welvarende stad DETAIL VAN HET FRESCO alle- gorie

welvarende stad
detail van het fresco allegorie van goed bestuur van
ambrogio lorenzetti
ca. 1340. Afbeelding Bridgeman
Art Library/Palazzo Pubblico, Siena
58
HistoriscH nieuwsblad
Gouden
tijden
voor de
condottieri
Vijftiende-eeuws italië was politiek tot op het bot
Verdeeld. stedelijke autoriteiten, lokale edelen en
de kerk streden om de macht. condottieri Verkochten hun diensten aan wie maar betalen wilde. er
kleefde een groot risico aan dat opportunisme, zo
erVoer sigismondo pandolfo malatesta.
door annemarie lavèn
i
n een brief aan zijn vriend pierfrancesco de’ Medici beklaagt de ooit gevreesde condottiero Sigismondo Pandolfo
Malatesta (1417-1468) zich over zijn lot:
‘Ze zeggen wel dat wie weinig bezit weinig zorgen kent. Ik heb vrijwel niets meer
over, maar genoeg zorgen om melancholisch of
krankzinnig te worden. Ik heb daarom besloten
mijn zogenoemde leger vanaf nu vooral voor de
jacht te gebruiken. Dus als je me nog een paar
goede jachthonden kunt sturen, zou je me een
groot plezier doen…’
Er was weinig meer over van Sigismondo’s
rusteloze ambitie. Tegen het einde van zijn leven
was hij vrijwel al zijn bezittingen kwijt, werd er
aan de Italiaanse hoven honend over hem gesproken en moest hij lijdzaam toezien hoe zijn
levenswerk – de bouw van zijn eigen tempel –
door geldgebrek onvoltooid bleef.
Sigismondo was een van de vele condottieri
die in de veertiende en vijftiende eeuw profiteerden van de instabiele politieke situatie in Italië.
Ze voerden het bevel over een leger huurlingen
en boden hun militaire diensten aan aan elke
partij die rijk genoeg was om diep in de buidel te
tasten, en dapper genoeg om in zee te gaan met
de doorgaans even onbetrouwbare als gevaarlijke
legerleiders.
november 2012 · HistoriscH nieuwsblad
59
» actueel
Veel Italianen vin­
den de eigen regio
belangrijker dan de
natie. Bij de laatste
parlementsverkiezin­
gen in 2008 haalde
de Lega Nord, die streeft naar een
onafhankelijk Noord­Italië, ruim acht
procent. De zuidelijke evenknie, de
Movimento per l’Autonomia, is vooral
populair op Sicilië, waar zij bij de Euro­
pese verkiezingen van 2009 een kleine
16 procent van de stemmen kreeg.
Al eeuwenlang kende Italië een bonte
verzameling bestuursvormen. Formeel
behoorden Centraal- en Noord-Italië tot
het Heilige Roomse Rijk, Venetië uitgezonderd. Maar sinds de Hohenstaufen
verwaterde het keizerlijke gezag – de
meeste keizers bezochten sporadisch hun
Italiaanse domeinen – en bestond het
land uit een aaneenschakeling van
zelfstandige steden en grondgebieden.
Het zuiden was een min of meer geünificeerd koninkrijk en in het midden van
het land lag de Kerkelijke Staat, die onder
de directe heerschappij van de paus viel.
Dankzij een bloeiende handel met
vooral het Midden-Oosten en Azië
groeiden de steden en ontstond een
koopliedenklasse. Deze nieuwe rijken
hadden weinig boodschap aan de formele
autoriteit van de verre Duitse keizers en
hun plaatsvervangers, en gingen zich
actief bemoeien met het stedelijke bestuur. Wie de stadsmuren in handen had
was de baas, en al snel was dat de stadsbevolking zelf, georganiseerd binnen de
gildes. De daadwerkelijke macht lag
daarbij in handen van een kleine groep
van de rijkste kooplieden.
Maar de welvarende steden met hun
omliggende landerijen en de bijbehorende inkomsten waren een aantrekkelijke prooi. Niet alleen lokale krijgsheren
lagen op de loer, ook rivaliteit tussen de
steden onderling vormde een continu
gevaar. Elke stad beschikte dan wel over
een eigen militie, maar de stadsverdedi-
60
HistoriscH nieuwsblad · november 2012
opGeKlommen sigismondo
tweede Van links en andere condottieri afgebeeld als de wijzen
uit het oosten Fresco van Benozzo
Gozzoli, 1459. Afbeelding Art Archive/Pa­
lazzo Medici Riccardi, Florence
Zodra een paus
stierf wankelde
het precaire
machtsevenwicht
in heel Italië
ging groeide hun boven het hoofd,
evenals de organisatie van een effectief
stadsbestuur. Een sterkere partij was
nodig om de voortdurende ruzies te
slechten.
