Pages 4 - Master document thesis 2014

THEODERIK DE GROTE
Beelden van macht in Ostrogotisch Italië (493-526 n.Chr.)
THOMAS RIGAUTS
～
Onder begeleiding van prof. dr. Peter Van Nuﬀelen
Opgedragen aan Rachel Vos
iii
Verklaring
De auteur en de promotor(en) geven geen toelating deze studie als geheel voor
consultatie beschikbaar te stellen voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder
de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de
verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van gegevens uit deze
studie.
Het auteursrecht betreﬀende de gegevens vermeld in deze studie berust bij de
promotor(en). Het auteursrecht beperkt zich tot de wijze waarop de auteur de
problematiek van het onderwerp heeft benaderd en neergeschreven. De auteur
respecteert daarbij het oorspronkelijke auteursrecht van de individueel geciteerde
studies en eventueel bijhorende documentatie, zoals tabellen en figuren. De auteur en de
promotor(en) zijn niet verantwoordelijk voor de behandelingen en eventuele doseringen
die in deze studie geciteerd en beschreven zijn.
iv
Afbeelding voorblad:
Theoderik (c.454-526) betreedt Rome in
500 n.Chr. (gouache op papier)
Severino Baraldi (1930-heden)
BRIDGEMAN IMAGES
THEODERIK DE GROTE
Beelden van macht in Ostrogotisch Italië (493-526 n. Chr.)
THOMAS RIGAUTS
Promotor: prof. dr. P. Van Nuffelen
Commissarissen: prof. dr. S. Vanden Broecke & dr. L. Van Hoof
Universiteit Gent
Masterproef voorgelegd met het
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
oog op het behalen van de graad
Vakgroep Geschiedenis
Masterproef
‘Master in de Geschiedenis’
Academiejaar 2013-2014
vi
Deze thesis bouwt voort op mijn bachelorproef “Cultuur na de Romeinen: breuk of continuïteit”.
Vooral de eerste drie delen zijn gebaseerd op materiaal dat daar voor het eerst werd voorgesteld.
De gebruikte data in dit onderzoek behoren tot onze tijdrekening, tenzij anders vermeld.
Bij nieuwe namen van heersers, zoals die van keizers en koningen, wordt tussen haakjes de
regeerperiode weergegeven voorafgegaan door ‘r.’; bij andere belangrijke figuren hun
levensspanne.
Nederlandse vertalingen van bronnenpassages zijn steeds zelf uit het Latijn vertaald, tenzij anders
vermeld. Anderstalige vertalingen zijn ontleend aan de gebruikte bronnenedities.
I N H O U D S O P G AV E
Woord vooraf%...........................................................................................................................................ix
Overzicht van illustraties%........................................................................................................................xi
Lijst met gebruikte afkortingen%.............................................................................................................xv
I.%
INLEIDING %...........................................................................................................1
Doelstelling%....................................................................................................................................3
Historische situering%....................................................................................................................7
II.%
DE BRONNEN %.....................................................................................................13
Bronnen in de late oudheid%.........................................................................................................15
Brontypes%.....................................................................................................................................17
Literaire bronnen%.............................................................................................................................17
Epigrafische bronnen%.......................................................................................................................19
Numismatische bronnen%................................................................................................................20
Kunsthistorische bronnen%...............................................................................................................21
Bronnen en beeldvorming%..........................................................................................................23
III.% PROBLEEMSTELLING %.........................................................................................27
Status quaestionis%........................................................................................................................29
De representatie van Theoderik in de vakliteratuur%....................................................................29
Keizerlijke beeldvorming in de moderne historiografie%...............................................................32
Onderzoek en methode%..............................................................................................................35
IV.% DE ROMEINEN %..................................................................................................37
De Romeinse adel en hun habitat%.............................................................................................39
Het hof van Theoderik%...................................................................................................................39
Het paleis als symbool van macht%..................................................................................................41
Theoderik en het plebs%..............................................................................................................45
Theoderik als bouwmeester%............................................................................................................45
Brood, spelen en een bezoek aan de eeuwige stad%.......................................................................48
Besluit: Theoderik als keizer%.......................................................................................................51
V.%
DE OSTROGOTEN %..............................................................................................53
Het volk van Theoderik%...............................................................................................................55
De Ostrogoten in Italië%...................................................................................................................55
Theoderik als generaal%....................................................................................................................58
viii
De Gotische elite%........................................................................................................................61
Theoderik de Amaal: een portret%...................................................................................................61
Theoderiks familie als Ostrogotische adel%...................................................................................64
Besluit: Theoderik als koning%....................................................................................................67
VI.% HET BUITENLAND%............................................................................................69
Het oosten: Romeinse keizerrijk%................................................................................................71
Zeno (474-491)%..................................................................................................................................73
Anastasius I (491-518)%......................................................................................................................75
Justinus I (518-527)%...........................................................................................................................78
Het westen: Germaanse koninkrijken%.......................................................................................79
De Visigoten in Zuid-Gallië en Hispania (418-721)%......................................................................79
De Vandalen in Noord-Afrika (429-534)%........................................................................................81
De Bourgondiërs in Gallië (443-534)%..............................................................................................83
De Franken in Gallië (481-751)%.......................................................................................................86
Besluit: Theoderik als diplomaat%...............................................................................................91
VII.% CONCLUSIE %........................................................................................................93
Het mausoleum van Theoderik als sluitstuk van zijn presentatie%..........................................95
Besluit en evaluatie%....................................................................................................................103
Bijlagen%...................................................................................................................................................107
Bibliografie%.............................................................................................................................................125
WOORD
VOORAF
Hoewel een masterproef het resultaat is van een enkel individu, krijgt het zelden vorm
zonder de steun van de mensen om hem heen. Ik wil daarom de kans grijpen om hier de
personen te bedanken, zonder wie deze scriptie nooit haar huidige vorm zou hebben
gehad.
Eerst en vooral gaat mijn dank uit naar mijn promotor prof. dr. Peter Van Nuﬀelen.
Tijdens het voorbije jaar zorgde hij voor de meest aangename begeleiding. Hij was ook
diegene die me, samen met dr. Herbert Verreth, tijdens mijn bacheloropleiding liet
kennismaken met de wereld van de Ostrogoten en hun vorst Theoderik. Met groot
enthousiasme bleef ik me voor deze bijzondere figuur interesseren. Hiervoor kan ik hen
dus niet genoeg bedanken. Als lezers van deze scriptie ben ik ook dankbaar voor de tijd
van Steven Vanden Broecke en Lieve Van Hoof.
Aan het einde van dit academiejaar kreeg ik de kans om de monumenten die Theoderik
ons heeft nagelaten, van dichtbij te bestuderen. In Ravenna wil ik graag het academisch
personeel van de Università degli Studi di Bologna en de medewerkers van de
Soprintendenza per i Beni Architettonici e Paesaggistici bedanken. Hun vriendelijke reacties
op mijn vele vragen hebben ervoor gezorgd dat ik mijn verblijf daar ten volste kon
benutten. Mijn dank gaat hierbij vooral uit naar prof. dr. Tomasso Gnoli, voor zijn
prettige rondleiding in de bibliotheken en het archeologisch erfgoed van de stad. Onze
geanimeerde discussies over de late oudheid hebben mede bijgedragen tot dit resultaat.
In België dank ik mijn vrienden en familie, die deze scriptie hebben willen lezen en
steeds in mij bleven geloven. In het bijzonder mijn ouders, zonder wiens steun deze
opleiding nooit mogelijk was geweest. Een laatste, maar niet het minste, woord van dank
verdient mijn vriendin Ibe. Het is door haar warmte en aanwezigheid dat ik uiteindelijk
ook de eindmeet haalde.
Tot slot wil ik het harde werk van het voorbije jaar opdragen aan mijn oma, Rachel Vos,
die sinds kort helaas niet meer onder ons is, sit tibi terra levis.
THOMAS RIGAUTS %
Brugge, 5 augustus 2014
OVERZICHT
VA N I L L U S T R AT I E S
Tabellen
1.
Overzicht van Ostrogotische heersers in Italië%
p. 107
2. Machthebbers tijdens Theoderiks bewind in Italië%
p. 108
Afbeeldingen
3. Provinciegrenzen van het Romeinse rijk ca. 211 n. Chr.
(eigen kaart naar WITTKE, 2007, p. 177)%
p. 109
4. Germaanse koninkrijken ca. 500 n. Chr.
(eigen kaart naar WITTKE, 2007, p. 235)%
p. 109
5. Senigallia medaillon met Theoderiks snor
(DEICHMANN, 1969, f. 12)%
p. 110
6. Links Ostrogotische graven en rechts Ostrogotische plaatsnamen
(BIERBRAUER, 1975, p. 40)%
p. 110
7. Cosidetto Palazzo di Teodorico,Via di Roma Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 111
8. Detail mozaïek met palatium, Sant’Apollinare Nuovo Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 111
9. Mozaïek van Theoderiks paleis, Sant’Apollinare Nuovo Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 112
10. Reconstructie van het paleis van Diocletianus in Split, Kroatië
(JOHNSON, 1988, f. 13)%
p. 112
11. Mozaïek met havenstad Classis, Sant’Apollinare Nuovo Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 113
xii
12. Kapitelen met Theoderiks monogram, Piazza del Popolo Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 113
13. Detail van Theoderiks monogram, Piazza del Popolo Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 114
14. Loden fistula van aquaduct te Ravenna, Museo Nazionale Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 114
15. Detail inscriptie op fistula met “D(ominvs) n(oster) rex Theodericvs
civitati reddidit”, Museo Nazionale Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 115
16. Afbeelding van Hercules en het hert, Museo Nazionale Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 116
17. Damnatio memoriae op palatium-mozaïek, Sant’Apollinare Nuovo Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 117
18. Damnatio memoriae op Classis-mozaïek, Sant’Apollinare Nuovo Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 117
19. Sant’Apollinare Nuovo, Via di Roma Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 118
20. Mausoleum van Theoderik in Ravenna, Via delle Industrie Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 119
21. Detail van de zig-zag bogen van de onderste verdieping,
mausoleum van Theoderik Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 119
22. Plattegrond van Theoderiks mausoleum in Ravenna
(DEICHMANN, 1976, p. 18)%
p. 120
23. Reconstructie van Theoderiks mausoleum in Ravenna
(DE ANGELIS D’OSSAT, 1962, s.p.)%
p. 121
24. Bovenste verdieping met resten vermoedelijke galerij,
mausoleum van Theoderik Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 122
xiii
25. Detail architectonische elementen zogenaamde galerij,
mausoleum van Theoderik Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 122
26. Detail Zangenfries onder de koepel, mausoleum van Theoderik Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 123
27. Detail inscriptie apostel “S(an)c(tv)s Thomas”,
mausoleum van Theoderik Ravenna
(Foto: Thomas Rigauts)%
p. 124
LIJST
M E T G E B RU I KT E A F KO RT I N G E N
Agnellus,
%
LPR%
%
Anon. Vales.% %
Liber Pontificalis Ecclesiae Ravennatis
Anonymus Valesianus (pars posterior), Excerpta Theodericiana
Cassiodorus,
%
var.%
%
Variae epistolae
CIL%
%
%
Corpus Inscriptionum Latinarum
%
panegyricus dictus Theoderico
%
De origine actibusque Getarum (Getica)
Ennodius,
%
pan.%
Jordanes,
%
get.%
%
rom.% %
De
%
%
%
Romanorum (Romana)
%
Bellum Gothicum
summa
temporum vel
Procopius,
%
BG%
%
anec.% %
Anecdota
origine
actibusque
gentis
I.
Inleiding
DOELSTELLING
Mijn stem stokt, mijn snikken onderbreken de woorden die ik dicteer. De stad die de hele
wereld had ingenomen is zelf ingenomen.1
HIËRONYMUS, Epistolae, 127
In het jaar 410 ging er een schok door de toenmalige wereld. De eens
zo ongenaakbare stad Rome werd ingenomen en ver volgens
410: het jaar van
de verbijstering
geplunderd door een barbaar, de Visigoot Alarik (✝ 410).2 Dit was een
gevolg van de reeks grootschalige migraties die de Duitsers zo mooi als
Völkerwanderungszeit aanduiden, en die in beweging werden gezet door de gevreesde
Hunnen. Hiëronymus van Stridon vertaalt hier het algemene gevoel van ontzetting die
hij en zijn tijdgenoten ondervonden als gevolg van deze gebeurtenissen. Als de urbs kon
vallen, welk onheil lag er dan verder nog in het verschiet? 410 is de geschiedenis echter
niet ingegaan als het einde van het West-Romeinse rijk. 3 Niet Alarik, maar Odoaker (r.
476-493), een Germaanse legerleider in dienst van de Romeinen, ging met de eer lopen
het westelijk deel te beëindigen van een van de machtigste rijken uit de antieke wereld.
In 476 zette hij Romulus Augustulus af, volgens de traditie de laatste West-Romeinse
keizer. Maar was hij dit wel?
Romulus voerde de keizerstitel en werd met de keizerlijke diadeem
afgebeeld op munten, maar in feite was hij een usurpator. Hij werd in
475 op de troon gezet door zijn vader Orestes (✝ 476), een invloedrijke
Romulus
Augustulus en de
(on)macht van
beelden
Romein die de vorige keizer Julius Nepos (r. 474-475) afzette. Zijn
vader regeerde in Augustulus’ naam als regent, terwijl Julius Nepos oﬃcieel nog steeds
door Zeno (r. 474-491), de Romeinse keizer in het oosten, gesteund werd. We kunnen
vaststellen dat Romulus geen werkelijke macht had, hoewel hij zich wel als machtig
presenteerde. Romulus had er alle schijn van op keizer te zijn, maar hij was het dus niet
echt. Beelden komen niet altijd overeen met de realiteit. Vanuit dit standpunt is het dan
! “Haeret vox et singultus intercipiunt verba dictantis. Capitur urbs, quae totum cepit orbem.” (vert.
TAZELAAR, 2008).
2 ! Het begrip ‘barbaar’ wordt in deze thesis steeds neutraal gebruikt, zonder negatieve connotatie.
3 ! De term ‘West-Romeinse rijk’ wordt in dit onderzoek enkel als geografische entiteit bedoeld,
aangezien er maar één Romeinse staat was. Wanneer het onderscheid nodig is, spreken we over het
Romeinse keizerrijk in het westen of in het oosten naar gelang de context.
1
INLEIDING ◇
4%
ook begrijpelijk waarom er in de antieke bronnen zo weinig ophef is geweest rond deze
gebeurtenis. De plundering van Alarik was voor hen, begrijpelijk, veel traumatischer dan
de afzetting van de usurpator Romulus Augustulus, hoe toepasselijk zijn naam ook moge
geweest zijn. 4 In de literatuur wordt zijn onvrijwillige abdicatie door sommigen dan ook
una caduta senza rumore genoemd.5 Ook Odoaker werd op zijn beurt afgezet en aan zijn
einde gebracht. Niet door een Romein, maar opnieuw een barbaar. In 493 veroverde
Theoderik de Grote, in naam van de Romeinse keizer Zeno, Italië op Odoaker.
Betekende dit dan een herstel van het Romeinse keizerrijk, een renovatio imperii avant la
lettre?
Theoderik en de
macht van beelden
Als we de overlevering mogen geloven, betekende dit in ieder geval
niet het einde van de Romeinse aanwezigheid in Italië. Het bestuur
van Theoderik is in de meeste (vaak Romeinse) bronnen als positief
onthaald. De vorst is daarbij ook de geschiedenis in gegaan als ‘de Grote’, een epitheton
dat hij mag delen met Karel en Alexander. Ook secundaire studies hebben het soms over
Theoderik als champion of civilisation.6 Mooie titels dus, maar in welke mate kwamen die
overeen met de realiteit? Net zoals Romulus Augustulus stuurde Theoderik een aantal
beelden de wereld in om zich te presenteren als heerser van Italië, maar kunnen we bij
hem dan wel zijn imago gelijkstellen aan werkelijke macht?
Doel en opzet
In deze thesis zullen we onderzoeken welke beelden hij precies
uitstuurde en hoe zijn veelzijdige presentatie voor legitimiteit zorgde.
Het bestuderen van de beeldvorming van Germaanse vorsten zoals Theoderik kan nuttig
zijn om de laatantieke wereld beter te begrijpen en het is een tak van onderzoek die nog
vrij open ligt. Zo is er tot op heden geen enkele moderne studie die de beeldvorming van
Theoderik specifiek analyseert.7 Recent is er echter wel veel onderzoek gevoerd naar de
(re)presentatie van Romeinse keizers. Zoals wel vaker, blijft de laatantieke periode helaas
onderbelicht. De theorieën en onderzoeksmethoden uit de literatuur over keizerlijke
beeldvorming zijn daarom jammer genoeg nog niet terug te vinden in studies die
handelen over barbarenvorsten zoals Theoderik. Het unieke aan deze thesis is dus om
aan te sluiten bij deze onderzoekstendens, maar ze toe te passen op een haast
onontgonnen casus: barbarenvorsten, zoals Theoderik, die in de zesde eeuw rond het
! Het is een bijna romantisch idee dat de laatste keizer genoemd is naar de eerste legendarische
koning (Romulus) en de eerste keizer (Augustus) van Rome. Als kind van zijn tijd was het dan ook
Edward Gibbon (1737-1794) die deze gedachte aan het einde van de achttiende eeuw
introduceerde: GIBBON, 1789.
5 ! MOMIGLIANO, 1973: “een geluidloze val”.
6 ! HODGKIN, 1897.
7 ! Hier gaan we verder op in bij de status quaestionis van ‘Deel III: Probleemstelling’.
4
◇ Doelstelling%
5
Middellandse Zeegebied te maken kregen met de erfenis van Rome. Het doel van deze
scriptie is zeker niet om het laatste woord te hebben over de beeldvorming van de
Ostrogotische vorst. Onderzoek hier rond staat nog in haar kinderschoenen. Toch
zullen we proberen met zoveel mogelijk aspecten van Theoderiks presentatie rekening
te houden en hopen hiermee een aanzet te vormen naar het analyseren ervan.
Voor het onderzoek van start kan gaan, is het nodig om een
methodologie op te bouwen. Pas na enkele inleidende delen, waar we
Van methodologie
naar een structuur
door de bespreking van de bronnen en de beschikbare literatuur deze
probleemstelling verder vorm geven, komen we bij de gedeeltes terecht waar we de
eigenlijke onderzoeksvragen zullen proberen op te lossen. Theoderiks beeldvorming
wordt geanalyseerd in relatie tot drie sociale contexten, namelijk de Romeinen, de
Ostrogoten en het buitenland. In deze drie contexten proberen we Theoderiks
presentatie op een gelaagde manier te analyseren. Uit welke bestanddelen bestond
Theoderiks beeldvorming in deze drie contexten? We zullen Theoderiks presentatie
onderverdelen drie niveaus: het verwachtingspatroon van de sociale contexten, zijn
zelfpresentatie als reactie hierop en de legitimiteit die hij uit zijn imago verkrijgt.8 Aan
het eind van elk deel maken we ten slotte kort de balans op, hoe gedroeg Theoderik zich
als keizer, koning of diplomaat?
Het eerste deel handelt over de Romeinen. Om te beginnen zullen we
nagaan hoe het de Romeinse elite in de late oudheid is afgegaan en
binnen welke structuren en instellingen ze onder Theoderiks regime
De Romeinen:
Theoderik als
keizer
werden opgenomen. Hierbij schenken we ook aandacht aan het paleis van de vorst als
personificatie van zijn macht. Daarna komt het plebs aan bod en zien we hoe Theoderik
zich in deze context vooral als bouwmeester en promotor van de antieke tradities
presenteerde.
In het tweede deel, waar we de Ostrogoten zullen bespreken,
proberen we na te gaan op welke manier Theoderik zich presenteerde
voor zijn eigen volk. Het gewone volk vormt het onderwerp van het
De Ostrogoten:
Theoderik als
koning
eerste hoofdstuk, waar de aandacht uitgaat naar hun vestiging in Italië en hoe Theoderik
zich als hun militair leider presenteerde. In het tweede hoofdstuk komt de
Ostrogotische elite aan bod, waar Theoderik zelf en daarna ook zijn familie specifiek
geanalyseerd worden met betrekking tot zijn beeldvorming.
8
! Deze methode wordt uitvoerig behandeld in het hoofdstuk ‘Onderzoek en methode’ van het ‘Deel
III: Probleemstelling’.
INLEIDING ◇
6%
Het buitenland:
Theoderik als
diplomaat
Het derde deel handelt over de buitenlandse relaties van Theoderik.
De twee hoofdstukken representeren de twee grote machtsgroepen
uit die periode, de Germaanse koninkrijken in het westen en het
Romeinse rijk in het oosten. Bij de beide hoofdstukken wordt vooral Theoderiks
diplomatieke correspondentie met hun respectievelijke heersers onderzocht en zal de
vraag gesteld worden in welke mate de vorst een coherent internationaal beeld
uitstuurde.
Besluit en
evaluatie
In het laatste deel, de eindconclusie, behandelen we eerst de casus van
Theoderiks mausoleum, dat als een soort synthese van zijn
beeldvorming gezien kan worden. Ten slotte proberen we in het
uiteindelijke besluit de resultaten met elkaar te verenigen en een evaluatie te maken van
het gevoerde onderzoek. Hierbij zal ook rekening gehouden worden met suggesties tot
eventuele verdere studies. Het resultaat van deze onderzoeksvragen brengt ons op die
manier hopelijk zo dicht mogelijk bij het beeld dat beoogd werd in deze thesis: het
analyseren van de specifieke beeldvorming van Theoderik, binnen een ruimer historisch
kader en in samenhang met de legitimiteit die hij hieruit kon verkrijgen.
HISTORISCHE
SITUERING
Dit hoofdstuk biedt de nodige achtergrondinformatie over het Ostrogotische
koninkrijk. Eerst bespreken we de oorsprong van de Ostrogoten. Daarna wordt de
staatsstructuur van hun koninkrijk in Italië belicht. Ten slotte schenken we aandacht aan
het einde van de Ostrogotische aanwezigheid op het Italische schiereiland.
In 476 werd in het westen de laatste Romeinse keizer, Romulus
Augustulus, afgezet door zijn gewezen legeraanvoerder Odoaker.
