werd om zijn affiniteit met de dood.
Tegelijkertijd werd hij ook gezien als een vruchtbaarheidsgod met de naam Pluton, god van de
natuurlijke rijkdommen, en werd hij, samen met Persephone, geëerd in de Eleusische mysteriën.
Daarnaast kwam ook naar boven hoe belangrijk Hades was als tegenhanger van Zeus. Hades werd
ook wel Zeus Chthonios genoemd. In de buurt van een Zeus altaar was vaak ook een Hades altaar,
waar ’s nachts op geofferd werd. Een aantal Griekse en Romeinse rondreizigers gaven ons een idee
over de tempels en cultuscentra waar Hades werd geëerd. Tempels en altaren waren in zijn naam
gebouwd en festivals werden in zijn naam gehouden. Aan de hand van voorbeelden zoals die van het
ritueel van Odysseus om de onderwereld in te komen, kunnen we ons een voorstelling maken van
hoe een offer voor Hades plaatsvond. Dat er een zwart ram geofferd werd en dat men het hoofd
moest afwenden terwijl de keel van het dier werd opengesneden. De belangrijkste rituelen waarin
Hades een rol speelde waren de begrafenissen en de zwarte kunsten rituelen, het aanroepen van de
doden. Daarnaast speelde hij een belangrijke rol in de mysteriën. Hades was de personificatie van de
dood en men moest Persephone goedgezind zijn om een goed hiernamaals te krijgen. Het beeld dat
de Grieken zelf hebben van de godheid kan aan de hand van de Griekse schrijvers worden afgeleid.
Men gaf Hades verschillende karaktereigenschappen maar hij werd niet gezien als een kwaadaardige
god en hij is zeker niet het oorsprong van het kwaad. De god werd afgebeeld met dezelfde
lichamelijke trekken als zijn broers Zeus en Poseidon, gespierd lichaam, krullend haar, een baard en
strenge gelaatstrekken. Meestal werd hij omringd door de andere wezens die in de onderwereld
wonen, Kerberos, Charon of de furiën of juist als vruchtbaarheidsgod omringt door
vruchtbaarheidsvoorwerpen.
De Romeinen hebben veel overgenomen van de Griekse Hades figuur. De heerser van de
onderwereld draagt de naam Dis een vertaling van de Griekse naam Pluton. De mythen rond de god
veranderen amper, zo ook de rituelen die worden gehouden bij de begrafenissen of de rituelen bij
het offeren. De Romeinse held Aeneas offert op dezelfde manier als de Griekse held Odysseus. De
onderwereld krijgt in de navolging van de Griekse cultuur een duidelijke structuur bij Vergilius. De
Romeinse dichter beschrijft de onderwereld tijdens de reis van Aeneas in het rijk van Dis. Wat opvalt,
zijn de uitspraken van Seneca in zijn Hercules Furens waarin hij zegt dat de god Dis het ergste van de
gehele onderwereld is, namelijk de dood, een negatieve connotatie voor de god van de onderwereld
komt langzamerhand op.
Tot nu toe was Hades altijd de god van de onderwereld en de doden geweest, in de klassieke
geloven is hij niet een kwade god. Echter zoals ze hebben gezien wordt hij dat wel. Vanaf de komst
van het christendom heeft de duivel de heerschappij over de onderwereld overgenomen en komt er
een belangrijker eigenschap bij voor de heerser van de onderwereld, hij moet ook de bron van het
kwaad zijn, in constant conflict zijn met de bron van het goede, namelijk God. In de eerste eeuwen na
Christus proberen de schrijvers een uitleg te geven voor zowel het bestaan van Hades en van de
duivel in de onderwereld. Het visioen genre dat opkomt aan het begin van de middeleeuwen laat
zien dat het voor de middeleeuwers lastig was om de bekende klassieke dichters met hun
mythologische verhalen te rijmen aan de christelijke leer. De enige eigenschap die de duivel en
Hades delen is hun rijk, namelijk de onderwereld. Sommige eigenschappen tussen beide heersers zijn
echter het tegenovergestelde van elkaar, Hades waakt over alle zielen, de duivel alleen over de
Anouk Schaapveld 53
”And you Hades will rule them all”
slechte. De duivel straft, Hades alleen in de Tartarus. De duivel is de personificatie van het kwaad,
Hades is alleen de heerser van de onderwereld. Vandaar dat er een soort combinatie ontstaat tussen
de duivel en Hades. Voor de eigenschappen werd er altijd voor die van de duivel gekozen. Dante is in
zijn Divina Commedia de eerste die de twee figuren daadwerkelijk tot één figuur smelten. Het is een
figuur die typische duivels trekken heeft en alleen de naam Dis houd. In andere woorden geeft Dante
de een beeld van Hades zoals hij er vanaf dan uitgaat zien, namelijk als een duivel, gevangen in de
onderwereld. De invloed van Dante is goed terug te zien in de kunst. Hades tegenover Orpheus en
Eurydice staat lijkt niet meer op de goed gespierde man die de Grieken op hun vazen lieten zetten.
Deze Hades lijkt op een duivel, complet met hoorns, klauwen en een lendendoek van slangen.