In Midden-Italië kampte de paus met
dezelfde problemen. Ook in zijn gebieden waren lokale krijgsheren actief en
broeide het in en tussen de steden. Maar
de kerk moest nog grotere problemen het
hoofd bieden. De paus was weliswaar de
plaatsvervanger van God op aarde, maar
hij had zich gedurende de tumultueuze
Middeleeuwen ook ontpopt tot een
wereldlijk vorst als alle andere, die
gebieden veroverde, zich schandalig
verrijkte en ongegeneerd persoonsverheerlijking najoeg.
deze dubieuze dubbelrol leidde
tot een hardnekkige verdeeldheid tussen
de tegenstanders van de wereldlijke
macht van de paus en zijn aanhangers,
waarbij zware middelen als excommunicatie en kruistochten niet werden ge-
renaissancevorst sigismondo
wierp zich op als
mecenas Schil­
derij van Piero della
Francesca. Afbeelding
Bridgeman Art Library/
Louvre, Parijs
schuwd. Het toch al gebutste pauselijke
aanzien bereikte een triest dieptepunt
toen het Westers Schisma de kerk uiteenreet en er zowel in Avignon als in Rome
een paus zetelde.
Een bijkomend probleem voor iedere
nieuwe paus was dat hij niet door familiebanden aan het pauselijk gebied was
gebonden. Pausen waren daardoor sterk
afhankelijk van anderen om hun invloedssfeer te intensiveren en hun territoria te vergroten. Het verdelen van kerkelijke functies was een probaat middel om
dit gemis aan lokale wortels te compenseren, maar zodra een paus stierf wankelde
het precaire machtsevenwicht in heel
Italië.
Kortom, door het ontbreken van
centraal gezag was Italië het toneel van
continue lokale en regionale strijd. Hoe
funest ook voor de rust en stabiliteit, het
waren gouden tijden voor freelance
legeraanvoerders. Er was immers werk
genoeg. Ook was het niet moeilijk om
aan soldaten te komen, want talloze
werkloze soldaten uit heel Europa wisten
hun weg naar Italië te vinden. De massale
toestroom van huurlingen kreeg een extra
impuls toen halverwege de vijftiende
eeuw de Honderdjarige Oorlog tot een
einde kwam.
t
egen die achtergrond
begon Sigismondo Malatesta als vijftienjarige jongen zijn militaire loopbaan.
Hij was in 1417 als bastaardzoon ter wereld gekomen, het jaar
waarin het Westers Schisma eindigde.
Toen zijn vader, heer van Rimini, overleed, volgde Sigismondo’s halfbroer Galeotto Roberto hem op. Hoewel Rimini
deel uitmaakte van de Kerkelijke Staat,
regeerden de Malatesta’s al eeuwenlang
over de stad en omliggende landerijen.
De stad was belangrijk en welvarend,
gunstig gelegen aan zee en omringd door
uitstekend te verdedigen heuvels.
Al snel bleek dat Galeotto weinig op
had met wereldlijke zaken en zich vol-
ledig toelegde op een diepgaande devotie,
daarbij aangemoedigd door de paus. De
Malatesta-clan uit omringende stadjes
vreesde dan ook dat Galeotto binnen
afzienbare tijd heel Rimini in handen van
de paus zou leggen.
Toen de jonge Sigismondo hoorde dat
er een troep gewapende verwanten
onderweg was om Rimini in te nemen,
trommelde hij in allerijl troepen op. Zijn
verdediging had succes en de pretendenten dropen af. Het was Sigismondo’s
eerste militaire actie, en hij verdiende er
meteen veel krediet mee onder de stedelingen. Toen zijn halfbroer een jaar later
stierf, werd Sigismondo benoemd tot heer
van Rimini.