Hoewel de Romeinse heersers al enkele decennia lang louter in naam
De nasleep van de
gebeurtenissen in
476
regeerden, markeert deze gebeurtenis in de meeste moderne studies het definitieve
einde van het Romeinse keizerrijk in het westen. Vanaf dan werd Italië rechtsreeks
bestuurd door een ‘barbaar’ die aan de macht was gekomen dankzij de steun van het
leger, dat al tijdens de nadagen van het rijk grotendeels uit Germaanse huurlingen
bestond. In het oosten van het Romeinse imperium, dat sinds 395 definitief door een
eigen keizer geregeerd werd, bekommerde keizer Zeno (474-491) zich aanvankelijk
weinig om de situatie in het westen. Het was pas toen een ander ‘barbaars’ volk, dat van
de Ostrogoten, Constantinopel bedreigde dat de keizer zich toch genoodzaakt zag zijn
blik op Italië te richten.
De Ostrogotische stam was verwant met de grote groep Goten die
aan het begin van onze jaartelling vanuit het zuiden van het huidige
Zweden de Oostzee overstaken en enkele kleine koninkrijkjes
Greutungi,
Tervingi en de slag
bij Adrianopel
stichtten aan de monding van de Dnjepr in het tegenwoordige Oekraïne. 9 Vanaf het
einde van de vierde eeuw kunnen we onder deze stammen twee grotere groepen Goten
onderscheiden. De Greutungi vestigden zich aan de oostelijke oever van de Dnjepr, de
Tervingi aan de westelijke. 10 Toen de Hunnen in 376 Europa binnenvielen weken de
Goten uit naar het Romeinse keizerrijk, waar ze aan keizer Valens (364-378) toestemming
vroegen om zich binnen de grenzen van het imperium te mogen vestigen. Valens stemde
hiermee in, maar hoge belastingen zorgden voor frustraties en de hieruit voortvloeiende
schermutselingen culmineerden uiteindelijk in de slag bij Adrianopel (378). De
Romeinen moesten hier een zware nederlaag incasseren, waarbij hun keizer Valens zelf
! In Zweden herinneren enkele plaatsnamen nog aan de aanwezigheid van de Goten: Götaland, het
zuidelijkste landsdeel van Zweden, en Gotland, een eiland ten oosten ervan.
10 ! WOLFRAM, 1979, p. 34.
9
INLEIDING ◇
8%
omkwam. Hierna onderwierpen de Greutungi zich aan de oprukkende Hunnen, terwijl
de Tervingi zich toch in het Romeinse rijk konden vestigen. Na de veldslag, en onder de
invloed van de Hunnen, ontstonden er twee nieuwe groepen, de Ostrogoten, die
verwant waren met de Greutungi, en de Visigoten, die zich uit de Tervingi ontwikkelden.11
De Ostrogoten als
bondgenoten van
het Romeinse
keizerrijk
Na de dood van de Hunnen-leider Attila in 453 scheurden de
Ostrogoten zich los van hun meesters en vestigden zich in Pannonië
(dat delen van het huidige Hongarije, Oostenrijk, Kroatië, Servië en
Slovenië omvat), waar ze door de Romeinse keizer als foederati
(bondgenoten) erkend werden. 12 Om de vrede met de Romeinen te bewaren leverden de
Ostrogoten gijzelaars uit hun meest vooraanstaande families. De aanwezigheid in het
Romeinse rijk van jonge Germaanse edellieden moest op die manier garantie bieden op
het vreedzaam gedrag van hun Ostrogotische leiders. Zo kwam het dat de toekomstige
vorst Theoderik, zoon van de Ostrogotische koning Theodemir, tijdens de heerschappij
van keizer Leo I (457-474) naar Constantinopel gestuurd werd. Als jonge knaap kreeg
Theoderik hier een klassieke opleiding tot hij op zijn achttiende levensjaar naar zijn volk
mocht terugkeren. Niet lang nadat hij opnieuw onder de zijnen was, werd hij in 474 tot
koning van de Ostrogoten verkozen. Zijn legitimiteit berustte onder meer op zijn
afstamming van het geslacht der Amali (Amalen), een vooraanstaande dynastie van
Gotische nobelen. De verstandhouding tussen Zeno, die in 474 het keizerschap
aanvaard had, en de Ostrogoten bleek moeilijk houdbaar en de ontevreden bondgenoten
veroorzaakten onrust in het Romeinse keizerrijk. De Ostrogoten plunderden de Balkan
tot ze op een gegeven moment voor de poorten van Constantinopel zelf stonden. Op
dat moment begon ook Odoaker, de koning van Italië, voor problemen te zorgen.
Odoakers leger bedreigde immers de grensgebieden van het keizerrijk. Het was duidelijk
dat de Ostrogoten een thuisland nodig hadden en dat ook de houding van Odoaker
problematisch was voor Zeno. De Romeinse keizer stuurde daarop zijn afvallige
bondgenoot Theoderik naar Italië om daar de usurpator Odoaker te verdrijven,
waardoor hij de ‘barbaren’ het zo onder elkaar liet uitvechten.13
! De Tervingi kunnen vrijwel zeker gelijk gesteld worden aan de Visigoten. Over het verwantschap
tussen de Greutungi en de Ostrogoten bestaat nog discussie, maar de meeste onderzoekers
koppelen de twee volkeren wel aan elkaar: WOLFRAM, 1979, p. 34; BURNS, 1984, p. 44;
HEATHER, 1996, p. 52-57.
12 ! Een foedus is een verdrag dat gesloten werd tussen het Romeinse keizerrijk en buitenlandse
groepen. Dit verdrag verschilde van groep tot groep, maar vaak ging het om een overeenkomst om
het rijk te mogen binnentreden in ruil voor militaire dienst bij het Romeinse leger.
13 ! De meeste antieke bronnen wijzen Zeno als instigator aan: Procopius, BG. 1.1.; Jordanes, rom. 348;
Anon. Vales. 49. Andere bronnen leggen het initiatief eerder bij Theoderik: Ennodius, pan. 25;
Jordanes, get. 289-292. Zie in het algemeen MOORHEAD, 1984, p. 261-266, die besluit dat het
inderdaad Zeno was die Theoderik stuurde; zie ook COLLACI, 2001, p. 75-76.
11
◇ Historische situering%
Theoderik ging hiermee akkoord en trok in 489 westwaarts met zijn
leger. De Ostrogotische leider botste aanvankelijk op weinig verzet en
9
De tocht naar
Italië en Odoaker
veroverde al snel heel Noord-Italië.14 Toch slaagde hij er niet in om Ravenna in te
nemen, waar Odoaker zich met zijn laatste aanhangers had verschanst. Na een impasse
van drie jaar, en in het besef dat de vestingstad haast niet in te nemen was, nam
Theoderik zijn toevlucht tot een list. De rivalen kwamen in 493 tot een overeenkomst
waarbij de beide leiders een co-heerserschap over Italië aanvaardden. Een korte tijd na
Theoderiks intrede in de stad nodigde Odoaker de Ostrogotische vorst uit voor een
banket. Tijdens de feestelijkheden die het vredesverdrag moesten bezegelen werd
Odoaker verraden en omgebracht. Theoderik was nu als enige heer en meester over
Italië.
De leider van de Ostrogoten bestuurde zijn nieuwe rijk vanuit
Theodericus Rex
Ravenna als een rex (koning), hoewel hij formeel wel de soevereiniteit
van de Romeinse keizer in het oosten erkende. Eenmaal hij zijn plaats als koning van
Italië ingenomen had, was het zijn ambitie om de Pax Romana te herstellen. Zowel zijn
binnenlands als buitenlands beleid was erop gericht om vrede te bewerkstelligen. Om
conflicten tussen de Ostrogoten en de Romeinse bevolking te vermijden, hield hij deze
twee groepen strikt gescheiden. De Romeinen behielden hun burgerlijk administratieve
functies terwijl de Ostrogoten een puur militaire rol toebedeeld kregen.15 Het Gotische
leger werd gestationeerd op strategische punten, vooral in het noorden van Italië, en
werden onderhouden door een deel van de landinkomsten van Romeinse
grootgrondbezitters.16 Op die manier bleef een groot deel van het Romeinse bestuurlijke
systeem gehandhaafd en ontstond er een min of meer harmonieuze samenleving tussen
de 100.000 Ostrogoten (waarvan 20 à 30.000 krijgers) en de 5 à 6 miljoen Romeinen. 17
Theoderik stelde zich inschikkelijk op ten aanzien van de plaatselijke bevolking en
omringde zich graag met raadgevers uit de oude aristocratische rangen, zoals de
historicus Symmachus, filosoof Boëthius en staatsman Cassiodorus. Theoderiks
tolerantie gold ook op het vlak van religie, want hoewel de Ostrogoten aanhangers
waren van het Arianisme liet hij de Romeinen hun katholieke geloof toch vrij beoefenen.
! Voor de oorlog in Italië zie: GAROLLO, 1879, 109-132; MOORHEAD, 1992, 6-31.
! Voor de Ostrogotische staatsstructuren zie: BURNS, 1980, p. 99-128.
16 ! Hier volgen we Walter Goffart volgens wie de Goten geen tertiarum deputatio (toewijzing van een
derde) aan voormalig Romeins grondgebied kregen, maar een derde deel van de belastingen die
Romeinse grootgrondbezitters betaalden aan de staat, waardoor de Goten zich redelijk vreedzaam
in het Romeinse keizerrijk konden vestigen: GOFFART, 1980, 60-102. Een aantal onderzoekers
volgen hem ondertussen: MOORHEAD, 1992, p. 33-35; NICHOLAS, 1992, p. 58-59; SLOCUM, 2005,
p. 43. Voor tegengestelde visies zie: BARNISH, 1986; COLLACI, 2001, p. 102-106; WARD-PERKINS,
2005, vooral op p. 5-10; HEATHER, 2006.
17 ! BARTELINCK, 1989, p. 18; MOORHEAD, 1992, p. 68; TROUILLEZ, 2010, p. 79.
14
15
INLEIDING ◇
10%
Huwelijkspolitiek
Om de vrede te bewaren tussen het Ostrogotische rijk en de
omliggende staten, voerde Theoderik een buitenlands beleid dat
gebruik maakte van een verregaande huwelijkspolitiek.18 Op die manier kon hij relatief
stabiele relaties opbouwen met zowel vriend als vijand. Theoderik liet een van zijn
dochters uithuwelijken aan Gundobad (473-516), de koning van de Bourgondiërs, en een
andere aan de Visigotische leider Alarik II (484-507). Daarnaast gaf hij de hand van zijn
zus aan Thrasamund (496-523), de koning van de Vandalen. Zelf huwde hij met de zus
van de Frankische vorst Clovis (481-511), zijn gevaarlijkste tegenstander. Zo kon hij
vrijwel alle belangrijke Germaanse koninkrijken aan zich binden. Er werden geen
huwelijksbanden aangegaan met het Romeinse keizerrijk. Theoderiks oﬃciële erkenning
van het keizerlijke gezag in Constantinopel bleek voorlopig genoeg om de vrede te
handhaven.
Theoderiks laatste
jaren en een
problematische
opvolging
Aan het eind van zijn regeerperiode koesterde Theoderik steeds meer
argwaan tegenover de Italiaanse patricii. 19 De koning vreesde namelijk
dat ze contact zochten met Constantinopel en zich uiteindelijk tegen
hem zouden keren. In 525 werden twee belangrijke Romeinse
staatsfiguren, Boëthius en Symmachus, op grond van deze vermoedens geëxecuteerd.
Een jaar later blies ook Theoderik zijn laatste adem uit, maar hij liet zijn koninkrijk in
een relatief stabiele toestand achter. Na de dood van Theoderik kwam het rijksbestuur
terecht bij zijn dochter Amalasuntha, die als regentes optrad voor haar minderjarige
zoon en koning Athalarik. Amalasuntha had een klassieke Romeinse opvoeding genoten
en wilde haar zoon op dezelfde wijze onderrichten. Dit was echter niet naar de zin van
de Ostrogotische elite, die zich steeds meer van het geromaniseerde koningshuis begon
te vervreemden. Amalasuntha gaf gehoor aan de Ostrogotische eisen en liet de koning
onder zijn eigen volk opvoeden. Athalarik stierf helaas al in 534 en niet veel later werd
Amalasuntha in haar eigen bad vermoord door haar neef Theodahad, die ze kort
daarvoor nog op de troon had geholpen. De dood van Constantinopels protégée was
voor keizer Justinianus I (527-565) genoeg om de Ostrogoten de oorlog te verklaren. De
erfgename van Theoderik had kort voor haar dood de keizer namelijk om hulp gevraagd.
Justinianus had bovendien net zijn handen vrij gekregen na een geslaagde verovering van
het Vandalenrijk in Noord-Afrika (533-534).
18
19
! Voor namen en data van contemporaine heersers zie bijlage, fig. 2.
! De term patricius was oorspronkelijk gekoppeld aan de sociaal-politieke klasse van Romeinse
aristocraten. Sinds Constantijn I (307-337) kreeg het in de late oudheid een nieuwe invulling als
eretitel, die selecte individuen kregen ter unieke onderscheiding.
◇ Historische situering%
Keizer Justinianus liet de Gotische oorlog (535-553) van start gaan met
een invasie van Sicilië. Zijn generaal Belisarius had het eiland al snel in
zijn macht en stootte via Zuid-Italië door naar Rome, dat hij niet lang
11
Oorlog en
ondergang van het
koninkrijk
(526-553)
daarna wist in te nemen. Na de verovering van de urbs stokte het
Romeinse oﬀensief. De Ostrogoten hadden namelijk hun vorst Theodahad na de
zoveelste nederlaag uit de weg geruimd en in 536 de standvastige Witiges op de troon
geholpen. Witiges, zelf geen bloedverwant van de Amalen, huwde met Matasuntha, de
kleindochter van Theoderik. Na enkele jaren van Ostrogotisch verzet lukte het
Belisarius in 540 uiteindelijk om het Ostrogotische bolwerk Ravenna in te nemen,
waarbij Witiges zich overgaf en samen met een groot deel van de Ostrogotische adel als
gevangenen naar Constantinopel verscheept werden. Na de capitulatie van de laatste
erfgenaam van Theoderiks huis schaarden alle leden van zijn Amalengeslacht zich achter
de banieren van de Romeinse keizer. De overige Ostrogoten hergroepeerden zich onder
de zeer bekwame leider Totila, die na het kortstondige koningschap van Ildibad
(540-541) en Erarik (541) aan de macht gekomen was. Totila slaagde er bijna in om geheel
Italië, met inbegrip van Ravenna, opnieuw in handen te krijgen. Hoewel zijn
tegenoﬀensief de oorlog vele jaren zou rekken, werd hij uiteindelijk in 552 verslagen door
Belisarius’ opvolger Narses. De kersverse Romeinse generaal kreeg het uiteindelijk voor
elkaar om de Ostrogoten definitief te verslaan bij de Vesuvius in 553, waarbij de laatste
Ostrogotische koning Teia sneuvelde en er een einde kwam aan het koninkrijk der
Ostrogoten. 20
De Gotische oorlog was geen eenvoudige campagne geweest zoals die
Renovatio imperii?
in Noord-Afrika. Pas na bijna twee decennia oorlog, die in Italië
overigens een enorme verwoesting had teweeg gebracht, had Justinianus eindelijk de
controle over het Italische schiereiland. Zijn zogenaamde herstel van het Romeinse
imperium zou echter niet van lange duur zijn. Reeds in 568 kreeg Italië opnieuw te
maken met een ander strijdlustig Germaans volk: de Longobarden.
20
! Betreffende het einde van het Ostrogotische rijk zie: MOORHEAD, 1992, p. 212-251; HEATHER,
1996, p. 259-298.
II.
De bronnen
B RO N N E N
I N D E L AT E O U D H E I D
Bronnen vormen zoals steeds de basis voor elk historisch onderzoek. In dit hoofdstuk
worden de karakteristieken en uitdagingen van het werken met bronnen uit de late
oudheid besproken, en meer specifiek deze die handelen over Ostrogotisch Italië.
De klassieke oudheid tout court staat bekend omwille van het
beperkt en vaak ook fragmentarisch bronnenmateriaal. In de late
oudheid is deze situatie nog een stuk erger. Er wordt wel nog
Problemen en
uitdagingen:
bronnenarmoede
geschreven, en inscripties, munten en archeologische vondsten zijn nog steeds
voorhanden, maar op een veel kleinere schaal en ze zijn bovendien niet altijd
betrouwbaar. Het is daarom niet altijd even makkelijk om een periode met dergelijk
gebrek aan bronnen te analyseren. Om het met de gevleugelde woorden van een ander te
zeggen: “stel u voor dat u een geschiedenis van WO II moet schrijven en het enige wat u
heeft, zijn de speeches van Churchill en Hitler, een aantal krantenkoppen uit The New
York Times en de Pravda en wat uitgescheurde pagina’s uit het dagboek van Anne Frank.
Daar moet je het mee doen”.21 Het is dus een opgave om in deze beperkte en reeds veel
besproken selectie bronnen interessante hypotheses en vernieuwende inzichten te
vinden.
Ostrogotisch Italië is ongetwijfeld het best gedocumenteerd van alle
Germaanse koninkrijken die zich in de loop van de vijfde eeuw in het
Ostrogotisch Italië
gedocumenteerd
Middellandse Zeegebied hebben gevestigd.22 Hier zijn immers nog tot
het midden van de zesde eeuw een groot aantal van de Romeinse instellingen en
structuren bewaard gebleven. Daardoor werden er nog steeds munten geslagen,
verschillende soorten inscripties gebeiteld en werden veel van de klassieke
gebouwencomplexen nog gebruikt. De bijzondere status waarop Romeins Italië zich kon
beroepen zou nog lang naleven, waardoor veel van deze zaken tot op vandaag
overgeleverd zijn. Het Ostrogotische koninkrijk werd gesticht op de fundamenten van
het voormalige Romeinse imperium en kon ook toen al rekenen op de belangstelling van
tal van eigentijdse schrijvers.23
! VERMEERSCH/VERBERCKMOES, 2013.
! MOORHEAD, 1992, p. 1.
23 ! Vergelijk kaarten fig. 3 met fig. 4 in de bijlagen.
21
22
DE BRONNEN ◇
16%
Slechts één kant
van het verhaal?
We moeten er echter rekening mee houden dat het merendeel van
deze auteurs Romeins was. Ze beschreven dus de Ostrogotische
wereld binnen een kader dat voor hen herkenbaar was. Net zoals wij
vandaag door een moderne bril naar de geschiedenis kijken. Door een gebrek aan
contemporaine Ostrogotische bronnen zijn we aangewezen op het bestuderen van hun
samenleving door de ogen van relatieve buitenstaanders. Als we de metafoor van Jeroen
Wijnendaele volgen zouden we het dus zonder de speeches van Hitler moeten stellen bij
een geschiedenis van WO II. We krijgen met andere woorden slechts één kant van het
verhaal te horen. Al bij al is de situatie zo duister nog niet. Het bewaarde
bronnenmateriaal is van een diverse aard en geven elk een verschillende invulling aan de
gebeurtenissen die ze beschrijven. Over de precieze inhoud en bruikbaarheid van deze
bronnen gaat het volgende hoofdstuk nu net.
B RO N T Y P E S
Een belangrijk methodologisch kenmerk van deze studie is de verscheidenheid aan
bronnen. Hier overlopen we kort hun objectiviteit en bruikbaarheid voor het onderzoek.
Achtereenvolgens komen literaire, epigrafische, numismatische en de kunsthistorische
bronnen aan bod.
Literaire bronnen
Om een goed begrip te krijgen van wie Theoderik was, worden de vijf belangrijkste
schriftelijke bronnen hier kort geïntroduceerd. Door stil te staan bij de context
waarbinnen ze ontstaan zijn, krijgen we meer inzicht in hoe deze zou kunnen beïnvloed
hebben wat hun auteurs schreven over de Ostrogotische vorst.
Ennodius was diaken en later ook bisschop van Pavia tijdens
Theoderiks bewind in Italië. In het begin van de zesde eeuw
Ennodius
(473/4-521)
produceerde hij tal van geschriften met een bijzondere aandacht voor
de Ostrogotische koning, waaronder een panegyriek uit 507. Hierin wordt Theoderik
geprezen als een vorst die niet moet onder doen voor de westerse keizers van weleer,
zoals men kan verwachten van een lofrede. Ondanks het problematische karakter van
het genre, blijft Ennodius een belangrijke bron voor het leven van Theoderik. 24
Cassiodorus Senator wordt wel eens een van de ‘grondleggers’ van de
middeleeuwen
genoemd.25
Op het einde van zijn leven vervulde hij als
Cassiodorus
(ca. 490-585)
monnik namelijk een grote rol in het overleveringsproces van vele
klassieke teksten. Aan het begin van zijn carrière bekleedde hij als belangrijk Romeins
staatsman in Ostrogotisch Italië veel vooraanstaande functies onder het bestuur van
Theoderik en zijn opvolgers, waaronder die van magister oﬃciorum. 26 Cassiodorus schreef
verschillende werken die ons een belangrijk inzicht geven in de werking van het hof te
Ravenna, waaronder een geschiedenis van de Goten die helaas niet overgeleverd is.
! Voor de vertaling van Ennodius’ panegyricus dictus Theodericiana gebruiken we ROHR, 1995. Voor
bronnenkritiek zie PIERPAOLI, 1987.
25 ! LE GOFF, 1987, p. 557.
26 ! Een ambt dat vergeleken kan worden met het huidige premierschap. Een magister officiorum was als
hoofd van de kanselarij bevoegd voor onder meer de koerierdiensten en de bevoorrading van het
leger.
24
DE BRONNEN ◇
18%
Belangrijk voor dit onderzoek is het geheel aan brieven en andere oﬃciële documenten
dat hij schreef tussen 506 en 537, samen gebundeld in de Variae epistolae. Ondanks hij de
oﬃciële correspondentie verzorgde namens het Ostrogotische hof is het niet altijd
duidelijk of hij de machthebbers, in wiens naam hij schrijft, integraal vertegenwoordigt.