Kortom aan het einde van de Middeleeuwen zijn Hades en de duivel dezelfde figuur geworden,
heerser van de onderwereld maar ook de personificatie van het kwaad. Deze invloed is in de
eenentwintigste eeuw nog zo aanwezig dat het bijna niet mogelijk is om de twee los van elkaar te
zien. Dit bewijs wordt grotendeels door de films geleverd. Hollywood maakt al jaren gebruik van
klassieke verhalen om films te maken en menig acteur heeft een Griekse god op zijn CV staan. Helaas
zijn er maar drie films waar Hades. Interessant is dat in de drie films het doel van de film hetzelfde is.
Hades is naar de onderwereld verbanen en om daar weg te kunnen moet hij de wereldheerschappij
van Zeus overnemen. Dit doel is niet iets voor de Hades van de Grieken, in geen bekende mythen
doet Hades een poging om de wereldheerschappij van Zeus over te nemen, hij bemoeide zich niet
eens met de wereld van de levenden. Dit doel is een volledig duivels doel, die probeert volgens de
christelijke leer God te onttronen. Daarnaast zijn de meeste eigenschappen die de Hades personages
krijgen niet te rijmen met die van de mythologische Hades. De meeste zijn duidelijk duivels. In
Hercules kan hij mensen zielen bezitten en contracten aangaan met levenden. In Percy Jackson
verandert Hades zonder probleem in een duivelsfiguur met hoorns, staart en puntige tanden.
Daarnaast is zijn uiterlijk als rockster een duidelijke verwijzing naar de subculturen die geassocieerd
worden met de duivel. In Clash of the Titans lijkt Hades op het eerste gezicht, fysiek, nog het meest
op de Griekse Hades, maar hij voedt zich met de ellende van de mensheid, wiljuist dat mensen niet
meer naar de goden luisteren en belaagt de wereld met het ergste en kwaadste monster dat er
bestaat. Kortom ook hij lijkt meer op Satan.
Men blijft tegenwoordig Hades en de duivel door elkaar halen. In de filmindustrie is de duivel
natuurlijk de ultieme schurk. In een film over de Griekse goden haalt men de schurk die het meest op
de duivel lijkt erbij. Dit is dan Hades, omdat hij sinds het christendom altijd met de duivel is verward.
Zoals we gezien hebben, zou de god Pan of een mythologisch monster een logische schurk zijn, in
verband met hun invloed op het figuur van de duivel. De filmmakers blijven echter Hades gebruiken,
waarschijnlijk om het ene verband dat de god en de duivel hebben, namelijk de heerschappij over de
onderwereld. Dat is volgens de christelijk leer de ergste plek om in terecht te komen. De
onderwereld van Hades los te zien van de hel van de duivel zal nog moeilijker zijn dan Satan van
Hades te onderscheiden. Aangezien de hedendaagse westerse samenleving nog steeds beïnvloed
wordt door de christelijke ideeën van duivel, hel en het kwaad. Inmiddels zijn Hades en Satan al 1500
jaar met elkaar versmolten. Voorlopig zal de eerste film waarin we Hades zien als de Griekse Hades
nog even op zich laten wachten.
Anouk Schaapveld 54
”And you Hades will rule them all”
Bibliografie:
Algra K.: Stoics on Souls and demons: Reconstructing Stoic demonology, Demons and the devil in
Ancient and Medieval Christianity ed: N. Vos, W.Otten (Brill, Leiden 2011)
Bell R.E.: Dictionary of Classical Mythology, symbols, attributes en associations (ABC CLIO, Santa
Barbara, London, 1982)
Bernstein A.E.: The Formation of Hell, Death and Retribution in the Ancient en Early Christian worlds
(UCL press, London, 1993)
Bianchi U.: The Greek mysteries, Iconografy of Religions XVII, 3 (Leiden, Brill, Universiteit Groningen,
1976
Bonnechère P.: Trophonius of Lebadea, Mystery aspects of an oracular cult in Boeotia, Greek
Mysteries, The Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret Cults M.B. Cosmopoulos
Burkert W.: Greek religion: archaic and classical (Oxford : Blackwell, 1985)
Burkert W.: Structure and history in Greek mythology and ritual, (Univ of California Press, 1979)
Burton D.: Hades: Cornucopiae, fertility and death (Victoria University of Wellington)
Cole S.G.: Landscape of Dionysos and Elysian Fields, The Greek Mysteries, The Archaeology and Ritual
of Ancient Greek Secret Cults ed: M.B. Cosmopoulos (Routledge, London, New York, 2003),
Daniel H.: Devils, monsters and nightmares. An Introduction to the grotesque and fantastic in art
(Abelard, Schuman, London 1964)
Edmonds R.G.: Myths of the Underworld Journey, Plato, Aristophanes and the ‘Orphic’ Gold Tablets