Rimini was dan wel idyllisch gelegen,
het lag ook ingeklemd tussen de machtigste staten van Italië: in het noorden het
oligarchisch bestuurde Venetië, in het
noordwesten het hertogdom Milaan, in
het westen de republiek Florence en in
het zuiden de Kerkelijke Staat. Op een
steenworp afstand lag de stad Urbino,
waar Federioc da Montefeltro de scepter
zwaaide. Deze condottiero met maar één
oog en karakteristieke haakneus zou zich
ontpoppen tot Sigismondo’s levenslange
rivaal.
sigismondo malatesta maakte snel
carrière, maar toch was hij niet meer dan
een omhooggeklommen bastaard zonder
adellijke titel. Het was daarom van groot
belang de juiste allianties te sluiten en de
beste manier om dat te bereiken was een
geschikte huwelijkspartner vinden.
Helaas stierf Sigismondo’s eerste
vrouw, een telg uit de uiterst machtige
Este-familie, al na enkele jaren huwelijk.
Maar nog geen jaar later vond hij een
nieuwe echtgenote: de onwettige dochter
van Francesco Sforza, een van de machtigste condottieri van dat moment.
Sigismondo’s schoonvader was niet de
minste, want hij had grote kans de
nieuwe hertog van Milaan te worden.
Toch zou Sigismondo al spoedig de
nadelen van zijn nieuwe verbintenis
ondervinden.
november 2012 · HistoriscH nieuwsblad
61
V
I
S
a
D
z
h
Sforza was namelijk verwikkeld in een
conflict met de paus, waardoor er voor
Sigismondo niets anders op zat dan zich
ook tegen de paus te keren. Hoewel
Sigismondo een uiterst succesvol condottiero was en nooit zonder werk zat,
verkeerde hij continu in geldnood. Dus
toen Alfonso – de latere koning van
Napels – hem inhuurde, hapte hij maar
al te graag toe. Er was alleen één probleem: Alfonso was gelieerd aan de paus
en dus Sforza’s vijand. Het duurde dan
ook niet lang of Sigismondo’s schoonvader stond met een groot leger aan de voet
van de heuvels van Rimini.
Het zag er beroerd uit voor Sigismondo, maar hulp kwam uit onverwachte
hoek. Venetië had bezorgd aangezien dat
Sforza machtiger werd en een steeds
grotere bedreiging vormde. Hoewel de
republiek zelf ook geregeld gebruikmaakte van Sforza’s diensten, stuurde zij
versterkingen naar Sigismondo en kon
Sforza worden teruggedrongen. Sigismondo werd als grote overwinnaar
binnengehaald en de paus ontbood hem
naar Rome om te worden gelauwerd.
Zo konden de wankele verhoudingen
tussen staten, steden en lokale strijdheren
binnen de kortste keren volkomen
kantelen. Hoewel daarbij wel degelijk
werd gevochten, vormden de legers ook
dikwijls een pressiemiddel en werden
conflicten mede door diplomatie opgelost.
s
igismondo speelde dit
strategische spel geroutineerd
mee. Hij gokte op het snelle
geld, stelde zich uitermate opportunistisch op en bezat weinig scrupules. Tegelijkertijd was hij de
verpersoonlijking van een renaissancevorst. Hij was intelligent en belezen, en
wierp zich op als mecenas voor dichters,
schilders en andere kunstenaars. Hij
schreef gedichten en legde een eigen collectie boeken aan, die werken van Plinius
de Oudere bevatte. Onder zijn bewind
groeide Rimini uit tot centrum van het
vroege humanisme.
62
HistoriscH nieuwsblad · november 2012
nieuwe paus de kroning Van pius
ii in 1458 Fresco van Bernardino Pintu­
ricchio, ca. 1505. Afbeelding Bridgeman
Art Library/Libreria Piccolomini, Siena
Geheel naar de mores van zijn tijd bouwde Sigismondo een monument ter ere van
zijn stad, maar vooral tot meerdere eer en
glorie van zichzelf. Hij nam de befaamde
architect Leon Battista Alberti in de arm
en gaf hem opdracht de oude kerk van
San Francesco in Rimini te verbouwen
tot wat de Tempio Malatestiano zou
worden, de tempel van de Malatesta.
Nog steeds is het een van de mooiste
voorbeelden van renaissance-architectuur. Het exterieur oogt als een klassieke
tempel; het interieur is een versmelting
van gotische en humanistische elementen. De tempel is gelardeerd met verwijzingen naar de Romeinse keizers, met
wie Sigismondo zich graag vergeleek. Hij
liet zich afbeelden als keizer, zittend op
twee olifanten, met in zijn hand een
wereldbol.