Cassiodorus’ brievenverzameling wordt door velen gezien als pure propaganda, maar
blijft volgens ons, ondanks deze interpretatieproblemen, cruciaal bij onderzoek naar
Theoderiks oﬃciële presentatie en communicatie.27
Anonymus
Valesianus
(ca. 1e helft
6e eeuw)
De bron Anonymus Valesianus bevat twee kronieken in het volkslatijn
en wordt zo genoemd naar de eerste uitgever van deze werken uit de
zeventiende eeuw, Henri de Valois (1603-1676). De kroniek die hier
van belang is, behandelt de periode van 474 tot 526 en wordt ook wel
de Chronica Theodericiana genoemd, vanwege de bijzondere focus op de Ostrogotische
vorst. Over de oorspronkelijke auteur zelf is nagenoeg niets bekend. Deze gedetailleerde
narratieve bron werd vermoedelijk niet lang na de dood van Theoderik geschreven en
geeft een belangrijke indruk van het leven van deze koning. De kroniek geldt als een
belangrijk Romeins perspectief op het doen en laten van de Ostrogotische vorst. De
Anonymus Valesianus kroniekschrijver, die uitgesproken katholiek en pro-Romeins was,
heeft een positief beeld over Theoderik, maar verandert van toon aan het einde van zijn
werk wanneer Theoderik volgens hem religieus en politiek ontspoort.28
Jordanes
(✝ na 552)
Jordanes, die zelf van Gotische afkomst was, schreef een geschiedenis
over zijn voorvaderen in het Latijn. Hij was functionaris van een
belangrijke Gotische familie en publiceerde zijn werk vermoedelijk in
Constantinopel.29 Zijn De origine actibusque Getarum, ook wel Getica genoemd, werd
voltooid in het jaar 551 en is losjes gebaseerd op de verloren gegane geschiedenis van
Cassiodorus. Het is om die reden dan ook vaak gissen naar de originele inbreng van
Jordanes, die zelf toegeeft dat zijn Getica moet gezien worden als een ingekorte versie
van het werk van de senator. 30 Jordanes’ geschiedenis is de enige nog bestaande antieke
bron die handelt over de vroege geschiedenis van de Goten en de auteur volgt hen vanaf
hun legendarische oorsprong in Scandinavië tot aan de Ostrogotische nederlaag tegen
Justinianus’ generaal Belisarius in 540. Jordanes hecht vooral belang aan politieke en
! Cassiodorus’ Variae epistolae lazen we in vertaling bij HODGKIN, 1886.
! Voor de analyse van de Anonymus Valesianus gebruikten we een vertaling die gebaseerd is op de
Loeb editie: A. Valesianus, "Excerpta Valesiana," in: < http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/
Roman/Texts/Excerpta_Valesiana/home.html >. Voor bronnenkritiek zie PIERPAOLI, 1988.
29 ! MIEROW, 1915, p. 7. Recent onderzoek onderstreept echter meer de eigenheid van Jordanes.
30 ! Jordanes, get. 1-2.
27
28
◇ Brontypes%
19
militaire gebeurtenissen en is in dit onderzoek dan ook waardevol om deze aspecten van
Theoderiks presentatie beter te kunnen begrijpen. 31
Procopius van Caesarea was een Romeins historicus en een van de
meest prominente schrijvers van de zesde eeuw. Hij maakte carrière in
Procopius
(ca. 500-565)
Constantinopel en werd al snel onder de hoede genomen van
Justinianus’ generaal Belisarius. Naast een lofrede op de Byzantijnse architectuur en de
Anecdota, zijn bekende schandaalkroniek waarin hij keizer Justinianus de grond inboort,
schreef hij op grote schaal over de oorlogen van diezelfde keizer, waaronder ook de
Gotische expeditie in 535. Hierin vergezelde Procopius de Byzantijnse troepen als
adviseur van Belisarius. Op die manier was hij dus ooggetuige van vele belangrijke
gebeurtenissen aan het einde van de Ostrogotische periode. Voor hij de Gotische
oorlogen beschrijft begint hij zijn Bellum Gothicum met een bespreking van Theoderiks
bewind in Italië, waardoor de inleiding van zijn werk voor dit onderzoek het belangrijkst
is. Procopius voltooide De bellis vermoedelijk in 554. 32
Epigrafische bronnen
Materiële bronnen zoals inscripties kunnen een nuttige aanvulling zijn
op de informatie die in de geschreven bronnen ontbreekt of om
De situatie tijdens
de late oudheid
bepaalde literaire beweringen te controleren. Daarnaast is een
veelheid aan bronnen in dit onderzoek interessant om als verschillende ‘vensters’ op
Theoderiks beeldvorming te fungeren. Epigrafisch bronnenmateriaal is hierbij extra
nuttig omdat deze meestal op harde dragers overgeleverd zijn, zoals bijvoorbeeld steen.
Dergelijke materialen bewaren erg goed en de oudheid staat bovendien bekend omwille
van de enorme graveerwoede die er heerste, waardoor we over relatief veel inscripties
kunnen beschikken. Ondanks het gunstige bronnenklimaat, moeten we toegeven dat dit
voor de laat-antieke periode helaas wat tegenvalt. Na de vierde eeuw zijn er opmerkelijk
minder inscripties teruggevonden en waar dit soort bronnen in de klassieke oudheid een
onderzoek op zich verantwoordden, krijgen ze in deze periode meestal slechts een
aanvullende of corrigerende waarde toegekend.
Toch zijn inscripties zeker bruikbaar voor dit onderzoek. Het zal
hierbij in de eerste plaats gaan over inscripties die gekoppeld zijn aan
31
32
Waarde en
bruikbaarheid
! Jordanes’ Getica lazen we in vertaling bij MIEROW, 1915.
! In het onderzoek werd Procopius’ Bellum Gothicum in vertaling gelezen bij DEWING, 1919.
DE BRONNEN ◇
20%
zekere kunsthistorische voorwerpen of architectuur, die op hun beurt gelinkt kunnen
worden aan Theoderik of zijn hof. Op die manier krijgen niet enkel de inscripties een
plaats binnen de studie van Theoderiks beeldvorming, maar ook de hieraan gekoppelde
objecten en gebouwen. Daarnaast komen er ook nog andere (niet oﬃciële) inscripties
aan bod, die we vooral terugvinden in funeraire contexten. Hierbij werden ook soms
heersers zoals Theoderik vermeld. In de beide gevallen is het vooral uitkijken naar de
specifieke titulatuur van de vorst, omwille van de conclusies die we hieruit kunnen
trekken met betrekking tot niet enkel zijn presentatie, maar ook de perceptie van zijn
beeldvorming. 33
Numismatische bronnen
De situatie tijdens
de late oudheid
Inscripties en afbeeldingen die op munten weergegeven zijn, worden
door een aparte tak bestudeerd, namelijk die van de numismatiek. De
bronnensituatie is iets rooskleuriger dan het epigrafische materiaal wat munten betreft.
Ook in de Germaanse koninkrijken tijdens de late oudheid werden er nog vele munten
geslagen of een nieuwe waarde toegekend. De belangrijkste goudmunt tijdens de late
oudheid was nog steeds de solidus.34 Zilvermunten waren in deze periode wel zuiver, maar
de oplage bleef redelijk beperkt. Bronzen munten waren dan weer erg talrijk, en werden
in waarde uitgedrukt als nummi. Bij de Ostrogoten zijn de meest teruggevonden munten
zilveren en bronzen stukken met aan de voorzijde de buste van de Romeinse keizer en
aan de achterzijde de namen of monogrammen van Ostrogotische heersers. Daarnaast
zijn er talrijke gouden, zilveren en bronzen munten teruggevonden, die van
Ostrogotische origine zijn, maar enkel de naam en buste van de Romeinse keizer dragen.
Theoderiks gouden munten zijn kopieën van de toenmalige keizerlijke munten. Zijn
zilveren stukken dragen de buste van de Romeinse keizer, maar worden op de
achterkant gesierd door zijn monogram. In tegenstelling tot Odoaker en sommigen van
zijn opvolgers liet Theoderik zichzelf niet afbeelden op zijn zilveren en bronzen
munten. 35 De enige afbeelding die we van hem kennen op munten (en in het algemeen
trouwens), komt voor op het zogenaamde Senigallia Medaillon, een unieke munt die
waarschijnlijk geslagen werd bij een speciale gelegenheid (zie bijlage: fig. 5).
! Bij het bestuderen van inscripties hebben we vooral het Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL)
geraadpleegd.
34 ! WIJNENDAELE, 2013, p. 257.
35 ! WROTH, 1961, p. xxxi.
33
◇ Brontypes%
Net zoals in de klassieke oudheid blijven munten belangrijke dragers
van beelden en hebben ze een belangrijke waarde als boodschappen
21
Waarde en
bruikbaarheid
met een ideologische inslag.36 Het privilege om munten te slaan behoorde als vanouds de
heerser toe. Theoderik besliste wat er op zijn munten kwam en kon zo dus bepaalde
boodschappen sturen naar zijn volk. Het is een cruciaal element van zijn communicatie
met zijn onderdanen. Het spreekt voor zich dat munten een belangrijkere plaats zullen
innemen binnen de grenzen van zijn eigen rijk. Hier zullen zijn munten namelijk meer in
de omloop geweest zijn dan in het buitenland, waar ze andere munten gebruikten. 37
Kunsthistorische bronnen
Onder de term kunsthistorische bronnen verstaan we zowel kunst en
architectuur als archeologie. In de late oudheid waren mozaïeken een
De situatie tijdens
de late oudheid
populaire vorm van kunst, die vaak ook in een religieuze context
gebruikt werden. In dit onderzoek zal het bij kunst dus vooral over mozaïeken gaan.
Qua architectuur zijn de kerken in deze periode in de meerderheid en ook Theoderik
bouwde voornamelijk religieuze gebouwen. Toch zullen we het in deze studie ook
hebben over seculiere complexen en publieke projecten zoals bijvoorbeeld aquaducten.
Archeologie wordt in dit opzicht slechts als aanvulling of verduidelijking gebruikt. Waar
er onduidelijkheden zijn of bij een gebrek aan voldoende materieel overschot kan dit
een nuttige bron zijn.
Het nut van kunsthistorische bronnen mag voor de presentatie en
communicatie niet onderschat worden. Los van het feit dat deze
Waarde en
bruikbaarheid
bronnen de meest tastbare overblijfselen zijn voor ons, en dus relatief
eenvoudig te bestuderen zijn, waren deze bronnen in die tijd ook al erg breed inzetbaar.
Een gebouw of een kunstwerk is in vele gevallen voor de modale inwoner van Italië
makkelijker te ‘lezen’ dan bijvoorbeeld een brief die Theoderik verstuurde naar de
Romeinse keizer. Gebouwen zijn met andere woorden ook dragers van boodschappen,
net zoals kunst dit is. Door deze in een bepaalde stijl te ontwerpen, op een bepaalde
plaats neer te zetten, of bij een bepaalde religieuze of politieke strekking te laten
aansluiten geeft Theoderik een bepaald signaal aan zijn onderdanen. Net zoals bij de
epigrafische en numismatische bronnen zal dit soort bronnenmateriaal belangrijker zijn
36
37
! MANDERS, 2012, 1-7.
! Voor het bestuderen van munten baseren we ons in deze scriptie vooral op WROTH, 1966.
DE BRONNEN ◇
22%
binnen de grenzen van het Ostrogotisch rijk dan bij de bespreking van de relaties van de
vorst met het buitenland. 38
Agnellus
(ca. 805-na 846)
Een belangrijke kunsthistorische bron verhult zich in een literair jasje.
Andreas Agnellus is een schrijver uit de achtste eeuw die een
belangrijk werk geschreven heeft over de geschiedenis van Ravenna.
Waarom hoort hij dan niet thuis bij de literaire bronnen? Ten eerste omdat Agnellus qua
afstand in tijd behoorlijk veraf van de feiten leefde. Daarom zullen we hem in deze
thesis minder gebruiken om de verschillende gebeurtenissen in de vijfde eeuw te
bestuderen. Hij is echter vooral van belang om details te weten te komen van
kunstvoorwerpen en gebouwen die vandaag helaas niet overgeleverd zijn. In zijn Liber
Pontificalis Ecclesiae Ravennatis (LPR) wemelt het namelijk van details over bepaalde
kerken, standbeelden en dergelijke meer die nu helaas verloren zijn, maar die er ten tijde
van Agnellus wel nog stonden en door hem verbonden werden met Theoderik en zijn
regime. Hier moeten we dus wel opletten dat ook Agnellus de link met de Ostrogotische
vorst fout kan inschatten. Hiermee rekening houdend is Agnellus wel nog steeds een
belangrijke bron als complementair gebruik met het kunsthistorisch bronnenmateriaal.39
! Kunsthistorische bronnen zijn door Theoderik vooral in de Italiaanse stad Ravenna achtergelaten.
Om onze kennis hierover te vergroten en om deze monumenten in hun context te kunnen zien is er
een extracurriculaire studietrip naar Ravenna ondernomen geweest van 17 tot 28 juni 2014.
39 ! Voor een vertaling van Agnellus gebruikten we DELIYANNIS, 2004. Voor bronnenkritiek zie
PIERPAOLI, 1988.
38
B RO N N E N
E N B E E L DV O R M I N G
De presentatie van Theoderik kan op verschillende niveaus bestudeerd worden.40 Hier
bespreken we kort welke bronnen bruikbaar zijn voor de analyse van het beeld dat
Theoderik zélf aan de buitenwereld wilde communiceren. Om die reden worden deze
bronnen in dit onderzoek met de term ‘oﬃciële bronnen’ aangeduid.
Wat verstaan we precies onder ‘officiële bronnen’? Dit zijn de
bronnen, zowel literaire als materiële, waarmee Theoderik op een
Bronnen met een
oﬃcieel karakter
rechtstreekse wijze de hand heeft in gehad. Hiermee bedoelen we dat
de Ostrogotische vorst of zijn raadgevers dit soort bronnen zelf heeft vervaardigd of dat
deze bronnen met zijn goedkeuring geproduceerd werden. De koning gebruikte dit
soort bronnen als dragers van zijn oﬃciële boodschappen naar zijn onderdanen en de
buitenwereld toe. Ze laten ons dus toe om te bepalen welk beeld Theoderik zélf wou
creëren en hoe hij verwachtte dat zijn imago gepercipieerd zou worden via deze dragers.
Daarom zijn oﬃciële bronnen belangrijk voor het niveau van presentatie dat betrekking
heeft tot de beeldvorming waar Theoderik en zijn hofhouding zelf verantwoordelijk
voor waren, die we daarom zullen aanduiden met de term ‘oﬃciële of zelfpresentatie’.
Wanneer we de literaire bronnen in beschouwing nemen, lijkt
Cassiodorus de meest geschikte kandidaat als bron voor Theoderiks
zelfpresentatie. De Romeinse senator, die de oﬃciële correspondentie
Cassiodorus als
spreekbuis voor
Theoderik
verzorgde van de Ostrogotische heersers, fungeert min of meer als de spreekbuis van
Theoderik tijdens zijn regering. Wanneer we dieper ingaan op de bruikbaarheid van
Cassiodorus als oﬃciële bron, kunnen we ons de vraag stellen in welke mate Theoderik
zélf in de brieven van de Variae Epistolae aan het woord is. Dit vraagstuk is van uiterst
belang. Cassiodorus publiceerde zijn brieven enige tijd na de dood van Theoderik,
waardoor de vorst niet rechtstreeks kon controleren of wat Cassiodorus uitgegeven had,
wel strookte met de realiteit. Bovendien leefde Cassiodorus erg lang (hij werd bijna
honderd jaar) de kans dat er op het moment van publicatie nog iemand leefde die de
brieven kon toetsen aan de werkelijkheid, was eerder klein. 41 Toch moeten we hierdoor
! We komen nog uitgebreid terug op deze verschillende niveaus van beeldvorming in de
uiteenzetting van de gebruikte methode in ‘Deel III: Probleemstelling’.
41 ! Cassiodorus publiceerde zijn werk vermoedelijk niet lang na 537, wanneer de Gotisch-Romeinse
oorlog al volop aan de gang was.
40
DE BRONNEN ◇
24%
niet veronderstellen dat de Variae epistolae hierdoor onbruikbaar zijn. Cassiodorus’
motief om deze verzameling brieven te publiceren was om als een schoolvoorbeeld van
laat-antieke kanselarij te dienen. De brieven zijn logischerwijs wel onderworpen geweest
aan een bepaalde selectie van Cassiodorus, maar dit hoeft niet nefast te zijn voor dit
onderzoek. Hiermee rekening houdend, kunnen we voor dit onderzoek uitgaan van het
feit dat de brieven die Cassiodorus publiceerde, inderdaad de oﬃciële correspondentie
van het Ostrogotische hof vertegenwoordigden. 42
Cassiodorus’
civilitas
Het is belangrijk om in dit opzicht even stil te staan bij een Latijns
begrip die in de brievenverzameling Cassiodorus veelvuldig wordt
gelinkt met Theoderiks bestuur: civilitas. Civilitas is een moeilijk
definieerbare term die veel betekenissen heeft. Reydellet wijst erop dat civilitas geen
echt precedent kent in de klassieke oudheid en schuift verschillende mogelijke
betekenissen naar voor, die ook in de antieke bronnen gesuggereerd worden: respect ten
opzichte van het recht, legitimiteit, gelijkheid en eendracht tussen burgers, publieke
orde en bij uitbreiding ook beschaving.43 In de Variae vinden we civilitas of civiliter
inderdaad vaak terug in een juridische context.44 Reydellet besluit dat civilitas kan
samengevat worden als een begrip dat staat voor de basisprincipes van het Romein zijn,
wat door het Ostrogotische bestuur als belangrijke doelstelling werd beschouwd en
actief in hun propaganda werd ingezet. 45 Patrick Amory koppelt de term dan weer aan
Theoderiks ideologie om een harmonieuze samenleving tussen Goten en Romeinen te
verzekeren.46 Ook hij koppelde het begrip echter aan het recht: “the Goths and Romans
living together under one law, performing diﬀerent functions under an equitable king”. 47
Civilitas dient bijgevolg gezien te worden als een sterk ideologisch geladen term die door
Theoderik en Cassiodorus als middel naar voren wordt geschoven om zich als geschikt
heerser te presenteren.
Materiële bronnen
als oﬃciële
getuigen
Naast de Variae van Cassiodorus zijn er ook een aantal materiële
bronnen die deel uitmaakten van Theoderiks oﬃciële communicatie
met de buitenwereld. In de eerste plaats denken we hierbij aan
epigrafisch bronnenmateriaal, en dan vooral inscripties die gelinkt zijn aan
kunsthistorische voorwerpen of gebouwen. Een kapiteel met Theoderiks monogram valt
! Voor een recente kritische bespreking van Cassiodorus’ Variae zie BJORNLIE, 2013.
! REYDELLET, 1995.
44 ! Voor het gebruik van civilitas in de antieke bronnen zie onder meer: Ennodius, pan. 11, 15;
Cassiodorus, var. 1.30-32, 5.26.
45 ! REYDELLET, 1995, p. 285-292, een idee dat wordt gedeeld door SAITTA, 1993.
46 ! AMORY, 1997, p. 48.
47 ! AMORY, 1997, p. 71.
42
43
◇ Bronnen en beeldvorming%
25
bijvoorbeeld onder deze categorie. Inscripties die gekoppeld zijn aan kunstvoorwerpen
en architectuur vertellen ons iets over de aard van deze voorwerpen en gebouwen die
Theoderik liet maken, of in ieder geval toeliet. Het is immers aannemelijk dat, hoewel
Theoderik allicht niet bij elk project betrokken was, hij in ieder geval tevreden moet zijn
geweest met de gebouwen die aan zijn naam gelinkt werden. Dit geldt vooral in steden
waar hij resideerde, met andere woorden vooral in zijn hoofdstad Ravenna en in
minderde mate ook Rome en Milaan. Het is immers niet aannemelijk dat er in Ravenna
een gebouw werd neergezet dat een duidelijke link had met de vorst, zonder dat
Theoderik hiermee had ingestemd of dit ten minste tolereerde. Naast inscripties zijn
ook munten in dit opzicht dus van belang. Numismatisch materiaal is zo mogelijk zelfs
nog sterker gekoppeld aan een rechtstreekse controle van de vorst zelf, omdat het slagen
van munten nu eenmaal een voorrecht was voor de heersers van Italië. Theoderik
bepaalde, net als de Romeinse keizers voor hem, wat er precies werd weergegeven op de
munten die in Italië geslagen werden. Dit maakt deze munten daarom juist zo
interessant om te bespreken als bron met een oﬃcieel karakter.
Wat is nu de precieze waarde van deze opdeling in oﬃcieel en nietoﬃcieel? Zoals eerder kort vermeld, zal dit onderzoek werken met
Oﬃciële bronnen:
doel en functie
drie niveaus waarop Theoderiks presentatie zich manifesteert, die alle
drie ook gekoppeld zijn aan een bepaald bronnenpakket. Hoewel we nu nog niet in
detail zullen ingaan op de verschillen van deze niveaus en het nut hiervan voor het
onderzoek, kunnen we toch even kort de relatie hiervan met het bronnenmateriaal
toelichten. De oﬃciële bronnen zullen zich vooral op het tweede niveau bevinden,
namelijk op dat van Theoderiks oﬃciële presentatie. Welk beeld wou Theoderik zélf
uitzenden en, nog belangrijker, welke bronnen waarover hij persoonlijk controle had,
laten dit zien? Het is dus erg belangrijk om in dit opzicht een onderscheid te maken
tussen bronnen met een oﬃcieel karakter en de andere bronnen. Op het tweede niveau
zullen de oﬃciële bronnen namelijk de voorkeur krijgen boven de andere wat de
bruikbaarheid betreft. Alle mogelijke interpretatieproblemen van ook de oﬃciële
bronnen in acht genomen, blijft het immers moeilijker om bijvoorbeeld via een (niet
oﬃciële) lofrede te bepalen wat Theoderiks rechtstreekse plan was om te communiceren
met zijn onderdanen en de buitenlandse machten. Wanneer we dus Theoderiks
zelfpresentatie bespreken, zullen de bronnen met een oﬃcieel karakter meer gezag
hebben dan andere bronnen, hoewel deze laatste hierdoor niet volledig onbruikbaar
worden bij het analyseren van Theoderiks oﬃciële presentatie.
III.
Probleemstelling
S TAT U S
Q UA E S T I O N I S
Voor we zelf een positie proberen innemen in het onderzoek rond Theoderik de Grote
en zijn presentatie, is het nodig om het reeds verrichte werk wat nader te bekijken. De
huidige stand van het onderzoek wordt opgedeeld in twee aparte overzichten. Eerst
bespreken we de hedendaagse historiografie die handelt over Theoderik en vervolgens
komt de moderne literatuur rond de presentatie van Romeinse keizers aan bod.
De representatie van Theoderik in de vakliteratuur
Theoderik is reeds het onderwerp geweest van talrijke studies. Hier worden enkele van
de belangrijkste besproken. Aan het einde wordt de focus verlegd naar het specifieke
thema van dit onderzoek en bespreken we de auteurs die een bijzondere aandacht
schenken aan de presentatie van de Ostrogotische vorst.
