Handicapmodellen

Handicapmodellen
Wat zijn handicapmodellen?
Deze theoretische modellen dienen de realiteit, of de visie
op de realiteit, op een eenvoudige, begrijpbare manier voor te stellen.
Verschillende dominante manieren van denken over een handicap hebben
elkaar opgevolgd in de loop van de geschiedenis en werden voorgesteld in
een handicapmodel.
Het zijn vier modellen betreffende de beeldvorming over en de participatie
van mensen met een handicap. We speken achtereenvolgens van een
religieus-moreel model, een medisch model, een sociaal model, een
cultureel model.
Een nieuw model komt tot groei als reactie op een bestaand model. Het
nieuwe model vervangt het oude niet maar bestaat naast elkaar en vloeit
in elkaar over.
Religieus-moreel model
“Dit model kijkt in termen van zonde. Het richt zich op het existentiële en
zoekt naar bestaansredenen van handicaps en beperkingen. Een handicap
wordt hier gezien als een straf voor zonde. Kwaad en lijden zijn de
schaduwzijde van onze vrije wil en ze ontstaan als mensen foute keuzes
maken. Een handicap of beperking is de schuld van de persoon zelf, of hij
moet boeten voor de fouten van de maatschappij.”
Medisch model
Volgens de aanhangers van het medisch model is een handicap een
medische fout van de natuur, deel van het lichaam van het individu, die
de levenskwaliteit vermindert en leidt tot een onaangenaam leven met
duidelijke nadelen. Een maatschappelijke invloed op de creatie van de
handicap is dus heel beperkt, zo niet onbestaand.
De maatschappij speelt wel een belangrijke rol in de oplossing van dit
probleem. In een barmhartige samenleving worden immers voldoende
middelen voorzien om de handicap medisch te genezen of het
functioneren te verbeteren. Het medisch beroep heeft een belangrijke
verantwoordelijkheid en de mogelijkheid om mensen met een handicap te
helpen.
Het individu is in deze visie slachtoffer van een afwijking in lichaam of
verstand. Deze afwijking moet meetbaar zijn en is te overwinnen. De
'hoe?'-vraag staat hierbij centraal: hoe kunnen we de handicap
minimaliseren en de gehandicapte veranderen?
Het medisch model wordt vaak genoemd als rechtvaardiging voor
Zicht Op Cultuur, Blindenzorg Lichten Liefde
HANDICAPMODELLEN
Pagina 1
ingrijpende of traumatische medische procedures, hulpstukken (prothese,
...) en hulpmiddelen (rolstoel, bril, ...), behandelingsmethoden en allerlei
medische tests (zoals genetische screening).
Medische organisaties die zo werken, stellen personen met een handicap
op die manier als afhankelijk en noodlijdend voor, in plaats van de
handicap te zien in een politieke, sociale en maatschappelijke context.
Sociaal model
Het sociaal model stelt dat het denken over een handicap verschilt per
samenleving en cultuur. Het sociaal model maakt een onderscheid tussen
de functiebeperking, als gevolg van een stoornis, en de handicap, die
verwijst naar de beperking in het leven van een persoon met een
handicap, die veroorzaakt wordt door de samenleving.
De handicap is niet de schuld van het individu. De verantwoordelijkheid
om te leren omgaan met de handicap en deze te 'verwerken' ligt niet
(uitsluitend) bij het individu. Het lichamelijk aspect mag echter niet uit het
oog verloren worden. Het sociaal model gaat uit van de mensenrechten,
de sociale achterstelling van het individu en stelt inclusie &
gelijkwaardigheid centraal.
Binnen het sociaal model heeft het handicap-paradigma een belangrijke
plaats.
Twee voorbeelden van benaderingen binnen het sociaal model zijn de
conflictbenadering en het handicap creation model van de Canadese
antropoloog Pierre Fougeyrollas.
Conflictbenadering
Als reactie tegen de medische benadering, ontstond in 1981, vanuit de
organisaties van personen met een handicap, de internationale beweging
'Disability People International'. Een van hun instellingen was
(vertaald) 'Handicap is volledig en uitsluitend sociaal'. In hun visie
wilde de sociale orde van de beginnende industrialisering zichzelf
beschermen en bevestigen door mensen die niet meteen fysiek paraat
waren werkonwillig en abnormaal te beschouwen.
Als gevolg hiervan raakten ze sociaal achterop en kwam er een sociale
breuk tussen mensen die gezond werden beschouwd omdat ze
arbeidsgeschikt waren, en degenen die niet aan de norm beantwoordden.