(Cambridge university press, 2004)
Erasmo M.: Among the dead in Ancient Rome Mortality, maart 2001 vol 6
Fairbanks A.: The Chthonic gods of greek religion the American journal of Philology vol 21-3 (1900)
241-259
Foley H.: The Homeric Hymn to Demeter (Princeton Press, New Jersey, 1994)
Gardiner E.: Medieval Visions of Heaven and Hell, a sourcebook (Garland publishing NY en London,
1993)
Grant F.C.: The Ancient Roman Religion (New York, 1957)
Grant M.: Roman Myths (Londen, 1971)
Graves R.: The Greek Myths volume 1, 1995
Griffith D.: God’s blue hair in Homer and in Eighteenth-Dynasty Egypte The Classical Quarterly 2005,
vol 55, 2, pp 329-334
Hirsch F.: The Hollywood Epic (Barnes and Co, New Jersey, 1978)
Hoeven T.H.: Het imago van Satan: een cultuur-theologisch onderzoek naar een duivels tegenbeeld
(Kampen 1998)0
Johnston S.L.: Restless dead: encounters between the living and the dead in ancient Greece
(California, 1999)
Kerenyi C.: The Gods of the Greeks (Thans and Hudson, 1961)
Kerényi K.: Eleusis de Heiligste mysteriën van Griekenland (Den Haag 1960)
Kleinhenz C.: Perpectives on intertextuality in Dante’s Divina Commedia Roman Quarterly, vol 54, 3,
2007, pp183-194,
Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae. Artemis (1988) IV
Lopez-Ruiz C.: When the Gods were born: Greek cosmogonies and the Near East (Harvard 2010)
Lorenzi L.: Devils in Art, Florence from the Middle Ages to the Renaissance (Florence, 1997)
Mayerson P.: Classical Mythology in Literature, Art, and Music (Xerox College Publisching, Toronto,
1971)
Méantis G.: Les dieux de la Grèce et les mystères d’Éleusis (Presses universitaire de France, Paris,
1959)
Merk C.: Dante’s life in his times Dante and the Middle Ages ed C. Merks (Dublin 1995)
Messadié G.: De geschiedenis van het kwaad, historie, legenden en beeldvorming van de duivel,
(Tirion, Baarn, 1964)
Mikalson J.D.: Ancient Greek Religion (Wiley-Blackwell, 2010)
Anouk Schaapveld 55
”And you Hades will rule them all”
Morand A.F.: Études sur les Hymnes Orphiques (Breil, Leiden, Boston, 2002)
Morford M., Lenardon R.J: Classical Mythology (Longman, New York, London, 1985 derde editie)
Nikulin D.: The distorting mirror of Hell, on the interpretation of Pluto’s words in Dantes Inferno VII,1
Orbis Litterarum, 2000, vol 55, pp 250-262
Nisbet G.: Ancient Greece in Film and Popular Culture (Bristol Phoenix Press, 2006)
Ogden D.: Binding Spells: curse tablets and voodoo dolls in the Greek and Roman world, Witchcraft
and Magic in Europe, Ancient Greece and Rome ed: B. Ankarloo, S. Clark (Philadelphia 1999)
Ogden D.: Greek and Roman Necromancy (Princeton, Oxford, 2001)
Ogden D.: Magic, Witchcraft and Ghosts in the Greek and Roman worlds, a sourcebook (Oxford,
2001)
Owen D.: The vision of hell, infernal journeys in Medieval French literature (Edingburg, London, 1970)
Phillips M.: Gods Behaving Badly (Jonathan Cape in 2007)
Picard J.M.: Inferna, v73-142: The Irisch Sequel Dante and the Middel Ages (ed: Barnes and ó
Cuileavain, Dublin 1995)
Renucci P.: Dante, Discipline et juge du monde Greco-Latin (Paris, 1954)
Riordan R.: Percy Jackson and the lighting thief (Puffin, Penguin, 2005 London)
Rose H.J: Bride of Hades. Classical Philology 1925 vol 20, nr 3
Russell J.B.: The devil: perception of evil from antiquity to primitive Christianity (Cornell University
Press, Ithaca and London, 1977)
Russell J.B.: Lucifer, the Devil in the Middle Ages (Cornell University Press, Ithaca and London 1984)
Solomon J.: The Ancient World in the Cinema (Yale University Press, 2001)
Sourvinou-Inwood C.: Eleusian Cult, Greek Mysteries, The Archaeology and Ritual of Ancient Greek
Secret Cults M.B. Cosmopoulos
Villeneuve R.: Le Diable dans l’Art (Paris, 1957)
Bronnen:
Dante Alighieri: De goddelijke komedie (AMBO, 2009) uit het Italiaans vertaalt door Frans van Dooren
Ovidius: Metamorphosen (Polak en van Gennep, Amsterdam 2009)
Vergilius: Aeneis, de zwerftoch van Aeneas boek 1,2,4,6 (Groningen, Historische Uitgeverij, 1995)
Vertaalt en toegelicht door Piet Schrijvers
Films:
Clash of the Titans (2010 Warner Bros Pictures) Regisseur: Louis Leterrier.
Percy Jackson and the Lightning Thief (2010, 20th Century Fox) regisseur: Chris Columbus.
Stephen King's The Stand, serie uit 1994 geproduceerd door Greengrass Productions, Laurel
Entertainment Inc.
Walt Disney Pictures Hercules (1997) regisseurs: John Musker en Ron Clements.