Wat meteen opvalt bij de redactie van de beschikbare literatuur rond
de figuur Theoderik de Grote, is dat er amper een specifieke studie
Eerste
opmerkingen
bestaat die handelt over zijn presentatie. Meestal gaat het om
biografieën, waar sommige aspecten van Theoderiks beeldvorming wel behandeld zijn,
maar niet worden beschouwd als hoofdonderwerp van de studie. Een tweede opmerking
die we kunnen maken is dat àls de literatuur Theoderiks presentatie behandelt, ze dit
zelden doet aan de hand van kunsthistorische bronnen zoals monumenten of
kunstwerken. Enkel kunsthistorische boeken hebben hier aandacht voor, maar verliezen
dan weer vaak de puur historische dimensie. Hieronder wordt kort een overzicht
gegeven van de belangrijkste werken die over Theoderik verschenen zijn met, waar
nodig, een grotere focus bij de belangrijkste stukken gekoppeld aan een beknopte
evaluatie van hun aandacht voor de beeldvorming van de vorst.
De eerste grote werken die over Theoderik verschenen zijn werden
reeds aan het einde van de negentiende eeuw geschreven. Gottardo
Achttiende en
negentiende eeuw
Garollo (1879), Georg Pfeilschifter (1896) en Thomas Hodgkin (1897)
kunnen gerust de grondleggers van de studie over Theoderik genoemd worden. Allen
hebben ze vooral aandacht voor politiek-economische kwesties.
30%
De twintigste
eeuw
PROBLEEMSTELLING ◇
De auteurs die over Theoderik schreven vanaf het begin tot en met de
jaren zeventig van de twintigste eeuw zijn John Bagnell Bury (1923),
Ernst Stein (1928), Marcel Brion (1935), Gerhard Vetter (1938),
Wilhelm Ensslin (1947/1959), Paolo Lamma (1950, 1952), Aldo Randi (1956) en Gabriele
Pepe (1959). In de jaren ’60 en ’70 van de negentiende eeuw waren de werken van
Giovanni Tabacco (1974) en de Geschichte der Goten van Herwig Wolfram (1979) van groot
belang. Pas vanaf de jaren ’80 wordt het voor dit onderzoek echt interessant. Onder de
voornaamste schrijvers uit deze periode, Thomas Burns (1980), Mario Tabanelli (1981),
Alexander Demandt (1989) en Giovanni Montanari (1989), is The Ostrogoths: kingship and
society (1980) van Thomas Burns vooral interessant. Het is een standaardwerk geworden
voor de studie over de Ostrogoten in het algemeen, maar is vrij beperkt als het om de
presentatie van Theoderik gaat. Burns richt zich voornamelijk op het vraagstuk of we de
Ostrogoten als goed georganiseerde stam kunnen beschouwen. Burns argumenteert dat
stamverbanden constant veranderen en de Ostrogoten dankzij dit soepel
samenlevingsverband makkelijk assimileerden met de Romeinse bevolking in Italië.
Volgens ons gaat dit maar deels op. Het waren namelijk vooral de rijke Ostrogoten die
zich Romeins gingen gedragen en Theoderiks binnenlandse politiek zorgde in ieder
geval onder zijn regering voor een vrij harde onderverdeling tussen Goten en Romeinen.
Jaren ’90
Tijdens de jaren ’90 van de twintigste eeuw komen de werken rond
Theoderik in een kleine stroomversnelling. Niet toevallig zal dit
resulteren in het tot stand komen van een aantal cruciale werken voor dit onderzoek.
Dit gebeurde onder invloed van de vergrote interesse voor de late oudheid als periode in
het algemeen. Door het invloedrijke werk van Peter Brown (1971), The world of late
antiquity, wordt de late oudheid immers steeds meer als een eigen periode beschouwd,
tussen de klassieke oudheid en de middeleeuwen in. Het duurde echter een aantal jaren
vooraleer andere auteurs Brown hierin durfden te volgen, waarna de invloed op het
onderzoek van dit gedachtengoed steeds groter werd. Hierdoor ontstaan er ook steeds
meer studies die onderwerpen in deze periode op verschillende manieren belicht
hebben. Voor het onderzoek rond Theoderik betekent dit dat auteurs zoals John
Moorhead (1992), Gregorio Caravita (1993), Amilcare Giovanditto (1993), Peter Heather
(1996), Patrick Amory (1997) en Stefania Salti (1999) zich hierop toegelegd hebben. John
Moorhead heeft met Theoderic in Italy (1992) het absolute basisboek geschreven voor
studies naar Theoderik. Moorhead buigt zich voornamelijk over de politieke
geschiedenis van de Ostrogotische vorst. Doorheen zijn betoog zijn er wel een aantal
interessante zaken in verband met Theoderiks beeldvorming, maar Moorhead ziet dit
◇ Status quaestionis%
31
niet als een apart onderwerp. Patrick Amory, People and identity in Ostrogothic Italy (1997)
bracht veel vernieuwing wat de status van de Ostrogoten betreft. Het is een enorm
werk, dat zich vooral buigt over de problematiek rond etnische groeperingen en de
identiteit van de Ostrogoten. Amory behandelt Theoderiks beeldvorming vooral in
relatie met de civilitas-ideologie die terug te vinden is in de Variae epistolae van
Cassidorus, maar hij laat Theoderiks presentatie beperken tot een vrij eenduidig beeld:
dat van vooral Romeinsgezinde vorst. Beiden, Moorhead en Amory, zijn onmisbaar
gebleken voor dit onderzoek.
Het aantal werken is in deze periode gevoelig groter dan in de andere
decennia, als gevolg van de steeds groter wordende aandacht voor de
late oudheid als aparte periode: Gian Pietro Brogiolo (2001), Antonio
Begin van de
eenentwintigste
eeuw
Collaci (2001), Claudio Azzara (2002), Girolamo Arnaldi (2002), Vladimiro Bendazzi
(2005), Massimilliano Vitiello (2006), Pierfrancesco Porena (2008), Gian Pietro Brogiolo
(2008), Renato Bordone (2009),Deborah Mauskopf Deliyannis (2013), Claudio Azzara
(2013) en Sean D.W. Laﬀerty (2013). Deborah M. Deliyannis heeft met haar Ravenna in
late antiquity (2013) een fenomenaal werk afgeleverd. Zoals de titel van het boek al
aangeeft gaat haar onderzoek uitsluitend over deze laatantieke stad. Onder anderen
bespreekt ze ook de Ostrogotische aanwezigheid en heeft ontzettend veel aandacht
voor het analyseren van de verschillende monumenten en kunstwerken. Voor een
kunsthistorische benadering van Theoderiks presentatie is dit boek dus onmisbaar,
hoewel Deliyannis zich zelf niet echt over deze kwestie buigt. Ze geeft wel genoeg
achtergrondinformatie en kent haar geschiedenis, maar koppelt de gebouwen van
Theoderik niet per se aan zijn nauw uitgezette beeldvorming.
In deze laatste paragraaf ligt de focus exclusief op die werken die een
bijzondere aandacht hebben voor het onderwerp van deze thesis,
namelijk de presentatie van de Ostrogotische vorst Theoderik. De
Ideologie,
communicatie en
beeldvorming van
Theoderik
auteurs die hier besproken worden hebben een of meerdere delen van
de volgende aspecten belicht in hun werk: ideologie, presentatie, communicatie,
beeldvorming en charisma. Het gaat hierbij over Marc Reydellet (1995), Bruno Luiselli
(1995), Biagio Saitta (1999), Claudio Azzara (2001). Toch missen ze allen iets. Geen enkel
werk heeft het over het feit hoe een veelzijdige beeldvorming werkelijke macht kan
creëeren. De meeste onderzoekers beperken zich tot het vaststellen dat Theoderik zich
òfwel vrij Romeins, òf eerder als Germaans gedraagt. Een veelzijdigheid is nog niet
voorgesteld.
PROBLEEMSTELLING ◇
32%
Samengevat zijn er dus weinig precedenten voor een specifieke studie naar Theoderiks
beeldvorming. Het is daarom dat we op zoek gaan naar gelijkaardig onderzoek over
andere tijdsperiodes om zo een beter kader te creëeren waarbinnen we de presentatie
van deze Ostrogotische vorst kunnen analyseren.
Keizerlijke beeldvorming in de moderne historiografie
Dit overzicht van literatuur rond Keizerlijke beeldvorming is niet bedoeld als
een volledige opsomming van werken die rond dit thema gepubliceerd zijn, maar
dient eerder aanvullend gezien te worden op de literatuur rond Theoderik zelf.
Bijgevolg zijn hier enkel die werken opgenomen, waarvan de theorieën op een
bepaalde manier in dit onderzoek verwerkt zijn.
Cliﬀord Ando:
beeld en bestuur
In Imperial ideology and provincial loyalty (2008) onderzoekt Cliﬀord
Ando hoe het komt dat het Romeinse keizerrijk zo lang heeft kunnen
bestaan. Dit is volgens de auteur niet het gevolg van militaire macht
of culturele superioriteit, maar berust op het feit dat de Romeinen zelf geloofden dat
hun gezag gerechtvaardigd was. Deze gedachte is het resultaat van de uitgewerkte
communicatie tussen de overheid van het rijk in het centrum en de onderdanen in de
periferie. Een belangrijk element hierbij is het charisma van de heerser zelf. De auteur
heeft echter vooral aandacht voor de relatie tussen de keizer en de onderdanen in de
provincies. Het is jammer dat de locale elite hierdoor vrijwel buiten schot blijft in zijn
onderzoek. Volgens Ando draagt de dialoog tussen burger en staat bij tot de legitimatie
van Romeinse macht en zorgde de specifiek uitgewerkte keizerlijke ideologie er
uiteindelijk voor dat het Romeinse keizerrijk zo lang kon standhouden. Voor dit
onderzoek is vooral de link tussen beeldvorming en een succesvol bestuur van belang.
Olivier Hekster: de
kracht van beelden
Olivier Hekster is een Nederlands historicus die vooral de rol van
ideologie in de Romeinse oudheid onderzoekt. In zijn Romeinse keizers:
de macht van het imago (2009) argumenteert hij dat het Romeinse
keizerrijk nooit had standgehouden zonder steun van verschillende bevolkingsgroepen.
Deze groepen (met name de soldaten, de senaat, de lokale elite en het volk van Rome)
hadden allemaal hun eigen verwachtingspatroon over hoe een keizer zich moest
opstellen. Hekster analyseert hoe keizers deze verschillende groepen tevreden
probeerden te houden door middel van hun zelfpresentatie en beeldvorming. Daarnaast
onderzoekt de auteur hoe dit imago van deze keizers zich verhield ten opzichte van hun
◇ Status quaestionis%
33
daadwerkelijke positie. Slechte keizers werden gekenmerkt door een te eenduidig imago.
De meest succesvolle keizers waren dan volgens Hekster zij die aan het
verwachtingspatroon van zoveel mogelijk groeperingen wisten te voldoen. Ook in deze
thesis zal worden ingespeeld de kracht die verschillende beelden oproepen bij
verschillende sociale contexten.
Sam Van Overmeire bouwt in zekere zin voort op de methode van
Hekster. In zijn biografie Nero: drie gezichten van een populaire keizer
(2013) benadrukt hij hoe Romeinse keizers verschillende maskers
Sam Van
Overmeire:
veelzijdigheid van
heersers
dragen. Door keizer Nero verschillende gezichten te geven legt hij
bloot hoe de als vrij impopulair overgeleverde keizer best succesvol was tijdens zijn
leven, althans bij bepaalde bevolkingsgroepen. Hij deelt de keizer op in een ‘Literaire
Nero’, een ‘Historische Nero’ en ‘Nero als imago’. Van Overmeire schenkt bijzonder veel
aandacht aan dit laatste ‘gezicht’ en stelt dat de meerderheid van het rijk niet met de
persoob van de keizer in contact kwam, maar vooral met zijn presentatie. Het karakter
van Nero en hoe hij zich naar buiten toonde viel vooral in de smaak van het gewone
volk. De reden waarom de keizer als een wrede tiran de geschiedenis ingegaan is heeft
volgens de auteur dan ook vooral te maken met Nero’s onkunde om de senatoriale klasse
te kunnen bespelen. Het belangrijkste element voor deze studie is opnieuw de notie van
een veelzijdige beeldvorming.
ONDERZOEK
EN METHODE
De beeldvorming van een heerser kan op verschillende manieren bestudeerd worden. In
dit hoofdstuk bespreken we kort de methode die we zullen hanteren om Theoderiks
presentatie te analyseren.
Voor we aan het eigenlijke onderzoek beginnen is het nuttig om eerst een aantal
begrippen duidelijk af te lijnen. In deze thesis zijn al een aantal keer begrippen gevallen
zoals presentatie, communicatie, beeldvorming en imago. Wat houden deze termen in
en hoe verschillen ze van elkaar? En, op welke manier zullen deze begrippen in dit
onderzoek gebruikt worden? In deze thesis worden de termen presentatie en
beeldvorming als synoniemen gebruikt. Met beeldvorming of presentatie bedoelen we
het overkoepelende geheel van de verschillende lagen waaruit Theoderiks beeldvorming
bestaat. Beeldvorming in brede zin dus. Deze verschillende lagen kunnen in drieën
opgesplitst worden: verwachtingspatroon, zelfpresentatie en macht.
Met verwachtingspatroon bedoelen we wat de verschillende sociale contexten
(Romeinen, Ostrogoten en de buitenlandse machten) verwachten van Theoderik. Met
andere woorden zowel hoe zij hem zien als hoe zij denken dat Theoderik gezien wil
worden. Het verwachtingspatroon kan op een bepaalde hoogte dus gelijk gesteld worden
met perceptie, of hoe Theoderik gezien wordt door anderen.
Het tweede, en tevens belangrijkste, niveau is dat van de zelfpresentatie. Hier gaat het
om het beeld dat Theoderik zélf aan zijn sociale contexten wil projecteren. Hoe
Theoderik zich zelf presenteert kan beïnvloed worden door het eerste eerste niveau.
Zijn zelfpresentatie kan een positieve of negatieve reactie op het verwachtingspatroon
zijn. Wanneer verwachtingspatroon en zelfpresentatie overeenstemmen (positief),
ontstaat er volgens onze thesis het derde niveau, dat van de werkelijke macht.
Macht is een moeilijk definieerbaar begrip. In onze scriptie trekken we macht gelijk aan
legitimiteit en stabiliteit. Met legitimiteit bedoelen in welke mate Theoderik volgens de
verschillende sociale contexten recht heeft om te communiceren met of, indien van
toepassing, te regeren over hen. Stabiliteit is dan de duurzaamheid van deze macht.
De interactie tussen deze drie niveaus geeft ons op die manier een vrij volledig beeld van
Theoderiks beeldvorming.
IV.
De Romeinen
DE ROMEINSE
A D E L E N H U N H A B I TAT
De Romeinse elite is misschien wel de belangrijkste groep nieuwe onderdanen die
Theoderik moest zien tevreden te houden. In dit hoofdstuk bespreken we welke relatie
de vorst met de Romeinse senatoren had en hoe ze ingezet werden in het bestuur van
Ostrogotisch Italië. Daarna bekijken we hoe Theoderiks paleis, waar zijn hofhouding
resideerde, macht uitstraalde en dus deel uitmaakte van zijn beeldvorming.
Het hof van Theoderik
In de late oudheid bestond de senaat nog steeds, ondanks het feit dat
het sinds het begin van de keizertijd een enorme opdoﬀer had
Senatoren in de
late oudheid
gekregen toen de Republiek vervangen werd door een monarchie.
Hoewel de senaat ogenschijnlijk steeds minder belangrijk werd, aangezien de keizers
steeds meer de duidelijke machthebbers waren, bleven senatoren voorname leden van de
Romeinse elite.48 De senatorenstand was nog steeds een sociale groep om rekening mee
te houden. Tijdens het bewind van Theoderik komt de vorst dan ook veelvuldig in
contact met senatoren. De meest overgebleven vorm van dit contact manifesteert zich
in de brievenverzameling van Cassiodorus.
Theoderik heeft vele brieven verstuurd naar senatoren. In deze
Briefwisseling
paragraaf bespreken we enkele van de belangrijkste. Hetgeen wat
meteen opvalt is het respect dat Theoderik voor deze oude Romeinse
klasse heeft. In zijn brieven toont hij dit duidelijk aan. Zo schrijft hij er eentje,
geadresseerd aan de senaat van de stad Rome, waarin hij hen communiceert dat
Cassiodorus tot patricius benoemd zal worden: “compliments to the senate, of which
Theoderic wishes to increase the dignity by bestowing honours on its most eminent
members”.49 Dit is een duidelijk teken dat Theoderik bereid was om belangrijke
senatoren onder zijn hoede te nemen, wat Theoderik als eer beschouwde voor de
senatorenstand. Een ander bewijs van Theoderiks respect voor de senaat wordt duidelijk
48
49
! HUMPHRIES, 2003, p. 27.
! Cassiodorus, var. 1.4.
DE ROMEINEN ◇
40%
in een volgende brief, opnieuw geadresseerd aan de senaat van de stad Rome50 :
“Whatever is the flower of the human race, the senate ought to possess it: and as the
citadel is the crown of the city, so should your order be the ornament of all other
ranks”.51 Het paaien van de Romeinse senaat wordt traditioneel gezien als een goede
kwaliteit van de keizer. In de klassieke oudheid zijn het meestal die keizers die een
goede band hadden met de senaat, die ook als ‘goede’ keizers de geschiedenis zijn
ingegaan. Keizers zoals Augustus waren hier meesters in en zijn dan ook positief
afgebeeld in de contemporaine bronnen, in tegenstelling tot heersers zoals Nero.
Theoderik had goed opgelet. Via zijn correspondentie bewees hij alle eer aan de
Romeinse senatoren. Hij presenteerde zich als een ‘goede’ Romeinse keizer, iemand die
respect had voor de oude tradities en de senaat ook als dusdanig behandelde. Het zit er
misschien ergens voor tussen dat ook Cassiodorus een senator is. Invloed van zijn kant is
uiteraard niet uit te sluiten. We mogen de invloed van Cassiodorus echter niet
overschatten. Theoderik was tijdens zijn verblijf aan het hof in Constantinopel in
contact gekomen met de senaat en was later zelf consul benoemd door Zeno.52 We
mogen veronderstellen dat de Ostrogotische vorst heel goed wist met wie hij te doen
had en op welke manier hij zich aan de senaat moest presenteren.
Perceptie via
inscripties
Hoe zag de Romeinse adel Theoderik dan? In een grafinscriptie van
een zekere Florentius wordt Theoderik vermeld als koning (regis
Theoderici).53 Verder wordt ook de Romeinse keizer Justinus
aangehaald. Hij krijgt de titels perpetui Augusti. Theoderik wordt door de Romeinen dus
als koning gezien, of in ieder geval zo genoemd. Het is opvallend dat, hoewel de keizer
mooiere titels meekrijgt, niet als eerste vermeld werd, zoals gebruikelijk was. Een ander
voorbeeld vinden we ook terug op een inscriptie. Deze keer op een overblijfsel van een
zuil: Regnante d(omino) n(ostro) / Theoderico / Constantius v(ir) c(larissimus) /
p(raefectus) u(rbi) dic(avit).54 We veronderstellen dat het hier gaat om publieke werken
waarvoor ofwel Theoderik ofwel de magistraat in kwestie bedankt wordt. Vermoedelijk
is het de magistraat, in dit geval de stadsprefect van Rome, die Theoderik bedankt door
hem te vermelden in een inscriptie op de zuil van het publieke bouwwerk. In dit geval is
deze inscriptie een bewijs dat Theoderik actief ingreep in de publieke werken van de
! Let op het bijvoegsel ‘in Rome’, dit impliceert allicht dat er toen een onderscheid gemaakt werd
met de senaat in Constantinopel.
51 ! Cassiodorus, var. 1.13.
52 ! Anon. Vales. 49.
53 ! CIL XI (pars I) 317.
54 ! CIL VI (pars I) 1665.
50
◇ De Romeinse adel en hun habitat%
41
stad Rome. De magistraat geeft geen duidelijke titel aan Theoderik. De vorst werd door
hem niet als koning of keizer genoemd, gewoon als heersend (regnante) aangeduid.
Theoderik had dus respect van de senatoren en werd ook door hen
met respect behandeld. De bronnen laten duidelijk een positieve
Senatoren aan
Theoderiks hof
band tussen beiden zien. Het lijkt dan ook geen ver gegrepen
beslissing van de vorst om de senatoren op te nemen in zijn hofhouding. Theoderik
zorgde er dus voor dat hij vooraanstaande Romeinen aantrok om zijn hofhouding en
administratie te bevolken.55 Zo komt het dat het geheel van de Romeinse administratie
erg goed bewaard is gebleven. Hoewel op kleinere schaal, vormt Theoderiks beleid op
dit vlak geen grote breuk met het Romeinse verleden. De belangrijkste senatoren aan
het hof van Theoderik waren zijn raadgevers zoals, Cassiodorus, Symmachus en
Boëthius. Allen maakten een bloeiende carrière onder de heerschappij van Theoderik en
werden ook beloond met de gepaste titels, zoals Cassiodorus die tot patricius benoemd
werd (cf. supra). Het spreekt voor zich dat deze Romeinen een grote invloed hadden op
de vorst, die er bewust voor koos deze lieden deel te laten uitmaken van zijn entourage.
Het paleis als symbool van macht
Sinds het begin van de vijfde eeuw deed Ravenna steeds meer dienst
als residentiestad van de keizer. Rome, dat toen slechts nog een
Ravenna in de late
oudheid
symbolische functie had, werd achtergelaten voor een meer praktisch geplaatste stad,
dicht bij de grenzen van het rijk. Als permanente verblijfplaats voor de Romeinse keizers
in deze periode had Ravenna ook nood aan een gepast gebouwencomplex om de keizer
en zijn administratie te huisvesten. De centralisering van het bestuursapparaat in de
vierde eeuw had er namelijk voor gezorgd dat dergelijke paleizen een groot aantal
beambten moest kunnen huisvesten. 56 De setting van deze paleizen was bovendien waar
de keizer zijn centrale ideologie aan zijn onderdanen kon demonstreren via bepaalde
ceremonies. 57
De enige literaire bron die melding maakt van keizerlijke paleizen in
Ravenna is Agnellus, die ons vertelt dat er tegen de zesde eeuw een
paleis was in Ravenna dat in Lauro/ad Laureta (bij de laurier) genoemd
! RANDI, 1956, p. 9.
! DELIYANNIS, 2013, p. 55.
57 ! DELIYANNIS, 2013, p. 55.