Het sociaalconflict model stelt dat de maatschappij en niet het
individu de oplossingen moet aanreiken om deze nadelige positie
te kunnen wegwerken. Wanneer de sociale en fysieke omgeving
immers afgestemd is op personen met een handicap, en
Zicht Op Cultuur, Blindenzorg Lichten Liefde
HANDICAPMODELLEN
Pagina 2
arbeidsgeschiktheid losgekoppeld is van de gezondheidsstoornis, dan
wordt duidelijk dat handicap geen medisch probleem meer is. De
verantwoordelijkheid van de sociale integratie ligt dus bij de werkgever en
collega's, niet bij het individu en zijn artsen.
Handicap Creation Model
In deze benadering is een handicap een belemmering van de
levensgewoonten van een persoon als gevolg van een samenspel
van de beperkingen zelf, persoonskenmerken (ras en stand) en
anderzijds de omgevingskenmerken (onaangepaste samenleving).
Een handicap is noch uitsluitend individueel noch uitsluitend
maatschappelijk te verklaren.
Het verschil met het sociaalconflict model is dat het handicap creation
model rekening houdt met de invloed van de medische beperkingen, maar
het ontstaan van een handicap niet alleen naar de persoon toeschrijft. De
ontoegankelijkheid van de samenleving is volgens aanhangers van het
handicap creation model immers heel ruim. Een gebouw dat
ontoegankelijk zou zijn voor 'normale mensen' zou hen immers deels
gehandicapt maken, hoewel ze uiteraard daardoor nog geen medische
beperking (en het bijhorende leed) zouden hebben. Hoewel er
omgevingsfactoren zijn die ook niet of moeilijk te beïnvloeden zijn (zoals
het weer, het klimaat ...), is er veel dat de mens wel kan inrichten, zoals
de architectuur, het beheer van de omgeving en technologie.
Binnen de groep maatschappelijke belemmeringen zijn er barrières die al
bestaan maar pas een drempel worden wanneer ze met de noden van
personen met een handicap geconfronteerd worden. Anderzijds zijn er ook
maatregelen die aanvankelijk bedoeld waren om de levenskwaliteit van
personen met een handicap te verbeteren, maar in de veranderende
realiteit een obstakel zijn geworden tot maatschappelijke integratie. Zo
zijn de meeste hulpmiddelen een obstakel omdat ze de persoon met een
handicap labelen, etiketteren als 'gehandicapt'.
Handicapisme is in het handicap creation model een van de belangrijkste
omgevingskenmerken. Deze negatieve houding tegenover mensen met
een handicap is te verklaren door dubbele veralgemening en ethische &
existentiële angsten. Een persoon met een handicap moet ook wel een
andere (en mogelijk) verstandelijke handicap hebben, roept angst op
omdat deze persoon duidelijk niet aan de gangbare normen beantwoordt
en herinnert de mensen aan de broosheid van hun eigen bestaan en
gezondheid. Het elimineren van discriminatie door handicapisme is dus
een sociale kwestie, en vergt meer dan medische behandeling.
Culturele model
Binnen het cultureel model profileren mensen met een handicap zich in
Zicht Op Cultuur, Blindenzorg Lichten Liefde
HANDICAPMODELLEN
Pagina 3
een handicap-identiteit, een handicap-cultuur en een handicapwereldbeeld. In het culturele model is de persoon met een handicap niet
langer uitsluitend lid van een minderheidsgroep, maar heeft hij een eigen
identiteit met een eigen visie.
Binnen het cultureel model heeft iemand een handicap doordat de
culturele waarden en sociaal-economische context hem
gehandicapt beschouwt. Hij is bijvoorbeeld arbeidsongeschikt omdat hij
niet voldoende rendeert volgens de normen van deze tijd, niet omdat hij
niet geschikt is om te werken. Met de juiste ingesteldheid van zijn
omgeving en op de juiste plaats krijgt hij toegang tot goede
perspectieven. De mogelijkheden van de persoon met de handicap staan
hier centraal.
Het sociaal model stelde de neutraliteit van de handicap voorop. Het
cultureel model benadrukt de 'maakbaarheid' en de mogelijkheden van de
handicap. De ontwikkeling van een handicap-identiteit, sociale acties
uitgaand van handicap-ervaringen en het uitwisselen van informatie
tussen mensen met en zonder handicap staan hier centraal. Het opnemen
van de handicap als een positief element binnen het wereldbeeld, op een
andere manier afhankelijk van welke regio op aarde het betreft, is een
belangrijke uitdaging. Een handicap maakt deel uit van de culturele
diversiteit, en ligt boven de classificaties.
Zicht Op Cultuur, Blindenzorg Lichten Liefde
HANDICAPMODELLEN
Pagina 4