Toch zou Sigismondo’s naam altijd
besmet blijven en zou hij nooit als renaissancevorst de geschiedenis in gaan, een
eer die zijn aartsvijand Federico da
Montefeltro wel toekwam. Dat had alles
te maken met zijn losbandige leven. Aan
elk hof wemelde het van de bastaardkinderen; zelfs de nobele Federico had
buitenechtelijke nazaten. Maar niemand
maakte het zo bont als Sigismondo.
Dat hij niet wordt herinnerd als groot
man lag niet zozeer aan zijn vele minnaressen, maar vooral aan zijn ongebreidelde hartstocht voor de jonge Isotta. Het
meisje was amper twaalf toen de heer van
Rimini zijn hart aan haar verloor. In de
Talloze werkloze
soldaten uit heel
Europa wisten
hun weg naar
Italië te vinden
rivaal federico da montefeltro
Schilderij van Piero della Francesca, ca.
1465. Afbeelding Galleria degli Uffizi,
Florence
nieuwgebouwde burcht van Rimini
zwaaide niet zijn wettige echtgenote
Polissena de scepter, maar installeerde
Sigismondo openlijk zijn minnares. De
chroniqueurs tekenden alles op, en
zeiden dat zijn liefde voor Isotta hem tot
waanzin dreef.
Niet lang daarna waarde de pest
rond in Rimini. Isotta, beschermd in de
burcht, die volledig werd afgesloten,
overleefde de plaag. Zoveel geluk had
Polissena niet. Zij vluchtte naar een
naburig klooster. Op een ochtend werd
haar levenloze lichaam gevonden; ze
bleek te zijn gewurgd. Sigismondo
besteedde geen aandacht aan de geruchtenstroom die op gang kwam na haar
geheimzinnige dood, maar zijn achteloosheid zou hem duur komen te staan.
i
n rome was in 1458 een nieuwe
paus gekozen: Pius ii. Vijf jaar
eerder was de wereld opgeschrikt
door de dramatische val van Constantinopel. Sindsdien was het
dreigende Turkse gevaar voortdurend
voelbaar, vooral voor de Venetianen.
Pius poogde de Europese heersers warm
te maken voor een kruistocht, maar zijn
plan kwam niet van de grond.
Aanvankelijk gooide Sigismondo hoge
ogen bij de nieuwe paus door zijn aanbod
een gezamenlijk leger samen te stellen en
te leiden om te Turken te verslaan. Maar
opnieuw zat opportunisme hem in de
weg. Sigismondo had geen baat bij stabiliteit tussen de verschillende staten en
heersers – wat een vereiste was voor een
succesvolle gezamenlijke actie tegen de
Turken – en ondermijnde daarom vredespogingen, tot grote irritatie van Pius.
Het hek was van de dam toen Sigismondo ook nog eens de euvele moed had
om de pauselijke vesting Montemarciano
in te nemen. Pius reageerde furieus en
eiste dat hij zich terug zou trekken.
Sigismondo negeerde de pauselijke toorn,
maar deze keer gokte hij verkeerd. Voor
Pius was dit niet slechts een conflict met
een lastige condottiero, maar het begin
van een levenslange persoonlijke vete.
Hij zette vanaf dat moment alles op alles
om Sigismondo ten val te brengen.
Pius nam zowel Federico als Sforza
– ook zijn voormalige schoonvader
behoorde inmiddels tot Sigismondo’s vele
vijanden – in de arm om de hooghartige
krijgsheer klein te krijgen. Hij riep een
consistorie bijeen en formuleerde een
uitgebreide aanklacht, waarin elke
mogelijke aantijging opgenomen werd.
Het duurde negen maanden voordat het
vonnis werd uitgesproken, maar toen
werd Sigismondo op alle punten schuldig
bevonden.
Hij zou jonge meisjes hebben verkracht en vermoord, en ook hun ouders
hebben omgebracht. Hij zou nonnen
hebben verkracht, evenals een Beierse
adellijke dame die op pelgrimstocht was.
Hij zou in zijn tirannie verscheidene stadjes hebben uitgemoord. Hij zou zijn
eerste vrouw hebben vergiftigd en zijn
tweede vrouw hebben laten wurgen. Hij
zou atheïst zijn en het christendom
hebben beledigd.