55
56
Andreas Agnellus
en “il cosidetto
palazzo di
Theoderico”
DE ROMEINEN ◇
42%
werd. 58 Hier zou volgens Agnellus Theoderik zijn rivaal Odoaker uitgeschakeld hebben.59
Dit keizerlijke paleis werd vermoedelijk onder meer door Honorius en Valentinianus III
gebruikt en wordt door Agnellus duidelijk gescheiden van een ander paleis in Ravenna,
het palatium Theodoricanum, dat later door de exarchen van Constantinopel bewoond
werd. 60 Dit paleis werd zo genoemd, omdat de archeologische site waar resten van het
paleis gevonden werden, verbonden is met de Sant’Apollinare Nuovo, de kerk van
Theoderik.61 Als enige plek in het oostelijk deel van Ravenna dat grondig archeologisch
onderzoek heeft ondergaan, leent dit paleis tot een grondige bespreking ervan.62 Het is
dan ook dit paleis dat we in hier wat van nader bij zullen bekijken, aangezien het
vermoedelijk de voornaamste residentie van Theoderik was.
Kunsthistorische
bronnen
Deliyannis beweert dat, gezien we de volle omvang van het paleis in
Ravenna in geen enkele periode kennen (we hebben enkel nog
archeologische resten) we daarom geen enkele conclusies kunnen
trekken over hoe dit paleis vergeleken kan worden met paleizen in andere Romeinse
hoofdsteden. 63 We zijn geneigd hier niet mee akkoord te gaan. Deliyannis gebruikt
immers geen kunsthistorische bronnen bij haar bespreking van Theoderiks paleis. Er is
volgens ons echter meer dan genoeg materiaal, zowel archeologisch (opgravingen) als
kunsthistorisch (mozaïeken) en literair (Agnellus), om toch een basisbeeld te kunnen
vormen van hoe het paleis er ongeveer moet uitgezien hebben. Een dergelijk beeld moet
volgens ons ook voldoende kunnen zijn om de residentie van Theoderik te kunnen
vergelijken met die van eerdere keizers of andere paleizen. Een van de belangrijkste
afbeeldingen die we van het paleis hebben is misschien wel de mozaïek van het palatium
in de kerk van Sant’Apollinare Nuovo.64
Palatium
Wanneer we de paleismozaïek van dichterbij bekijken zien we
duidelijk Romeinse invloeden. Theoderiks paleis in Ravenna was
volgens sommige onderzoekers gebaseerd op het keizerlijk paleis in
Constantinopel, dat de vorst goed moet gekend hebben uit zijn jeugd.65 De koninklijke
58!
!
!
61 !
59
60
!
!
64 !
65 !
62
63
Agnellus, LPR, 35 en 132 (keizer Honorius), 39 (dood Odoaker), 40 (keizer Valentinianus III)
geciteerd in DELIYANNIS, 2013, p. 56.
Agnellus, LPR, 39.
Agnellus, LPR, 132 geciteerd in DELIYANNIS, 2013, p. 56.
Op de plek waar vandaag enkele enkele van de mozaïeken uit Theoderiks paleis te bezichtigen zijn,
vindt men een façade waarvan lang gedacht werd dat het deel uitmaakte van Theoderiks paleis.
Vandaag wordt dit idee echter verworpen en duidt men het aan als de voorzijde van een achtsteeeuwse kerk (zie bijlage: fig. 7).
DELIYANNIS, 2013, p. 56.
DELIYANNIS, 2013, p. 58. Voor de opgravingen zie GHIRARDINI, 1918.
Zie bijlage: fig. 8 (detail palatium); fig. 19 (Sant’Apollinare Nuovo).
JOHNSON, 1988, p. 80-92.
◇ De Romeinse adel en hun habitat%
43
residentie vertoonde ook gelijkenissen met keizerlijke paleizen uit het Romeinse westen.
De mozaïek uit de Sant’ Apollinare Nuovo kerk in Ravenna, dat het paleis van
Theoderik afbeeldt, vertoont duidelijk gelijkenissen met Diocletianus’ paleiscomplex in
het huidige Kroatië uit de vroege vierde eeuw. Hoewel het perspectief van het mozaïek
verschillende interpretaties toelaat, zijn de overeenkomsten treﬀend (vergelijk bijlagen:
fig. 9 en fig. 10). Ook de andere Ostrogotische paleizen in Pavia en Verona waren
ontworpen om aan te tonen dat de antieke periode niet onderbroken was.66
Naast het bespreken van de uiterlijke kenmerken van de mozaïeken, is
het ook nuttig om stil te staan bij de ideologische impact van
Damnatio
memoriae
dergelijke beelden. Het beste bewijs dat we hebben dat beelden
dragers zijn van boodschappen, die in sommige culturen of politieke klimaten
onaanvaardbaar zijn, is de damnatio memoriae die uitgevoerd is op de paleismozaïek en de
Classismozaïek aan de overzijde van het kerkschip (zie bijlagen: fig. 11, fig. 17 en fig. 18).
Een groot probleem van dit soort wissen is dat het moeilijk is om een sluitende
uitspraak te doen over de aard en stijl van deze afbeeldingen, omdat vele mozaïeken dus
na de Romeinse inname van Ravenna in de tweede helft van de zesde eeuw ten prooi
vielen aan de katholieke censuur. Zo waren er op het mozaïek van Theoderiks paleis
vermoedelijk Ostrogotische nobelen afgebeeld tussen de zuilen, die de katholieke
Romeinen vervangen hebben door witte gordijntjes. Deze antieke vorm van photoshop
heeft evenwel nog sporen nagelaten. Van sommige personen zijn de handen immers nog
steeds zichtbaar op enkele zuilen (zie vooral bijlage: fig. 17). Theoderik beeldde dus zijn
paleis af, met wat waarschijnlijk ook weergaven moeten geweest zijn van Gotische (of
ariaanse) figuren. Nadat Justinianus Italië, of in ieder geval Ravenna, onder zijn controle
had, werd het kerkgebouw katholiek gemaakt en betekende dit vermoedelijk het einde
van de personen op Theoderiks mozaïeken. Het is ironisch dat het blijven staan van de
handjes bij de paleismozaïek of de overduidelijke plooien in de bakstenen van Classis,
ook een boodschap op zich is. De aanwezigheid van de figuren is niet volledig
weggewerkt, neen, aan de waarnemer geeft dit duidelijk het signaal: kijk hier stond iets
waar wij niet mee akkoord waren en nu is het weg. Beelden van macht.
66
! HEATHER, 1996, p. 223, 244. Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, 2.27, 4.21 (Pavia); Anon.
Vales. 71 (Verona en Pavia).
THEODERIK
EN HET PLEBS
Theoderik als bouwmeester
Traditioneel verfraaiden Romeinse keizers steden om het volk te behagen. In de late
oudheid bleek dit niet anders. Hier worden de bouwwerken besproken die Theoderik
achterliet. Welke types bouwwerken verkoos hij op te richten en waarom? Hoe kan dit
gekoppeld worden aan zijn imago? Deze vragen vormen het onderwerp van dit
onderdeel.
De meest zichtbare uitingen van Theoderiks beeldvorming bevinden
zich op het niveau van de architectuur en de stedelijke ingrepen,
Restaurator
civitatum
waarvoor Theoderik ook het meest geroemd is. Bruno Luiselli wijst
erop dat de steden fundamentele structuren waren binnen het Romeinse rijk en dat
Theoderik deze realiteit goed aanvoelde en bijgevolg voor een heropbloei van de
Italiaanse stad zorgde.67 De antieke bronnen lijken dit te bevestigen en schrijven
veelvuldig over Theoderiks ingrijpen op het stedelijke niveau. Zo heeft de vorst gebouwd
of verbouwd in Ravenna, Verona, Pavia, Rome en Catania in Sicilië. 68 Dat het hier niet
enkel om lege propaganda gaat, bewijzen de vele archeologische vondsten in Italië. 69
Laten we nu Theoderiks bouwpolitiek wat meer in detail gaan bekijken.
In de brieven van Cassiodorus zijn er veel algemene verwijzingen
terug te vinden naar de bouwpolitiek van Theoderik. Ook zijn er
reeds een aantal studies geweest die zich met dit onderwerp hebben
Theoderik als
bouwmeester in de
Variae
beziggehouden.70 Het neerzetten van bouwwerken wordt door Theoderik in de brieven
zelf ook vaak gekoppeld aan het behagen van het volk. In een brief naar twee Romeinse
edellieden laat hij weten dat: “if the people of Rome will beautify their City we wil help
them”.71 De brief geeft verder ook een motivatie om dit te doen: “The wandering birds
love their own nests; the beasts haste to their own lodgings in the brake; the voluptous
! LUISELLI, 1995, p. 300.
! Ravenna: (Cassiodorus, var. 1.6, 3.9-10, 5.8, 5.38; Anon. Vales. 60, 71); Verona: (Anon. Vales. 71);
Pavia: (Anon. Vales. 71; Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, 4.21); Rome: (Ennodius, pan. 56;
Anon. Vales. 67); Catania: (Cassiodorus, var. 3.49).
69 ! BROGIOLO, 2001, p. 258-259.
70 ! JOHNSON, 1988.
71 ! Cassiodorus, var. 1.21.
67
68
DE ROMEINEN ◇
46%
fish, roaming in the fields of the ocean, returns to its own well-known cavern. How
much more should Rome be loved by her children”.72
Inscripties als
getuigen van een
bloeiend Rome
Niet enkel in de propagandistische brieven van Cassiodorus wordt
Theoderik geroemd als hersteller van de steden, maar ook in
verschillende inscripties. 73 Op deze inscripties, van het type
instrumentum domesticum (inscripties op gebruiksvoorwerpen), staat Theoderiks naam
gegraveerd: reg(nante) d(omino) n(ostro) Theoderico bono Rom(a)e.74 De voorwerpen
waren blijkbaar bakstenen tegels.75 Deze tegels werden onder Theoderiks heerschappij
gemaakt en zijn dus een teken dat de vorst in bouwmateriaal investeert. Ook de
titulatuur van de vorst is hier belangrijk. Hij wordt deze keer dominus noster genoemd,
een titel die ook de vroegere Romeinse keizers gebruikten. Deze inscripties kunnen dus
gekoppeld worden aan Theoderik die bouwmateriaal liet aanbrengen of financierde om
gebouwen op te richten dan wel te herstellen. 76 Er zijn twee grote publieke
bouwprojecten die eruit springen en we daarom even in detail zullen bespreken.
Het aquaduct van
Ravenna
Een van de werken waarvoor Theoderik het meest geroemd werd in
zijn tijd was het herstellen van het aquaduct in Ravenna,
oorspronkelijk gebouwd door Trajanus: “At Ravenna he repaired the
aqueduct which the emperor Trajan had constructed, and thus brought water into the
city after a long time”.77 De vermelding van Trajanus is hier van groot belang. Het
herstellen van aquaducten was een zeer lastige onderneming. Dit soort bouwkundige
ingrepen werden dan ook door tijdgenoten als bijzonder en verdienstelijk bevonden. Tel
daar nog eens bij op dat het aquaduct oorspronkelijk door een van de voorbeeldkeizers
gebouwd is en je hebt een krachtig ideologisch gebaar. In de bronnen vinden we hierover
ook informatie terug bij Cassiodorus, waarin we een brief terugvinden waar Theoderik
zijn onderdanen op het hart drukt de omgeving van de aquaducten te onderhouden. 78
Het water van het aquaduct zou vanuit de heuvels van het naburige (huidige) Forli via
duizenden loden leidingen (fistulae) de stad bereiken via het aquaduct dat Theoderik
herstelde. 79 Dat het herstellen van grote publieke bouwwerken en de koppeling hiervan
met goede Romeinse keizers van weleer geen lege propaganda is, bevestigen de
!
!
74 !
75 !
76 !
77 !
78 !
79 !
72
73
Cassiodorus, var. 1.21.
CIL IX 6078; CIL X 804.
CIL X (pars II) 8041 (2). Een gelijkaardige inscriptie is: CIL IX(pars II) 6078 (7).
Zie onderverdeling in het CIL-volume onder tegulae.
Voor een uitgebreide bespreking van de tegulae zie JOUANAUD, 1994.
Anon. Vales. 71.
Cassiodorus, var. 3.31.
MONTANARI, 1989, p. 200-201; CARAVITA, 1993, p. 109-110; BENDAZZI, 2005, p. 40.
◇ Theoderik en het plebs%
47
archeologische vondsten die we hebben van het aquaduct in kwestie. In het Museo
Nazionale in Ravenna zijn er twee loden buizen bewaard, waardoor het water via het
aquaduct de stad bereikte (zie bijlage: fig. 14). Op deze buizen (of fistulae) staat een
inscriptie waar Theoderik in vermeld wordt: “D(ominvs) n(oster) rex Theodericvs
civitati reddidit”.80 Het moge duidelijk zijn dat Theoderik werkelijk ingreep in de
publieke ruimte van de Romeinse stad, en dan vooral in Ravenna.
Het ander groot project is van een heel andere aard. In een brief die
in Cassiodorus’ verzameling bewaard is gebleven, is er een vermelding
De basilica van
Hercules
naar een zogenaamde Basilica van Hercules bewaard.81 De brief is
gericht aan Agapitus, de praefectus urbis, waaraan hij zegt: “I am going to build a great
Basilica of Hercules at Ravenna, for I wish my age to match preceding ones in the
beauty of its buildings, as it does in the happiness of the lives of my subjects”.82
Theoderiks motieven zijn volgens de brief erg duidelijk. Hij wil deel uitmaken van de
lange klassieke traditie van zijn Romeinse voorgangers, en verwacht dat het herstellen en
bouwen van publieke ondernemingen de manier is om dit te doen. Bovendien is een
tweede motief dat hij hiermee het volk kan plezieren. Het neerzetten van publieke
bouwwerken als voer voor het plebs wordt hier letterlijk in de oﬃciële presentatie van
Theoderik bevestigd. Hij vraagt de praefectus om hem getalenteerde mozaïek-kunstenaars
te vinden, om zijn nieuw gebouw luister bij te brengen. Van de Hercules-basilica is niets
meer overgebleven behalve vermoedelijk enkele kapitelen, die momenteel het Palazzo
comunale in Ravenna ondersteunen (zie bijlage: fig. 12). Theoderik heeft zijn monogram
laten beitelen in deze kapitelen om duidelijk te maken aan de stad dat hij zich inzette
voor de Romeinse bouwwerken (zie bijlage: fig. 13).83 Hoewel de oorsprong van deze
kapitelen niet helemaal zeker is, wijzen de meest onderzoekers wijzen deze kapitelen toe
aan de Basilica Hercules. 84 Een ander mogelijk materieel voorwerp dat aan de basilica
gekoppeld kan worden is een reliëf uit de zesde eeuw waar Hercules op afgebeeld staat
(zie bijlage: fig. 16). Indien zowel de kapitelen als het reliëf inderdaad tot Theoderiks
basilica behoorden, is het duidelijk waar de vorst zijn inspiratie haalde. Voor het plebs
van Rome wilde hij gezien worden als een promotor van de klassieke architectuur.
!
!
82 !
83 !
84 !
80
81
Zie bijlage: fig. 15: “Koning Theoderik, onze heer, renoveerde voor de stad”.
Cassiodorus, var. 1.6.
Cassiodorus, var. 1.6.
Zie ook opname in CIL XI (pars I) 283.
DIEHL, 1903, p. 42; RANDI, 1956, p. 18. Contra CARAVITA, 1993, p. 92, die de kapitelen koppelt
aan een kerk.
48%
DE ROMEINEN ◇
Brood, spelen en een bezoek aan de eeuwige stad
Tricennalia als een
Romeins keizer
In het Ostrogotische koninkrijk werd geen moeite gespaard om het
regime van Theoderik als Romeins voor te stellen. Monumentale
gebouwen werden opgericht, de oﬃciële correspondentie van de vorst
werd op keizerlijke wijze opgesteld, infrastructuurwerken werden zeer serieus genomen
en zelfs panegyrieken waren aan het adres van Theoderik gericht. Het toppunt van dit
alles kan gezien worden in de mars op Rome die Theoderik in het jaar 500 hield. Hij
ondernam deze (en overigens ook zijn op één na enige) reis naar de stad der steden om
zijn tricennalia te vieren. Deze actie kent precedenten uit het vroegere keizerrijk, waar
onder meer keizer Constantinus I een gelijkaardige reis naar Rome maakte om zijn
decennalia te vieren. De herdenking van Theoderiks dertigste jaar als vorst van de
Ostrogoten werd in keizerlijke stijl gevierd. Zo schrijft Anonymus Valesianus: “In
celebration of his tricennalia he entered the Palace in a triumphal procession for the
entertainment of the people, and exhibited games in the Circus for the Romans”.85 De
beschrijving van Theoderiks triomftocht door de stad ademt Romeinsheid. Ook de
vroegere Romeinse keizers hielden immers spelen voor het volk op hun jubilea. De
Gotenvorst Totila vermaakte later eveneens op deze manier de Romeinse bevolking.86
Peter Heather wijst erop dat Theoderiks houding een bewust ambigu kantje had.87 De
Ostrogotische vorst liet zichzelf namelijk nooit keizer noemen, hoewel hij er zich zeker
naar gedroeg.
Impact van zijn
bezoek: munten
Zijn verblijf is een aanzet geweest tot veel initiatieven die van belang
zijn voor zijn presentatie ten opzichte van de Romeinen. Het belang
van de stad als symbool van het imperium mag hier niet onderschat
worden. We moeten er ons zelf ook aan herinneren dat hier nog steeds de senaat
zetelde. Het belang van Rome voor zijn Romeins discours is dus niet te overschatten.
Zijn bezoek aan Rome is letterlijk opgetekend door de literaire bronnen, maar ook
impliciet zijn we op de hoogte van zijn bezoek. Zo kunnen we vermoedelijk een aantal
speciale types munten aan zijn bezoek koppelen. Bronzen munten met aan de
achterzijde Romulus en Remus zijn hoogstwaarschijnlijk te linken aan dit bezoek.88 Het
feit dat er bij speciale gelegenheden munten konden gemaakt worden met een
! Anon. Vales. 67: “Per tricennalem triumphans populo ingressus palatium, exhibens Romanis ludos
circensium.”.
86 ! Procopius, BG. 3.37.
87 ! HEATHER, 1996, p. 235.
88 ! WROTH, 1966, p. xxxii.
85
◇ Theoderik en het plebs%
49
toepasselijke achterzijde, bewijst dat Theoderik inspraak had in wat op zijn munten
terecht kwam. Dit bevestigt nog maar eens hoe munten als dragers van boodschappen
gebruikt kunnen worden. De Romulus en Remus op de achterzijde van deze bronzen
munten bewijzen duidelijk eer aan de stad Rome.
Theoderik zou ongeveer zes maanden in de metropool blijven. Tijd
Andere gevolgen
genoeg om de mecenas uit te hangen. Volgens de Anonymus
Valesianus kroniek deelde hij graan uit aan het volk, herstelde hij het
paleis en liet de stadsmuren verstevigen. 89 Daarnaast hebben we gezien dat hij bij de
gelegenheid van zijn tricennalia spelen organiseerde. Niet enkel in Rome gingen de spelen
door in het circus en het amfitheater. 90 Vooral het circus kende nog een groot succes
onder Theoderik bewind. Zo getuige de vele brieven die het hebben over de geschillen
tussen de verschillende strijdende partijen.91 In een voorbeeld van zo’n brief geeft
Theoderik aan waarom hij dit toelaat: ‘nothwithstanding our greater cares for the
Republic, we are willing to provide also for the amusement of our subjects”. 92 Het is
duidelijk met een beetje tegenzin dat de Ostrogotische vorst de spelen in het circus
toelaat. Misschien heeft dit te maken met de vele rellen die ermee gepaard gaan? Of
heeft Theoderik als barbaar een afkeer van dit soort decadente vertoningen? Of klinkt
hier eerder de stem van de senator Cassiodorus door, die als traditioneel lid van de hoge
elite neerkijkt op dergelijke vertoningen? Wie zal het zeggen? Het is bovendien ook
bijzonder dat het Ostrogotische koninkrijk in deze context (opnieuw) republiek
genoemd wordt. 93 Theoderik droeg dus niet enkel zorg voor het amusement van het volk
van Rome, maar liet uitschijnen dat ze zich konden amuseren in hun vertrouwde
Romeinse staat. Theoderik verklaarde dat, hoewel hij ook belangrijkere zaken te regelen
had, “we are willing to provide for the amusement of our subjects”.94
! Anon. Vales. 67. Zie ook: RANDI, 1956, p. 14; COLLACI, 2001, p. 125-126.
! Circus (Cassiodorus, var. 1.20, 1.27, 2.9, 3.39, 3.51; Anon. Vales. 60); theater (Cassiodorus, var. 1.20,
1.33); amfitheater (Cassiodorus, var. 5.42; Anon. Vales. 60).
91 ! Cassiodorus, var. 1.19, 1.27, 1.31.
92 ! Cassiodorus, var. 1.19.
93 ! Zie in deze context ook: Cassiodorus, var. 1.40.
94 ! Cassiodorus, var. 1.20.
89
90
BESLUIT: THEODERIK
ALS KEIZER
And although he did not claim the right to assume either the garb or the name of emperor
of the Romans, but was called “rex” to the end of his life [...] still, in governing his own
subjects he invested himself with all the qualities which appropriately belong to one who is
by birth an emperor.
PROCOPIUS, Bellum Gothicum, I.I.
In de voorbije hoofdstukken hebben we verschillende voorbeelden geanalyseerd waarbij
Theoderik zich op een bepaalde manier aan de Romeinen voorstelde. Het is nu aan ons
om zijn beeldvorming te proberen ontleden in de drie vooropgestelde niveaus:
verwachtingspatroon, zelfpresentatie en macht.
We hebben gezien dat de Romeinse elite Theoderik vooral als koning
aanduidde. Los van het feit welke titels ze Theoderik schonken
Verwachtingspatroon
moeten we ook rekening houden met wat voor een houding ze van de
Ostrogotische vorst verwachtten. Het spreekt voor zich dat de senatoren Theoderik
verwelkomden omwille van zijn respect voor de klassieke instellingen.
Theoderik noemde zichzelf nooit keizer wanneer hij moest handelen
Zelfpresentatie
met de senaat. Toch gedroeg hij zich als een, en wel een goede keizer.
Met goed wordt hier inderdaad een keizer bedoeld, die respect toonde ten opzichte van
de senaat. Theoderik had correct aangevoeld hoe gevoelig deze kwestie nog steeds lag en
met behulp van Cassiodorus wist hij hier perfect op in te spelen. Met lofbetuigingen en
de nodige eerbetonen liet Theoderik aan de senaat zien dat hij een rationele partner was.
Doordat het verwachtingspatroon van de senaat gelijkliep met
Macht
Theoderiks presentatie, ontstond er een vorm van stabiliteit in de
relatie tussen de Romeinse adel en de Ostrogotische vorst. Theoderik werd dan wel als
koning gezien, maar de Romeinse elite erkende hem als legitiem vorst en de toestand
bleef stabiel dankzij het wederzijdse respect. Via bewuste beelden uit te zenden creëerde
Theoderik dus een gunstig klimaat om Italië te besturen met behulp van haar
machtigste klasse, de senatoren van Rome.
V.
De Ostrogoten
HET
VO L K VA N
THEODERIK
Now Theoderic was pleased with the suggestion and went to Italy, and he was followed by
the Gothic host, who placed in their wagons the women and children and such of their
chattels as they were able to take with them. 95
Procopius beschrijft hierboven hoe de Goten Italië zijn binnengetrokken, maar waar
hebben ze zich dan precies gevestigd eenmaal Theoderik de macht in Italië in handen
had? In dit hoofdstuk bespreken we hoe Theoderik zijn volk een plaats gaf in Italië en
hoe hij zich ten opzichte van hen vooral als militair leider bleek te presenteren.
De Ostrogoten in Italië
He so governed two races at the same time, Romans and Goths. 96
ANONYMUS VALESIANUS, Excerpta Theodericiana, 60.
Niet enkel in de Excerpta Theodericiana wordt er gesproken van twee verschillende
volkeren. Ook in de andere antieke bronnen wordt er nooit melding gemaakt van ‘de
onderdanen’ van Theoderik, maar wordt er gesproken over de ‘Goten en Romeinen’ of
de ‘Romeinen en Goten’.97 Het was zeker geen eenvoudige taak voor de koning om twee
volkeren vreedzaam te laten samenleven. In dit onderdeel wordt er wat langer stilgestaan
bij Theoderiks beslissing om beide bevolkingsgroepen strikt gescheiden te houden en
welke betekenis dit had voor zijn beeldvorming.
De opsplitsing tussen Ostrogoten en Romeinen vinden we ook terug
in de geografie. Zo heeft onderzoek naar Ostrogotische graven
Een gescheiden
leefwereld...
uitgewezen dat dit volk zich in het oosten en vooral ook in het
noorden van Italië vestigde (zie bijlage: fig. 6). Bovendien zijn er tal van referenties terug
te vinden in de bronnen die verwijzen naar plaatsnamen uit deze regio’s.98 De oorzaak
van zo’n grote concentratie Ostrogoten in dit gebied, wordt meestal gekoppeld aan
militair nut. Italië is in het verleden immers steeds vanuit het noorden aangevallen
! Procopius, BG, 1.1.
! “Sic gubernavit duas gentes in uno, Romanorum et Gothorum”.
97 ! Cassiodorus, var. 1.17, 2.16, 3.48, 4.47, 5.5; Jordanes, get. 137, 142, 165, 213, 295; Procopius, BG. 1.1,
1.4, 2.30; Anon. Vales. 60, 61.
98 ! Cassiodorus, var. 1.17, 3.48, 4.14, 5.26, 6.22-23, 7.16; Procopius, BG. 1.15.
95
96
56%
DE OSTROGOTEN ◇
geweest, en ook Theoderik trok langs deze weg het land binnen. 99 Het lijkt dus een
logische keuze om in deze regio het gros van het leger te stationeren. Dit brengt ons bij
het tweede aspect van de samenleving waarbij de Goten afgezonderd waren van de
plaatselijke bevolking, namelijk de arbeidsverdeling. Hoewel er zeker ook
uitzonderingen bestonden, kunnen we er vanuit gaan dat de meeste Ostrogoten in het
leger dienden en de administratief-burgerlijke functies aan de Romeinen werden
overgelaten.100 Dit vormt geen breuk ten opzichte van de periode waarin de Romeinse
keizer het nog voor het zeggen had in Italië, omdat het leger toen ook reeds uit
hoofdzakelijk Germanen, zij het meestal huurlingen, bestond. 101 Een laatste aspect waar
beide bevolkingsgroepen van elkaar afgezonderd leken is hun positie ten opzichte van de
wet. Zo waren huwelijken tussen Romeinen en ‘barbaren’ verboden sinds de wettekst
van keizer Valentinianus en Valens uit 370, die nog steeds oﬃcieel van kracht was in de
zesde eeuw.102 Theoderik weigerde namelijk nieuwe wetten af te kondigen, omdat dit
traditioneel enkel voor keizers was voorbehouden. 103 Hij vaardigde wel besluiten uit via
edicten, zoals de gewone Romeinse magistraten altijd al hadden mogen doen. 104 Toch
gaan de meeste moderne auteurs er vanuit dat gemengde huwelijken in de praktijk vaak
voorkwamen. 105 Dit wordt bewezen door zowel de antieke literaire bronnen als door
enkele inscripties. 106 Hoewel gemengde huwelijken dus oﬃcieel verboden waren, is het
duidelijk dat beide volkeren gewoon met elkaar trouwden wanneer ze daar zin in
hadden.
... gescheiden
culturen?
Het gevolg van de grote concentratie Goten in vooral het noorden van
Italië zorgt ervoor dat de meeste Romeinen haast nooit in contact
hoefden te komen met hun bezetters. Grote delen van Italië waren
immers vrij van het Ostrogotische volk. Op die manier kon de meerderheid van de
Romeinen gewoon doorgaan met hun leven, zoals ze dat gewend waren. Via dezelfde
redenering is het ook duidelijk dat de Goten daarentegen statistisch gezien wel veel kans
maakten om in aanraking te komen met Romeinse gewoontes en tradities. Er woonden
namelijk over geheel Italië Romeinen. Dit samen met het feit dat de Grieks-Romeinse
! MOORHEAD, 1992, p. 70-71.
! Cassiodorus, var. 6.1; Procopius, BG. 2.6; Anon. Vales. 60. Voor uitzonderingen zie: Cassiodorus, var.
5.18-20, 8.21, 11.1. Zie ook: GAROLLO, 1879, p. 233-240; BURY, 1923, p. 456; BURNS, 1980, p. 113,
123-125; BENDAZZI, 2005, p. 9.
101 ! BURY, 1923, p. 456; JONES, 1964, p. 101.
102 ! Codex Theodosianus, 3.14. Zie ook: MOORHEAD, 1992, p. 84.
103 ! Anon. Vales. 66.
104 !Cassiodorus, var. 9.18; Procopius, BG. 5.1; Anon. Vales. 60. Zie ook: HEATHER, 1996, p. 225-226.
105 ! BURNS, 1980, p. 126; MOORHEAD, 1992, p. 85; HEATHER, 1996, p. 257.
106 ! Cassiodorus, var. 10.11; Procopius, BG. 3.39; Jordanes, get. 81, 251, 314. Zie ook inscripties: CIL XI
(pars I) 5976, V (pars II) 7793, V (pars II) 6176, V (pars I) 1583, IX 2817.
99
100
◇ Het volk van Theoderik%
57
cultuur nog steeds stevig in Italië verankerd was, zorgde ervoor dat de Ostrogoten
gevoeliger waren voor culturele beïnvloeding dan omgekeerd het geval zou zijn. Wat de
arbeidsverdeling betreft was er minder mogelijkheid tot culturele uitwisseling. Deze
scheiding was namelijk het meest uitgesproken in Theoderiks verdelingsbeleid. De
weinige uitzonderingen van Goten die tot senator benoemd werden of Romeinen die
carrière maakten in het leger, konden geen noemenswaardige culturele interactie op
gang trekken. Deze grenzen konden al eens vervagen in geval van nood. Zo werden
Romeinse deserteurs tijdens de Gotische oorlog met open armen ontvangen door de
Ostrogoten om vanaf dat moment in hun leger te dienen. Omgekeerd zijn er ook
gevallen bekend waar Goten overliepen naar de vijand en daar eveneens aan de slag
konden gaan. 107 Aangezien Goten en Romeinen relatief gemakkelijk collaboreerden, kan
er geen al te grote barrière hebben bestaan tussen beide volken. Etniciteit of principiële
werkverdeling speelde in ieder geval geen grote rol op dat moment. Aangezien
huwelijken tussen Ostrogoten en Romeinen getolereerd werden, bood ook dit een
forum voor mogelijke interactie. Het was goed mogelijk dat de kinderen van gemengde
gezinnen de gebruiken en gewoontes van zowel hun Germaanse als Romeinse
voorvaderen aanleerden. Op die manier kon een soort mengvorm van beide culturen
zich manifesteren via de kinderen van dergelijke huwelijken. Toch is het voornamelijk
giswerk om te achterhalen welke gewoontes zulke gezinnen precies hadden.
Theoderiks ideologie van een principiële verdeeldheid heeft op vele
domeinen gezorgd voor een vreedzame samenleving tussen Goten en
Theoderik als
mediator
Romeinen. De opsplitsing tussen beide bevolkingsgroepen zorgde dus
voor een harmonieuze samenleving. Er zijn in de antieke bronnen namelijk amper
getuigenissen van onenigheid tussen beide volkeren. Deze opdeling impliceert echter
niet dat er op verschillende niveaus geen interactie mogelijk was, hoewel het er vooral
voor zorgde dat Goten zich aanpasten aan de Romeinen. Theoderik presenteerde zich
dus als bewaarder van de harmonie tussen deze twee volkeren. Door ze relatief
gescheiden te houden was het voor hem ook makkelijker om verschillende beelden uit te
sturen naar deze verschillende sociale contexten. Bovendien heeft de scheiding van deze
volkeren ook een plaats in Theoderiks vredespolitiek, die vooral in het deel over de
internationale machten zal blootgelegd worden.
107
! BURNS, 1980, p. 123-125.
DE OSTROGOTEN ◇
58%
Theoderik als generaal
De verdeling tussen Goot en Romein, tussen soldaat en burger, zorgde ervoor dat een
groot deel van de Ostrogoten in het leger terecht kwamen. Het is daarom interessant om
hier Theoderiks presentatie als militair leider van naderbij te bekijken.
Ostrogotische
soldaten
De meerderheid van de Ostrogotische bevolking werd dus volgens
hun culturele gewoontes opgevoed: strikt militair. De Ostrogotische
samenleving was een krijgsgemeenschap en fysieke training vormde
een principieel element van de Gotische opvoeding. 108 Theoderik herinnerde de
Gotische vaders eraan dat ze voor hun zonen een fysieke training moesten voorzien en
dat een kind de volwassenheid pas echt kon bereiken door uit te blinken in de
krijgskunst.109 Het leger blijkt dus een belangrijk instituut waarbij de Germaanse cultuur
zich nog handhaafde. Ook Theoderik zelf onderstreepte het belang van een militair
voorkomen.
Theoderiks
militair palmares
De Ostrogotische vorst had al voor hij koning van Italië was veel
militaire ervaring achter de rug. 110 Meer zelfs, het eerste wat hij deed
toen hij van Constantinopels zorg ontslagen werd, was een veldslag
leveren. 111 Eenmaal in Italië voerde hij bijna vier jaar oorlog tegen Odoaker, waarna hij
Italië, toch geen kleinschalige buit, kon binnenrijven nadat hij Odoaker eigenhandig had
gedood.112 Tijdens zijn heerschappij in Italië vocht de vorst vooral tegen de Franken in
hun dispuut met de Visigoten, de natuurlijke bondgenoten van Theoderiks Ostrogoten.
De Ostrogotische vorst was hierbij opperbevelhebber van het leger. Hij benoemde
namelijk geen magister militum (lett. ‘meester der soldaten’) terwijl hij aan de macht
was. 113 Theoderik had er dus wel wat ervaring op zitten. Hoe wordt hij nu als generaal
afgebeeld en hoe gebruikte de Ostrogotische vorst een militair beeld om zijn
Ostrogotisch publiek te behagen?
Militair imago in
de Variae
In een brief van Cassiodorus blijkt hoeveel het militaire aspect binnen
Theoderiks beeldvorming soms benadrukt wordt. Dit wordt vooral
duidelijk in zijn brieven aan zijn eigen Ostrogoten. 114 Een belangrijke
! RICHÉ, 1962, 105-107.
! Cassiodorus, var. 1.24, 1.38.
110 ! RANDI, 1956, p. 23.
111 ! Jordanes, get. 282.
112 ! Zie ‘Historische situering’ bij ‘Deel I: Inleiding’.
113 ! BURY, 1923, p. 456.
114 ! Enkele voorbeelden: Cassiodorus, var. 1.17 (aan alle Goten en Romeinen in Dertona), 1.24 (aan alle
Goten), 1.38 (aan Baion, een Gotisch senator).
108
109
◇ Het volk van Theoderik%
59
brief is de oproep aan de Goten om te gaan vechten tegen de Franken. Deze brief kan
uiteraard gekoppeld worden aan de oorlog tussen de Franken en de Visigoten in het
begin van de zesde eeuw (cf. infra). De brief in kwestie is vermoedelijk in 508 opgesteld,
het jaar waarin Theoderik troepen zond naar Gallië om delen van het Visigotische rijk
van de Franken te redden.115
To the Goths a hint of war rather than persuasion to the strife is needed, since a warlike
race such as ours delights to prove its courage. [...] You move forward to the campaign in
the name of God, suﬃciently equipped, according to your old custom, with horses, arms,
and every requisite for war. 116
Wat meteen opvalt is hoe militaire kwaliteiten en gewoontes gekoppeld worden aan het
verleden van de Goten. Ook in de antieke bronnen worden de Ostrogoten dus
voorgesteld als een militair volk, of hier een ‘oorlogszuchtig ras’ (warlike race). Het
vreemde aan deze brief is dat deze oproep ook gekoppeld wordt aan Romeinse
gebruiken en tradities. De campagne wordt immers opgedragen aan de oorlogsgod Mars.
De brief probeert dus de Gotische kwaliteiten te koppelen aan Romeinse symbolen
zoals de godheid Mars. De militaire reputatie van de Goten krijgt zo een Romeins tintje.
Ook de munten zijn getuigen van Theoderiks militaire voorstelling.
Hoewel hij zelf slechts eenmaal op een uitzonderlijke munt is
Munten en
overwinning
afgebeeld (cf. infra), had hij toch enige controle over wat er op de
achterzijde van munten werd gezet. 117 De munten die onder Theoderiks naam geslagen
hebben, en waarbij op de achterzijde een godin als personificatie is afgebeeld, komen we
enkel victoria tegen, de godin van de overwinning. 118 Ook in de munten speelt zijn
militair karakter dus een rol. We moeten er wel op wijzen dat hoewel Theoderik
misschien wel een opleiding heeft gehad in Constantinopel en dus bekend was met de
iconografie van de Romeinen, de meeste Ostrogoten vermoedelijk deze godin niet
gekoppeld zullen hebben aan het militair prestige van de vorst. We moeten daarom deze
munten eerder in het licht van de Romeinen bekijken, die ook militaire kwaliteiten van
keizers belangrijk vonden. 119
! HODGKIN, 1886.
! Cassiodorus, var. 1.24.
117 ! WROTH, 1966, p. xxxi-xxxiii.
118 ! WROTH, 1966, p. 46-59.
119 ! VAN OVERMEIRE, 2013, p. 117-118.
115
116
DE GOTISCHE
ELITE
Theoderik kwam uit een adelijke familie met een lange traditie. De Ostrogotische elite
is echter een stuk breder dan enkel de leden van de Amali. In dit hoofdstuk analyseren
we de belangrijkste vertegenwoordigers van de Ostrogotische adel. Na de persoon van
Theoderik zelf, onderzoeken we ook de communicatie met zijn familie in het bijzonder
en de relatie met de Gotische elite in het algemeen.
Theoderik de Amaal: een portret
Nadat we de communicatie van Theoderik reeds besproken ten opzichte een van de
verschillende sociale contexten waarmee hij in contact kwam, is het nuttig om ook zijn
eigen persoon te analyseren. Hierbij kijken we naar welke invloeden zijn latere
persoonlijkheid zou kunnen beïnvloed hebben, en bespreken we daarna enkele
kenmerken van zijn uiterlijk.
De discussie rond de Ostrogotische vorst begint al bij het moment
van zijn geboorte. Niemand is er zeker van wanneer hij precies
Geboorte en
opvoeding
geboren zou zijn. De meeste onderzoekers gaan er van uit dat dit
rond 454 moet geweest zijn. In het inleidende deel hebben we reeds gezien dat
Theoderik al op jonge leeftijd naar Constantinopel werd gestuurd om daar als gijzelaar
te verblijven aan het keizerlijke hof. Hiermee gaf hij de toenmalige keizer Leo I de
garantie dat Theoderiks vader zich aan het vredesverdrag zou houden. Van zijn achtste
tot zijn achttiende levensjaar zou hij een klassieke opleiding genieten zoals jonge
aristocraten in het Romeinse rijk gewoon waren te krijgen. 120 Theoderiks opvoeding in
Constantinopel zowel door Ennodius als Cassiodorus beschreven.121 Procopius spreekt
verder over de ‘grootst mogelijke wijsheid’ van de vorst en Cassiodorus noemt hem een
ware ‘filosoof ’. 122 Over de precieze inhoud van deze opvoeding zwijgen de meeste
bronnen. Bendazzi stelt wel dat Theoderik hoegenaamd geen interesse had in
humanistische studies en zijn afkomst hierdoor niet verloochende. Hij legde zich
volgens hem eerder toe op militaire en economische strategie om zo beter de politieke
! SALTI, 1999, p. 5-6; BENDAZZI, 2005, p. 46.
! Ennodius, pan. 11, ‘Educavit te in gremio civilitatis Graecia praesaga venturi’ (Es erzog dich
Griechenland im Schloß der Zivilisation); Cassiodorus, var. 1.1.
122 ! Procopius, BG. 1.2; Cassiodorus, var. 9.24.
120
121
DE OSTROGOTEN ◇
62%
mentaliteit van de Romeinen te kunnen begrijpen. 123 Ook al interesseerde hij zich
zogezegd minder in het actief bestuderen van de Romeinse cultuur, toch had hij er
bewondering voor en kreeg hier ongetwijfeld automatisch mee te maken door gedurende
tien jaar in een stad zoals Constantinopel te wonen. Dit bovendien in een cruciale
periode waarin hij opgroeide. Een belangrijk aspect van cultuur is de taal en een van de
vragen die moderne onderzoekers zich nog steeds stellen is of Theoderik al dan niet
geletterd zou zijn.124
Theoderiks
(on)geletterdheid
Een van onze antieke bronnen, Anonymus Valesianus, noemt
Theoderik namelijk tweemaal ongeletterd. 125 Zo zou de vorst een
gouden sjabloon hebben gebruikt, dat over het te ondertekenen
document werd geplaatst en waarin vier uitsparingen waren gemaakt in de vorm van
letters. Hierdoor kon de Theoderik het woord legi (ik heb het gelezen) schrijven door
louter zijn pen door de tekenmal te halen. Op deze manier kon hij als ongeletterde toch
nog zijn edicten ondertekenen. John Moorhead heeft hier zijn bedenkingen bij en wijst
erop dat in dezelfde periode een gelijkaardig verhaal werd verteld over keizer
Justinianus, die door Procopius ook ongeletterd verklaard werd.126 Volgens hem is het
zeer ongeloofwaardig dat de twee politieke grootmachten hun edicten op dezelfde
manier zouden ondertekenen, omdat ze toevallig beiden ongeletterd zouden zijn en is
het bijgevolg valselijk toegeschreven geweest aan Theoderik.127 Bovendien moeten we er
rekening mee houden dat Procopius de Romeinse keizer in zijn Anecdota in een slecht
daglicht wil stellen en bijgevolg zou kunnen overdrijven om zijn standpunt duidelijk te
maken. Zelf achten we het onwaarschijnlijk dat de Ostrogotische vorst, na een klassieke
opleiding in een cultureel bastion als Constantinopel, geen simpel woord zou kunnen
neerschrijven. Hoewel er geen consensus bestaat over Theoderiks geletterdheid, kunnen
we er voorlopig vanuit gaan dat hij kon lezen en schrijven. Ondanks het feit dat het
mysterie rond Theoderiks geletterdheid toe nu toe onopgelost blijft, staat het vast dat
hij in Constantinopel een solide culturele basis heeft gelegd en uitvoerig heeft kunnen
proeven van de Romeinse cultuur. In een brief naar de Romeinse keizer Anastasius
schreef Theoderik later, wanneer hij reeds koning van Italië was, dat hij in
Constantinopel geleerd had hoe hij op een rechtvaardige manier over de Romeinen
! BENDAZZI, 2005, p. 46. Zie ook COLLACI, 2001, p. 38-40.
! Ongeletterd: RANDI, 1956, p. 3-4; MOORHEAD, 1992, p. 104-105. Geletterd: TABANELLI, 1981, p.
53. WIJNENDAELE, 2013, p. 222-223.
125 ! Anon. Vales. 61, 79: “Dum illiteratus esset” (Although untrained in letters).
126 ! Procopius, anec. 6.
127 ! MOORHEAD, 1992, p. 104-105. Zie ook: RICHÉ, 1962, p. 97; LUISELLI, 1995, p. 303.
123
124
◇ De Ostrogotische elite%
63
moest heersen: “We above all, who by Divine help learned in your Republic the art of
governing Romans with equity”.128
De discussie van zijn geletterdheid is vrij belangrijk, omdat het een
licht kan werpen op de relatie tussen hij en Cassiodorus, en de rol die
Cassiodorus en
Theoderik
ze respectievelijk hadden in het opstellen van de officiële
correspondentie. Het wordt over het algemeen aangenomen dat het hele civilitasideologie idee van Cassiodorus’ hand is. Indien we de hypothese volgen dat Theoderik
waarschijnlijk geletterd was, opgeteld met het feit dat hij in Constantinopel werd
opgevoed, lijkt Cassiodorus’ grote rol niet meer onvermijdelijk. Volgens ons heeft
Theoderik wel degelijk zelf, maar uiteraard met behulp van zijn raadgevers, de hand
gehad in het opbouwen van een specifieke ideologie. In Constantinopel kon hij hiervoor
de basis leggen. Zijn ervaring met de Romeinse cultuur en als vorst van de Ostrogoten
speelden hier een grote rol bij.
Laten we het ten slotte nog even hebben over Theoderiks uiterlijk.
Los van het feit hoe hij zich presenteerde ten opzichte van de
Een vorstelijk
voorkomen?
verschillende sociale contexten, zijn er een aantal aanwijzingen van
hoe de vorst er nu precies moet uitgezien hebben. De belangrijkste visuele bron die we
hiervoor hebben is een bijzondere goudmunt oftewel solidus (zie bijlage: fig. 5). Dit is
enige munt waarop koning Theoderik afgebeeld staat. Het zogenaamde Senigallia
medaillon beeldt de keizer af met lang haar dat tot over de oren komt en een snor.