Later werd een nog schokkender
aanklacht toegevoegd, al werd deze niet
opgenomen in de aanklacht van de
november 2012 · HistoriscH nieuwsblad
63
triomf allegorie Van federico da montefeltro en zijn Vrouw op een
zegewagen. federico’s oVerwinning betekende sigismondo’s nederlaag
Schilderij van Piero della Francesca. Afbeelding Art Archive/Galleria degli Uffizi, Florence
» meer weten
Boeken
Een informatieve bun­
del is The Italian Renaissance State, onder
redactie van Andrea
Gamberini en Isabella
Lazzarini (2012). Een
wat ouder, maar han­
dig startpunt voor een
overzicht van Italië
tijdens de Renaissance
is Italy in the Age of
the Renaissance van
Denys Hay en John Law
(1989). The Malatesta
of Rimini and the Papal
State van P.J. Jones
(1974) gaat gedetail­
leerd in op de relatie tussen de familie
en de paus, en besteedt veel aandacht
aan het leven van Sigismondo. Van de­
zelfde auteur is The Italian City-State
(1997), dat de stedelijke ontwikkelin­
gen tot aan de tijd van de condottieri
beschrijft.
consistorie: Sigismondo zou zelfs gepoogd hebben zijn eigen zoon te verkrachten. De heer van Rimini werd bij
verstek veroordeeld: hij werd geëxcommuniceerd; al zijn bezit zou worden
geconfisqueerd en zelf zou hij op de
brandstapel moeten eindigen.
l
ange tijd hield sigismondo stand tegen Pius. Hij viel
zelfs Federico da Montefeltro
aan op zijn eigen grondgebied. Voor beide condottieri
was het alles of niets. Federico moest de
eer van de paus hooghouden en zag een
grote beloning voor zichzelf in het verschiet; Sigismondo probeerde het vege lijf
te redden.
Verscheidene heersers, onder wie
Sforza, probeerden te bemiddelen tussen
de paus en Sigismondo, want Italië was
meer gebaat bij een gezamenlijke strijd
tegen de Turken dan bij het uitvechten
van persoonlijke vetes. De situatie was
uitzichtloos, maar het duurde nog lang
voordat Sigismondo definitief verslagen
werd. Zowel Pius als hij kampte met
gebrek aan geld, en bovendien viel de
winter in. Sigismondo had zelfs geen geld
om een dak op zijn tempel te laten
maken, waardoor de sneeuw naar binnen
dwarrelde.
Sigismondo probeerde overal steun en
geld los te peuteren, maar werd steeds
nauwer ingesloten. Toch kreeg hij hulp.
Zowel Venetië als Milaan en Florence
waren beducht voor het uitdijen van de
Kerkelijke Staat en wilden voorkomen
dat de paus het rijke Rimini bij zijn
domeinen zou voegen. Uiteindelijk
zwichtte Pius en bood hij Sigismondo
gratie aan, zij het onder uiterst strenge
voorwaarden. Misschien wel de bitterste
pil was dat hij al zijn burchten, kastelen
en landerijen, met uitzondering van de
stad Rimini, aan Federico moest afstaan.
Nog eenmaal zou Sigismondo gloriëren, toen hij het bevel mocht voeren over
een gezamenlijke legermacht tegen de
Turken. Hij bevrijdde Sparta, maar moest
uit gebrek aan geld en manschappen zijn
taak neerleggen. Op 9 oktober 1468 stierf
Musea en kastelen
In Rimini en directe omgeving herin­
nert veel aan de verbeten strijd tussen
de Malatesta’s en de Montefeltro’s.
Tientallen burchten markeren de vroe­
gere territoriale grenzen. Zeker de
moeite waard zijn de burcht San Leo
en het stadje Verrucchio.
Internet
Zie voor meer informatie over de
omgeving van Rimini, bereikbaarheid
en verblijfsmogelijkheden: en.riviera.ri­
mini.it/info/malatesta­montefeltro­75.
hij, op 51-jarige leeftijd. De condottiero
had een leven lang strijd gevoerd – voor
Rimini, maar vooral voor zichzelf. Sigismondo was daarbij te ver gegaan en bij
zijn dood was hij vrijwel alles kwijt.
In de decennia die volgden op zijn
dood kende Italië relatieve rust en streefden de verschillende staten naar een
vreedzame samenwerking. De tijd van de
condottieri was voorbij. Sigismondo’s
lichaam werd bijgezet in zijn eigen
tempel, enkele jaren later gevolgd door
zijn geliefde Isotta. n
Dit artikel werd mede mogelijk gemaakt
door de Provincia di Rimini.
november 2012 · HistoriscH nieuwsblad
65