Hoewel de koning op een keizerlijke manier wordt weergegeven met borstkuras en
bijhorende mantel, is zijn haarstijl uitgesproken niet-Romeins. Romeinen droegen het
haar meestal kort en hadden bovendien nooit een snor zonder ook een baard te laten
staan. 129 Het is opmerkelijk dat ondanks alle moeite die de koning stak in het
propageren van een Romeinse cultuurpolitiek, hij zich nog steeds liet afbeelden als de
Goot die hij was. 130 Een ander belangrijk onderdeel van de munt zijn de inscripties, waar
Theoderik zich op de voorzijde voorstelt als: Rex Theodericus Pius Princ[eps]
I[nvictissimus] S[emper].131 De titels pius en princeps zullen we later nog tegenkomen als
titulatuur die specifiek bedoeld werd voor Romeinse keizers. Op de achterzijde staat
nog: Rex Theodericus Victor Gentium.132 Theoderik liet zich dus op munten afbeelden
! Cassiodorus, var. 1.1.
! WARD-PERKINS, 2005, p. 73.
130 ! Contra ARNOLD, 2013.
131 ! “Koning Theoderik, vrome princeps, steeds overwinnend”.
132 ! “Koning Theoderik, overwinnaar van de barbaren”.
128
129
64%
DE OSTROGOTEN ◇
als overwinnaar van de barbaren. 133 Dit impliceert dat hij er zelf geen was, of in ieder
geval minder barbaars dan zijn Germaanse collega’s rond het Middellandse Zeegebied.
Hier komen we verder uitgebreid op terug. Nu rest ons nog de vraag welk publiek hij
met deze munt wou bereiken. Aangezien het een gouden munt was, beperkte het bereik
hiervan hoogstwaarschijnlijk louter de meer gegoede klassen van zowel de Romeinen als
de Goten. Daarenboven ging het hier vermoedelijk om een munt die slechts uitgegeven
werd bij een speciale gelegenheid. 134 De verspreiding van de munt moet dus vrij beperkt
zijn geweest.135
Theoderiks familie als Ostrogotische adel
Theoderik en zijn
opvolgers
Hoe Theoderik zich aan zijn familie presenteerde zullen we vooral
bespreken aan de hand van de invloed die hij gehad leek te hebben op
zijn familie, en dan vooral die leden die hem later opgevolgd hebben
als koning of regent. We hebben reeds gezien hoe Theoderik beïnvloed is geweest door
de Romeinse cultuur tijdens zijn verblijf in Constantinopel. In het volgende onderdeel
zullen we de gevolgen hiervan in detail bespreken. Het is ondertussen wel reeds
duidelijk geworden dat Theoderik de Romeinen goed gezind was en zijn presentatie hier
soms tekenen van vertoonde. Hoe gingen zijn opvolgers nu om met Theoderiks beleid?
136
De Amali
Net zoals haar vader was Amalasuntha klassiek opgevoed en wilde ze
ook voor haar zoon Athalarik een Romeinse opvoeding.137 Daarnaast
was de koninklijke familie onderricht in de klassieke talen. 138
Theoderiks dochter Amalasuntha wordt door Cassiodorus geprezen voor haar
oratorische talenten, en kon zich zowel in het Gotisch als in het Latijn en zelfs ook het
Grieks uitdrukken. 139 De Romeins gezinde basis was er dus al, maar had dit ook iets te
betekenen voor hun beleid? Athalarik bleek in ieder geval goed gekeken te hebben naar
Theoderik toen hij in een brief gericht aan het Romeinse volk verklaarde dat “the
person of the King only, not his policy, is changed. [...] and like Trajan, we, the Sovereign,
! De Romeinen gebruikten het woord gentes om barberen aan te duiden.
! WROTH, 1966, p. xxxi.
135 ! We hebben dan ook slechts één exemplaar van deze munt teruggevonden, nu eigendom van het
Museo Nazionale te Rome.
136 ! Voor een overzicht van de Ostrogotische heersers zie bijlage: fig. 1.
137 ! Cassiodorus, var. 10.4, 11.1 en Procopius, BG. 1.2.
138 ! Cassiodorus, var. 10.3; Procopius, BG. 1.3, 1.6, 1.16.
139 ! Cassiodorus, var. 11.1.
133
134
◇ De Ostrogotische elite%
65
in whose name all oaths are made, will also swear to you”. 140 Athalarik volgde zijn
grootvaders voorbeeld en probeerde zich te verbinden met grote Romeinse keizers zoals
Trajanus. Ook zijn opvolger Theodahad stond bekend als een filosoof-koning. Procopius
vertelt zelfs over hem dat hij precies meer kaas had gegeten van wijsbegeerte dan van
strategie. 141 Theodahads falen om de Romeinse invasie tot stand te brengen heeft hem
het leven gekost, wat volgens Pierre Riché ook het einde betekende van de positieve
houding van de Ostrogoten tegenover de Romeinse tradities.142
Riché stelt dat de Romeinse cultuur een eerste opdoﬀer kreeg onder
Witiges: de breuk
Theodahads opvolger Witiges, bij wie Cassiodorus slechts kort in
functie bleef, omdat hij zou beseﬀen dat hij louter voor een simpele
soldaat werkte.143 Hoewel dit een interessante denkpiste is, overtuigt Riché niet. Het is
ergens ook logisch dat de positieve houding van de Ostrogoten ten opzichte van de
Romeinse gebruiken niet meer geattesteerd wordt in de bronnen, aangezien de
belangrijkste getuigenissen die handelen over dit soort onderwerpen het niet over deze
periode hebben. Anonymus Valesianus schrijft namelijk enkel over Theoderik en
Cassiodorus geeft er tijdens het eerste regeringsjaar van Witiges al de brui aan. Riché
besluit dat het culturele beleid van de laatste Ostrogotische vorsten op geen enkele
manier te vergelijken valt met dat van Theoderik en dat, hoewel de politieke situatie van
deze periode ermee te maken kon hebben, er naar een andere verklaring moet gezocht
worden. Witiges en zijn opvolger Totila zouden namelijk vertegenwoordigers zijn van
het deel van de Ostrogotische aristocratie, dat zich afzijdig wenste te houden van de
Romeinse gebruiken. 144 Deze stelling lijkt inderdaad plausibel. Hoewel Witiges zich
formeel met de Amalen verbond door een huwelijk met Theoderiks kleindochter
Matasuntha, behoorden hij, en zeker ook Totila, niet tot zijn geslacht. Beide vorsten
werden op de troon geholpen door de Gotische edelen die zich afkeerden van de
Romeinse tradities, en haalden hun legitimiteit uit hun steun. Dit gekoppeld met de
oorlog tegen Justinianus moet ervoor gezorgd hebben dat de Ostrogotische vorsten het
in ideologisch opzicht over een andere boeg gooiden.
Theoderik bleek zijn specifieke beeldvorming te kunnen doorgeven aan zijn eerste
opvolgers, maar veranderde het beleid van de Ostrogoten definitief toen zijn geslacht
aan de macht onttrokken was.
! Cassiodorus, var. 8.3.
! Cassiodorus, var. 10.3; Procopius, BG. 1.3.
142 ! RICHÉ, 1962, p. 98.
143 ! RICHÉ, 1962, p. 99; Cassiodorus, var. 10.31.
144 ! RICHÉ, 1962, p. 99. Zie ook: FOLZ, 1972, p. 105.
140
141
BESLUIT: THEODERIK
A L S KO N I N G
We hebben in het voorbije gedeelte gezien hoe Theoderik zich ten opzichte van zijn
eigen volk opstelde. Hierbij hebben we ook rekening gehouden met de figuur van de
vorst zelf. Op welke manier kunnen we zijn beeldvorming nu ontleden in de drie niveaus?
Wat de Ostrogoten van hun vorst verwachtten is niet altijd even
duidelijk. Wel blijkt het militaire aspect bij zowel het gewone volk als
Verwachtingspatroon
de Ostrogotische adel diep te zitten. Theoderik zorgde er steeds voor
dat hij op militair vlak sterk stond en ook op deze manier gepercipieerd werd. De aanhef
van zijn brieven naar de Goten, waarin hij hen een oorlogszuchtig volk noemt, geven
ook aan dat hij inspeelt op hun verwachtingen.
Theoderik presenteerde zich vooral als militair leider ten opzichte
Zelfpresentatie
van zijn Ostrogoten. Hij lijkt ook begrepen te hebben dat om
verschillende beelden te kunnen uitsturen naar verschillende sociale contexten, het
eenvoudiger was om deze contexten strikt gescheiden te houden. Vandaar dat hij de
Goten niet enkel qua arbeidsverdeling, maar ook qua geografische locatie, van de
Romeinen scheidde. Toch kwamen de twee culturen soms met elkaar in contact.
Wanneer Theoderik zijn militaire beeldvorming via Romeinse media duidelijk maakte,
zoals via de munten met de godin victoria op, gebruikte hij ook Romeinse symboliek.
Goten en Romeinen werden verenigd in het feit dat hun koning militair sterk stond.
De werkelijke macht die Theoderik uit zijn presentatie haalde is vrij
Macht
duidelijk. De Goten roemden hun vorst vanwege zijn sterke militaire
prestaties. Hij had immers Italië kunnen veroveren en steeds haar grenzen kunnen
verdedigen of zelfs uitbreiden. Hun leider verloochende zijn afkomst niet en liet hen
doen wat ze gewoon waren te doen, vechten in het Ostrogotische leger. Daarbij konden
ook de Romeinen zijn militair karakter appreciëren. Was het namelijk niet Theoderik
die hen van Odoaker had verlost? De militaire macht van de Goten inspireerde duidelijk
de Romeinen, zoals af te lezen valt in de Variae.
VI.
Het buitenland
HET
OOSTEN:
ROMEINSE
KEIZERRIJK
In het Middellandse Zeegebied bevond Theoderik zich recht in het midden van de
belangrijkste buitenlandse machten van de zesde eeuw.145 De meest bepalende
internationale factor waarmee Theoderik rekening moest houden was misschien wel het
Romeinse keizerrijk in het oosten. In dit hoofdstuk analyseren we Theoderiks relatie
met de Romeinse de keizers die tijdens zijn regeerperiode in aan de macht waren.
Constantinopel werd na haar stichting door keizer Constantijn (r.
307-337) in 330 al snel het nieuwe politieke centrum van het Romeinse
Een verdeeld
Romeinse rijk?
keizerrijk. Het imperium had nu twee grote metropolen, Rome in het
westen en Constantinopel in het oosten. Het is pas na keizer Theodosius I (r. 379-395)
dat het Romeinse keizerrijk in 395 administratief gescheiden werd. Tot voor kort was
het de tendens om vanaf dit moment te spreken van een West-Romeins rijk met Rome
als hoofdstad, en een Oost-Romeins rijk met Constantinopel als bestuurlijk centrum. In
recente studies zijn onderzoekers deze harde opsplitsing in vraag beginnen stellen. Voor
dit onderzoek is het nuttig om hier even bij stil te staan vanwege de implicaties die de
status van het Romeinse keizerrijk had voor Theoderiks uitgestuurde imago. We zullen
immers zien dat de erfenis van het Romeinse rijk een belangrijke rol zal spelen in
Theoderiks internationale beeldvorming, en regelmatig resulteert in een spelletje
touwtjetrek om wie de titel erfgenaam van Rome mocht dragen.
Net zoals het meest recente onderzoek hiernaar, vinden we het een
misconceptie om het Romeinse rijk ‘Byzantijns’ te noemen. Deze
Romeinen of
Byzantijnen?
naam is in de vroegmoderne tijd ontstaan om de middeleeuwse
manifestatie van het Romeinse rijk in het oosten te onderscheiden van haar klassieke
tegenpool in het westen. Omdat de meeste rijksonderdanen Grieks spraken, werd dit
rijk genoemd naar Byzantium, de oud-Griekse naam voor Constantinopel. Vanaf de
oudheid tot aan de inname van de stad door de Turken in 1453, noemden de inwoners
van het rijk zichzelf echter nog romaioi, oftewel Romeinen. Het lijkt ons daarom niet
gepast om hen als Byzantijnen aan te duiden. Om verwarring tussen de Romeinen in het
145
! Zie bijlage: fig. 4.
HET BUITENLAND ◇
72%
westen en deze in het oosten te voorkomen, wordt er in het onderzoek vaak een
windrichting toegevoegd, zoals wij hier ook steeds gedaan hebben. Het oostelijk deel
van het Romeinse imperium dient dus gezien te worden als het het Romeinse keizerrijk,
maar waarvan de westelijke gebieden verloren gegaan zijn. De Romeinen en hun keizers
beschouwden, ondanks de administratieve scheiding, oost en west als één gedeelte. Zo
getuige ook Justinianus’ poging in de zesde eeuw om het Romeinse rijk in ere te
herstellen door de westelijke gebieden op de Vandalen en de Ostrogoten terug te
veroveren. Het rijk was één en werd ook zo gepercipieerd. Doordat Rome steeds als
stadstaat gefunctioneerd had, werd het rijk later administratief opgesplitst om zo voor
een beter bestuur te zorgen. Toch kende deze scheiding ook haar grenzen. De rijkdom
van het oosten, die ook gebruikt werd om de westelijke grenzen te verdedigen, vielen
weg. Hierdoor werd de economische last voor Romeinse keizer in het westen quasi
ondraaglijk, met alle gevolgen van dien.146
Druk op de
grenzen
De administratieve scheiding tussen het oosten en het westen van het
Romeinse keizerrijk wordt in de literatuur vaak aangehaald als een van
de factoren waarom het voor het zogenaamde West-Romeinse
keizerrijk uiteindelijk fout liep. Toch golden velen van de factoren die de situatie hun
huidige aanblik gaven voor de beide rijksdelen. Gibbon probeerde de oorzak van de
ondergang van het westen onder meer op de conto van de christenen te schuiven, die de
‘echte’ Romeinse goden verjaagd zouden hebben. 147 Bartelinck wijst er terecht op dat dit
ook opgaat voor het oostelijke deel van het rijk, dat bovendien sterker gechristianiseerd
was dan het westen. 148 Ook de vele burgeroorlogen manifesteerden zich zowel in west
als oost. Vanaf de derde eeuw werd het keizerrijk daarnaast ook geplaagd door de
zogenaamde volksverhuizingen, grote en minder grote groepen Germaanse stammen die
vooral door de druk van de Hunnen een thuisland zochten binnen de grenzen van het
imperium. Hoewel het oosten duidelijk rijker was dan het westen en geen ellenlange
Rijngrens hoefde verdedigen met beperkte middelen, zat er toch ook stevig wat druk op
de grenzen van het oosten. Beide rijksdelen waren dus niet vrij van problemen, maar
maakten toch deel uit van één groot Romeinse keizerrijk. Ook de Ostrogoten zochten
hun heil in het Romeinse keizerrijk. Keizer Zeno was een van de vele Romeinse
machthebbers in het oosten die een oplossing moest trachten te vinden voor dit
Germaanse volk, en is hiermee ook de eerste die hier besproken wordt in verband met
zijn relatie met Theoderik.
! BARTELINCK, 1989, p. 16-18.
! GIBBON, 1789.
148 ! BARTELINCK, 1989, p. 16-18.
146
147
◇ Het oosten: Romeinse keizerrijk%
73
Zeno (474-491)
Keizer Zeno zijn we al een aantal keer tegengekomen in dit
onderzoek. Hij heeft dus verder nog weinig introductie nodig. Toch
Historische
situering
zullen we ook even stilstaan bij zijn relatie tot Theoderik vooraleer
deze laatste aan de macht was in Italië. De brieven van Cassiodorus, die voor het verder
onderzoek rond de diplomatische contacten tussen Theoderik en de machten rond het
Middellandse Zeegebied uiterst van belang zullen blijken, zijn nutteloos voor het
bestuderen van de relatie tussen Theoderik en Zeno. Dit komt omdat Cassiodorus pas
vanaf 506 aangesteld was om de oﬃciële correspondentie van de Ostrogoten te
verzorgen, meer dan een decennium na Zeno’s dood. Daardoor zullen we ons moeten
beroepen op andere, en minder oﬃcieel bronnenmateriaal. Een van de bronnen die
hiervoor nuttig kan zijn is de Excerpta Theodericiana, waar de gebeurtenissen tussen 476
en Theoderiks vertrek naar Italië vrij gedetailleerd behandeld worden. 149 Bovendien zou
Zeno sterven voor Theoderik zijn rivaal Odoaker kon verslagen. Voor dit onderzoek
speelt het contact tussen Theoderik en Zeno dus een minder belangrijke rol. Toch staan
we even stil bij hun relatie voor Theoderik koning van Italië, aangezien de
gebeurtenissen zijn latere handelingen ongetwijfeld beïnvloed hebben.
Theoderik was opgegroeid aan het hof van Constantinopel onder
Zeno’s voorganger Leo I (r. 457-474). Zijn contacten met de nieuwe
Basiliscus en
Theoderik
keizer begonnen dus pas wanneer hij onder zijn volk was teruggekeerd
in ca. 472. Toen Zeno amper de keizerstitel had aangenomen, kreeg hij al problemen met
een usurpator, Basiliscus (r. 475-476). Zeno, die van Thracische afkomst was, kon immers
op weinig steun van de bevolking rekenen en werd in 475 de stad uitgejaagd na een
revolte. Basiliscus, een lid van keizer Leo’s familie, greep zijn kans en nam de keizerstitel
aan. 150 Anonymus Valesianus noteert hoe Zeno in deze kwestie hulp zocht bij Theoderik,
die op dat moment als generaal van de Ostrogoten in de stad Nova (aan de Donau) zat.151
Uiteindelijk slaagde Zeno erin om Basiliscus, na een belegering van Constantinopel en
met de hulp van Theoderik, opnieuw keizer te worden. Basiliscus liet hij vervolgens
samen met zijn hele gezin ombrengen.152 Theoderik vergoedde hij dan weer rijkelijk voor
zijn steun: “Zeno accordingly rewarded Theoderic for his support, made him a patrician
! Anon. Vales. 36-38 (Odoaker zet Romulus Augustulus af), 39-44 (Zeno en de usurpator Basiliscus),
45-48 (Odoaker in Italië), 49 (Zeno zendt Theoderik naar Italië).
150 ! Basiliscus was de broer van Varina, Leo’s weduwe.
151 ! Anon. Vales. 42.
152 ! Volgens de bronnen werden ze opgesloten in een cisterne, om daar om te komen van de kou: Anon.
Vales. 44.
149
HET BUITENLAND ◇
74%
and a consul, gave him a great sum of money, and sent him to Italy”. 153 Zeno beloonde
Theoderik met Romeinse eretitels voor zijn bewezen diensten. Theoderik wordt in de
kroniek verder ook als patricius aangeduid154 , een titel die de kroniekschrijver ook
toewijst aan de Romeinse keizer Julius Nepos. 155 Romeinse titulatuur dus, hoewel dit in
feite niet veel betekende aangezien barbaarse militaire leiders wel vaker dergelijke titels
kregen. Theoderik werd na afloop volgens de kroniek door Zeno naar Italië gestuurd.
Odoaker en de
keizerlijke regalia
Theoderiks tocht naar Italië hebben we reeds in de inleiding
behandeld. Toch staan we even stil bij een zeer betekenisvolle
gebeurtenis tijdens zijn campagne tegen Odoaker. In 491, twee jaar
voor Theoderik Odoaker zou kunnen verslaan, stuurde de vorst een gezant naar keizer
Zeno met de vraag of de keizer hem de keizerlijke regalia wilde terugsturen. Het is niet
duidelijk wat regalia precies zijn, maar in ieder geval zijn het voorwerpen of
kledingstukken die aan het keizerschap gekoppeld waren. Nadat Odoaker de macht had
genomen in Italië stuurde hij deze regalia naar keizer Zeno. Hiermee gaf hij in feite aan
dat het westen geen keizer meer hoefde. Vanaf dan zat er een koning op de troon die
door Zeno als dux (leider) werd aangeduid. Daarom wordt 476 vaak aanzien als het
eindpunt van het Romeinse keizerrijk in het westen. Zeno bleef over als enige keizer van
het Romeinse imperium. Het is interessant om te zien dat Theoderik nog tijdens de
oorlog vroeg om de regalia terug te sturen. Wilde hij zelf keizer worden? Had hij niet
met Zeno afgesproken om Italië in de naam van de keizer in te nemen totdat Zeno zelf
naar Italië zou kunnen komen? Had Zeno de regalia van het westen dan niet kunnen
meebrengen? Het is duidelijk dat Theoderik niet zomaar als vertegenwoordiger van plan
was om in Italië te zitten. Met deze gebeurtenissen zijn de kiemen al onmiddellijk
gelegd voor Theoderiks latere diplomatieke relaties met het keizerrijk in het oosten.
Zijn vraag ketste uiteindelijk af, niet omdat Zeno Theoderiks verzoek afwees, maar
omdat de keizer stierf voor Theoderik Italië goed en wel veroverd had in 493. Theoderik
zou nog vier jaar moeten wachten op de regalia, wanneer de nieuwe keizer Anastasius I
hem die eindelijk toestuurde.
! Anon. Vales. 49: “Zeno itaque recompensans beneficiis Thodericum, quem fecit patricium et
consulem, donans ei multum et mittens eum ad Italiam”.
154 ! Anon. Vales. 49, 51, 53, 54. De laatste keer dat er naar Theoderik als patricius verwezen wordt, is
juist voor de val van Odoaker. Theoderik wordt voortaan rex genoemd: 57, 65.
155 ! Anon. Vales. 36.
153
◇ Het oosten: Romeinse keizerrijk%
75
Anastasius I (491-518)
Anastasius I kwam in 491 vrij onverwacht op de keizerstroon te zitten
na de dood van Zeno. De nieuwe keizer had immers nooit een echt
Historische
situering
hoge functie bekleedt onder het bewind van zijn voorganger, terwijl
Zeno dat bijvoorbeeld wel had onder Leo I. Voor de bespreking van de communicatie
tussen Anastasius I en Theoderik, berusten we vooral op de brievenverzameling van
Cassiodorus. Enkele van deze brieven zijn erg interessant om de specifieke
beeldvorming van Theoderik bloot te leggen. Het leek ons daarom interessant om een
aantal van deze brieven in detail te ontleden. De aangehaalde thematiek uit de
geselecteerde brieven wordt verder ondersteund door andere brieven en bijkomende
bronnen. Hieruit krijgen we het beeld van Theoderik dat ook in zijn verdere
diplomatische relaties een rol zal blijven spelen: dat van een waardige erfgenaam van het
Romeinse rijk.
Hoewel Theoderik zijn macht in Italië kort na Odoakers dood
geconsolideerd had, moest hij toch nog wachten op het terugsturen
De keizerlijke
regalia terecht
van de regalia.156 Het zou nog bijna vijf jaar duren na zijn complete
verovering van Italië voor Anastasius Theoderik die eer schonk: “Theoderic [...] made
peace with the emperor Anastasius with regard to his assumption of the rule, and
Anastasius sent back to him all the ornaments of the palace, which Odoaker had
transferred to Constantinople”.157 Moorhead besluit dat Constantinopel tegen het einde
van de eeuw Theoderiks claim had erkent, maar het blijft nog steeds onduidelijk in
welke mate.158 In de volgende paragrafen zullen we verder kijken hoe Theoderik over zijn
status dacht in zijn correspondentie met de keizer.
De eerste brief uit de verzameling brieven die Cassiodorus in naam
Vredesdiscours
van Theoderik schreef is aan Anastasius gericht. Dit is allicht niet
toevallig.159 De brief kan gedateerd worden tussen het jaar 505 en 508. 160 Wat opvalt is de
aanhef waarin Theoderik aandringt op vrede. Zijn vredesdiscours is iets wat al duidelijk
! RANDI, 1956, p. 14; BENDAZZI, 2005, p. 46.
! An.Val. 64: “Facta pace cum Anastasio imperatore [...] de praesumptione regni, et omnia ornamenta
palatii, quae Odoacar Constantinopolim transmiserat, remittit”.
158 ! MOORHEAD, 1992, p. 39.
159 ! Volgens Thomas Hodgkin rangschikt Cassiodorus zijn brievencollectie zo dat per gedeelte er een
brief aan bod komt die naar een Keizer, koning of ander belangrijk persoon gestuurd is. Zijn
collectie is bovendien (en mede hierdoor) niet chronologisch gerangschikt: HODGKIN, 1886,
voetnoot 209.
160 ! HODGKIN, 1886, voetnoot 209.
156
157
HET BUITENLAND ◇
76%
werd dankzij zijn extensieve huwelijkspolitiek en zal zeer belangrijk blijken in de analyse
van zijn volledige diplomatie.161
It behoves us, most clement Emperor, to seek for peace, since there are no causes for anger
between us.
Peace by which the nations profit; Peace the fair mother of all liberal arts, the softener of
manners, the replenisher of the generations of mankind. Peace ought certainly to be an
object of desire to every kingdom.
Therefore, most pious of princes, it accords with your power and your glory that we who
have already profited by your aﬀection should seek concord with your Empire.162
Er is slechts een
heer van het rijk...
Behalve het veelvuldig gebruik van het woord vrede is er nog iets
anders van belang aan deze brief, de manier waarop Theoderik zijn
koninkrijk en het keizerrijk aanduidt. Het Romeinse keizerrijk in het
oosten wordt ‘keizerrijk’ en ‘republiek’ genoemd, terwijl staten aangeduid worden als
koninkrijken en naties. Belangrijk hierbij is dat Theoderik benadrukt dat het Romeinse
keizerrijk in het oosten het énige rijk is volgens hem. Theoderik presenteert zijn eigen
koninkrijk dus (nog) niet op gelijke voet of als erfgenaam van het keizerrijk in het
westen:
Our royalty is an imitation of yours, modelled on your good purpose, a copy of the only
Empire; and in so far as we follow you do we excel all other nations. 163
Hier is het interessant om te zien dat Theoderik, verderop in dezelfde brief, zijn eigen
rijk als kopie voorstelt van het Romeinse keizerrijk. Een belangrijk gevolg hiervan, en
wat we later nog meer uitgebreid zullen zien, is het feit dat hij zich hiermee kan
beroepen op een soort superioriteit ten opzichte van alle andere naties. Met andere
woorden, het Romeinse keizerrijk in het oosten is het enige keizerrijk, maar
Ostrogotisch Italië staat duidelijk op de tweede plaats, ver boven de anderen verheven.
De brief evolueert naarmate ze verdergaat en we zien duidelijk een lichte omslag in het
discours van Theoderik:
There is moreover that noble sentiment, love for the City of Rome, from which two princes,
both of whom govern in her name, should never be disjoined. [...] For we think you will not
! Theoderiks huwelijkspolitiek wordt in de bronnen vooral besproken bij: An.Val. 63 en Jordanes, get,
299.
162 ! Cassiodorus, var. 1.1.
163 ! Cassiodorus, var. 1.1.
161
◇ Het oosten: Romeinse keizerrijk%
77
suﬀer that any discord should remain between two Republics, which are declared to have
ever formed one body under their ancient princes [...] Let there be always one will, one
purpose in the Roman Kingdom. 164
Hiermee worden zijn eerste zinnen duidelijk minder neutraal.
Anastasius is plots niet de enige meer die aanspraak maakt op de
erfenis van de Romeinen. Theoderik legt duidelijk de nadruk op het
... maar hij moet
zijn macht wel
delen
verleden, waarbij hij focust op het feit dat beide landsdelen ooit deel uitmaakten van een
groot Romeins rijk. Beide naties worden nu republieken genoemd. Er is nu geen sprake
meer van dat het enige rijk in het oosten zou liggen. Beide moeten verenigd worden
onder één wil, onder één doel. In de laatste zin wordt duidelijk dat de Ostrogotische
vorst aanspraak maakt op de erfenis van het Romeinse keizerrijk, ook hij moet
beschouwd worden als opvolger hiervan. Samen met de Romeinse keizer in het oosten
kunnen ze het Romeinse keizerrijk dus opnieuw verenigen.
In andere documenten is Theoderik bovendien (nog) minder bescheiden. In een brief
die hij naar de koning van de Thüringers zendt in verband met het huwelijk tussen zijn
nicht Amalabirga en de Thüringse vorst Herminafrid, vindt Theoderik dit een groot
cadeau aan de vorst. Herminafrid mocht zich gelukkig prijzen, omdat hij volgens
Theoderik “may now far more conspicuously shine by the splendour of Imperial
blood”. 165 Theoderik zegt hier letterlijk dat zijn familie keizerlijk bloed in hun aderen
heeft, wat natuurlijk onzin is. Maar het toont wel aan wat Theoderik dacht over zijn
koninkrijk. Hij vond het een opvolger van het Romeinse rijk en in zijn diplomatische
relaties liet hij dit ook, soms impliciet (keizer) dan weer expliciet (Germaanse vorsten),
blijken.
Er is dus duidelijk een evolutie in de brief op te merken. Het
De brief ontleed
Romeinse keizerrijk van Anastasius wordt initieel het enige rijk
genoemd, waarna het Ostrogotische rijk een kopie blijkt te zijn van dit rijk (waardoor
het eigenlijk al niet meer alleen is in feite), om ten slotte gelijk gesteld te worden aan
elkaar als twee republieken onder twee prinsen. Theoderik is in het begin duidelijk
voorzichtig. Hij wil ervoor zorgen dat er vrede is tussen het rijk. De reden hiervoor is
volgens hem vrede, maar in werkelijkheid ziet Theoderik zijn koninkrijk in Italië als
opvolger van het Romeinse keizerrijk en wil dit ook bevestigd zien door de enige
Romeinse keizer die dan nog leeft. Zijn discours is duidelijk Romeins.
164
165
! Cassiodorus, var. 1.1.
! Cassiodorus, var. 4.1: ‘nunc etiam longius claritate Imperialis sanguinis fulgeatis'.
HET BUITENLAND ◇
78%
Justinus I (518-527)
In 518 volgde Justinus I keizer Anastasius op. Anastasius was kinderloos gebleken en
Justinus verkreeg legitimiteit door carrière te maken aan het hof van zijn voorganger.
Zoals gezien bij de bespreking van Theoderiks religieus beleid was de relatie tussen hem
en Justinus, zeker op het einde, vrij troebel. Helaas, en misschien wel om die reden, zijn
er geen brieven overgeleverd tussen Theoderik en Justinus in de Variae van Cassiodorus.
Pas onder Theoderiks opvolger Athalarik vinden we een brief naar de keizer terug. 166
Het kan goed zijn dat Cassiodorus deze meer donkere passage van Theoderiks
geschiedenis met opzet achterwege heeft gelaten, net zoals er in zijn geschriften niets
over de dood van zijn collega’s Boëthius en Symmachus te vinden is.
166
Cassiodorus, var. 8.1.
HET
WESTEN:
GERMAANSE
KO N I N K R I J K E N
Dankzij een ingrijpende huwelijkspolitiek kon Theoderik de omliggende Germaanse
koninkrijken aan zich binden. In dit hoofdstuk wordt de specifieke manier van
communiceren tussen de Ostrogotische vorst en deze rijken verder onderzocht.
Achtereenvolgens bespreken we de koninkrijken en de belangrijkste vorsten van de
Visigoten, de Vandalen, de Bourgondiërs en de Franken.167
De Visigoten in Zuid-Gallië en Hispania (418-721)
Het rijk van de Visigoten was de eerste zogenaamde successor state van
het Romeinse keizerrijk. Na de dood van de Visigotische leider Alarik,
Historische
situering
dezelfde man die acht jaar daarvoor Rome geplunderd had en hiermee
de grondvesten van de antieke wereld deed daveren, trokken de Visigoten richting
Gallië. In Aquitania (een Romeinse provincia in het huidige midden-Frankrijk) bereikten
ze in 418 een overeenkomst met de Romeinen en stichtten onder koning Wallia hun
koninkrijk. Via veroveringen breidde het volk zich vervolgens steeds verder uit richting
het Iberische schiereiland. Aan het begin van de zesde eeuw besloeg hun gebied het
grootste deel van het huidige Spanje en het zuiden van Frankrijk (zie bijlage: fig. 4). De
Visigoten eigenden zich gedeelten van de landbouwgrond op, maar er is geen zekerheid
over hoe ze zich over dit land verspreid hadden.168 De Visigoten verloren een groot deel
van hun territorium aan de oprukkende Franken, als gevolg van de nederlaag na de slag
bij Vouillé in 507, waarbij ook de Visigotische vorst Alarik II omkwam. Uiteindelijk zou
het rijk zich herstellen en tot in de achtste eeuw blijven voortbestaan op het Iberische
schiereiland, tot ze in 720 overrompeld werden door zware cavalerie van de islamitische
Ummajaden die de Straat van Gibraltar reeds in 711 waren overgestoken.
! De Sueven laten we buiten beschouwing, omdat er in deze periode haast niets bekend is over dit
volk en zijn vorsten.
168 ! Sommige onderzoekers suggereren dat ze zich als kleine groepjes over de landgoederen van de
Romeinse grootgrondbezitters verspreid hadden: BARTELINCK, 1989, p. 46-47.
167
HET BUITENLAND ◇
80%
Relaties met
koning Alarik II
De vorst waar Theoderik het meest contact meehad en waarvan hun
correspondentie ook bewaard is gebleven in de Variae van
Cassiodorus, is koning Alarik II (r. 484-507). De enige bewaarde brief
van Theoderik naar zijn schoonzoon Alarik II (die getrouwd was met Theoderiks
dochter) stuurde, heeft de meeste een pacifistische inslag. Alariks rijk grensde aan zowel
dat van de Ostrogoten als dat van de Franken. Deze Franken kenden onder hun koning
Clovis een grote expansie, en na Clovis’ overwinning op onder meer de Alemannen,
kregen ze de smaak te pakken en begonnen ze vervelend te doen aan de Visigotische
grens. Theoderik wilde dit ten alle koste een oorlog tussen beide staten vermijden. In
zijn brieven naar deze, en ook andere Germaanse vorsten, valt heel vaak het woord
‘vrede’. De Ostrogotische vorst wilde ten alle koste vermijden dat de omliggende
Germaanse koninkrijken met elkaar in oorlog waren en probeerde de boel in de hand te
houden. Hij presenteerde zich dus als een soort stamvader van de Germaanse vorsten uit
de omliggende koninkrijken. Hij was ook eﬀectief een van de oudste vorsten, en in zijn
brieven had hij het over regii iuvenes (jeugdige vorsten) wanneer hij over Clovis en Alarik
sprak. 169 Theoderiks vredespolitiek is dus niet enkel belangrijk gebleken in zijn
communicatie naar de Romeinse keizer, maar ook in zijn briefwisseling met de
Germaanse vorsten.
Visigoten en
Franken
In de brief naar de Alarik probeert Theoderik hem ervan te
overtuigen geen oorlog te voeren tegen Clovis.170 Theoderik verzekert
hem te proberen om de gemoederen te bedaren en drukt Alarik op
het hart ook gezanten naar Clovis te sturen. Mocht er oorlog uitbreken, dan zou
Theoderik aan Alariks kant staan: “your enemy will be mine also”. 171 Bovendien zou
Theoderik ook proberen om de Bourgondiërs tegen de Franken te mobiliseren. 172
Daarnaast stuurt hij ook gezanten naar de koningen van de Herulen, Guarni en de
Thüringers met dezelfde aandrang om Clovis te stoppen “or else expect the combined
attack of all of us, for this quarrel is really the quarrel of us all”. 173 Hij benadrukt steeds
dat hij vrede wil zien “war is a terrible thing and a terrible risk”. 174 Dat Theoderik niet
enkel zich presenteert als vredebewaarder, maar dit ook daadwerkelijk is, of hier alvast
toch in slaagt, bewijst de vermoedelijke datum van de brief, die vóór 507 (de slag bij
! Cassiodorus, var. 3.2.
! Cassiodorus, var. 3.1.
171 ! Cassiodorus, var. 3.1.
172 ! Cassiodorus, var. 3.2.
173 ! Cassiodorus, var. 3.3.
174 ! Cassiodorus, var. 3.1.
169
170
◇ Het westen: Germaanse koninkrijken%
81
Vouillé) gedateerd wordt.175 Dit wijst erop dat Theoderik er tenminste voorlopig in
geslaagd was oorlog af te wenden, hoewel hij het uiteindelijk niet zou kunnen
voorkomen.
In Theoderiks tijd kenden de Visigoten nog twee andere vorsten,
Geaslik (507-511) en Amalarik (522/526), waarvan er helaas geen
correspondentie bewaard is gebleven. Belangrijk hierbij wel is dat
Theoderik als
stamvader van de
Germanen
Theoderik na de slag by Vouillé (507) actief deelnam aan de politiek in Visigotisch
Spanje. Alarik had geen opvolger aangeduid, maar Theoderik schaarde zich achter zijn
minderjarige zoon Amalarik. Alariks andere zoon had ondertussen de macht gegrepen en
regeerde vier jaar lang, tot Theoderik hem uiteindelijk wist te verslaan. Vanaf dat
moment tot op zijn dood zou Theoderik als regent optreden voor de minderjarige
Amalarik en was hij zo in feite heerser van zowel het Visigotische als het Ostrogotische
koninkrijk. Zijn voorgestelde beeld als een soort stamvader van alle barbaren is hier dus
zeker niet misplaatst.
De Vandalen in Noord-Afrika (429-534)
De Vandalen kwamen in het Romeinse keizerrijk terecht nadat ze
vermoedelijk door de wegtrekkende Goten, op hun beurt in beweging
Historische
situering
gezet door de Hunnen, van hun voormalige grondgebied verdreven
werden. Na vele omzwervingen kwamen ze via Gallië (406) op het Iberische schiereiland
(409) terecht, waar ze zich als foederati van de Romeinen vestigden. In 415 werden ze
echter verdreven door de oprukkende Visigoten, waardoor ze tenslotte terecht kwamen
in Noord-Afrika (429). Hier maakte hun toenmalige koning Geiserik het gebied van de
Romeinen afhandig en stichtte zodus het Vandalenrijk. Aan het begin van de zesde eeuw
kwamen de grenzen van het rijk ongeveer overeen met de door hen ingenomen
voormalige (welvarende) Romeinse provincies langs de kust van de Middellandse zee in
Noord-Afrika (zie bijlage: fig. 4). 176 Tot een samensmelting van de Vandalen met de
Punische bevolking kwam het echter niet. Net zoals de Ostrogoten leefden de Vandalen
redelijk geïsoleerd, omwille van vooral religieuze redenen. Net zoals de Ostrogoten
waren de Vandalen immers arianen, iets wat hun vroege koningen maar al te graag
benadrukten. Door hun relatief geïsoleerde locatie en geografisch gunstige positie als
175
176
! Vermoedelijk werd deze brief in 506 opgesteld: HODGKIN, 1886.
Deze provincies waren Mauretania Tingitana, Mauretania Caesariensis, Numidia en Africa
Proconsularis.
HET BUITENLAND ◇
82%
antieke graanschuur van het Romeinse keizerrijk, kenden de Vandalen een lange periode
van vrede. Tijdens de verovering van Noord-Afrika hadden ze Cartago, en de daar
gestationeerde vloot kunnen overnemen, met als gevolg dat de Vandalen in de vijfde
eeuw een geduchte zeemacht was op de Middellandse Zee. In het jaar 455 slaagde de
Vandalenkoning Genserik er zelfs in Rome te plunderen. In de jaren ’30 van de zesde
eeuw keerde het tij echter door religieuze verschillen met de Romeinse keizer in
Constantinopel. Wanneer de katholiek gezinde, en door keizer Justinianus I gesteunde,
koning Hilderik verstoten werd, verklaarden de Romeinen hen de oorlog. Na een relatief
korte campagne viel het koninkrijk van de Vandalen in Romeinse handen in 334.
Een goede band
Thrasamund (r. 496-523) was de Vandalenkoning waarmee Theoderik
het meest in contact kwam.177 Hij was getrouwd met Theoderiks
zuster Amalafrida en maakte dus deel uit van Theoderiks huwelijksnetwerk. In de
briefwisseling tussen Theoderik en Thrasamund zat de sfeer over het algemeen goed. In
een van de brieven bedankt Theoderik Thrasamund voor zijn geschenken, bestaande uit
onder meer zwaarden.178 In de brief dankt hij Thrasamund uitvoerig voor zijn gulheid en
zendt hij hem geschenken terug als blijk van zijn dank. De brief is niet echt interessant
om de presentatie van de vorst te bespreken, het enige wat we erover kunnen zeggen is
dat Theoderik hoopt dat er altijd vrede zal blijven: “and hope that mutual concord will
always unite our States”. 179
Gesalik bederft de
sfeer
Dat Theoderik er soms in slaagde zich als bewaarder van de vrede
voor te stellen toont de briefwisseling aan tussen Theoderik en
Thrasamund in het jaar 511.180 Thrasamund had Gesalik, de zoon van
Alarik II, financieel geholpen terwijl Theoderik deze troonpretendent openlijk
tegenwerkte ten behoeve van Amalarik (maar vooral van zichzelf). In de tweede brief is
zijn toon hard, en opnieuw gebruikt hij zijn familiebanden als morele hefboom:
Having given you our sister, that singular ornament of the Amal race, in marriage, in order
to knit the bonds of friendship between us, we are amazed that you should have given
protection and support to our enemy Gesalic [...] This is not the conduct of a friend, much
less of a relative. 181
! Over de communicatie tussen de Vandalenkoning Hilderik (523-530) zijn er geen documenten
overgeleverd.
178 ! Cassiodorus, var. 5.1.
179 ! Cassiodorus, var. 5.1.
180 ! Cassiodorus, var. 5.43-44.
181 ! Cassiodorus, var. 5.43.
177
◇ Het westen: Germaanse koninkrijken%
83
Theoderik veroordeelt de vorst en vindt het abnormaal dat een vriend en verwant zich
zo gedraagt. Net zoals we bij andere brieven al hebben gezien spelen de familiebanden
die Theoderik gesmeed heeft een grote rol. Samen met zijn vredesdiscours komen deze
twee elementen samen in de wens van Theoderik om zich als een soort stamvader van de
vrede voor te stellen ten opzichte van de Germaanse vorsten. Wat bovendien ook opvalt
in dergelijke brieven is hoe Theoderik vaak zijn afkomst van het Amaalse geslacht
aanhaalt als soort prestigemiddel. Zijn afkomst van zijn Gotische voorvaderen wordt dus
gebruikt om zijn diplomatische relaties kracht bij te zetten, althans in zijn
correspondentie met de Germaanse vorsten.
In een volgende brief sluiten de twee vorsten blijkbaar vrede, want
Thrasamund is
bijgedraaid. 182
Ook hier vrede
Dit toont de diplomatieke kracht aan
van Theoderik, die hoewel hij er uiteindelijk niet in geslaagd was de oorlog tussen de
Visigoten en de Franken te voorkomen, hoewel hij deze vermoedelijk wel vertraagd
had(cf. supra), had hij in dit geval dus wel succes. Ook zijn taalgebruik valt hierin op.
Verder doen in zijn steunen van Theoderiks vijand zouden enkel brutes doen. Op een
‘koninklijke wijze’ heeft Thrasamund dit echter kunnen oplossen.183 Nu ze weer op
gelijke voet zijn en de oorlog of onenigheid afgewend is, kan Theoderik vervallen in zijn
paterniserend discours van ‘barbaren’ en ‘bruten’ en ‘beesten’. Dit is een tendens die
Theoderik zal verderzetten in zijn correspondentie met de Bourgondiërs en de Franken.
De Bourgondiërs in Gallië (443-534)
In het begin van de vijfde eeuw stak een grote groep Bourgondiërs de
bevroren Rijn over. Toen de Romeinen niet in staat bleken deze groep
Historische
situering
Germanen terug te drijven, verbond keizer Honorius (r. 395-423) de
Bourgondiërs in 413 als foederati aan het Romeinse keizerrijk. De Bourgondiërs werden
uiteindelijk in 436 door de Hunnen van hun grondgebied verdreven, waarna ze verder
naar het westen trokken en in 443 het koninkrijk Bourgondië stichtten rond Genève
boven de westelijke alpen (zie bijlage: fig. 4). Aanvankelijk had het nieuwe koninkrijk
goede banden met de Romeinen en gaven ze gehoor aan verschillende oproepen om het
keizerrijk tegen de Hunnen te verdedigen. Toch verliep niet alles steeds op rolletjes. Na
een reeks opstanden namen de Bourgondiërs Lugdunum (Lyon) in en maakten ze deze
stad tot hun hoofdstad, waarna ze niet veel later de banden met de Romeinen volledig
182
183
! Cassiodorus, var. 5.44.
! Cassiodorus, var. 5.44.
HET BUITENLAND ◇
84%
doorknipten. De Bourgondiërs hadden aanvankelijk ook een goede relatie met hun
buurland van de Franken. Uiteindelijk escaleerden de verschillen tussen beide vorsten en
veroverden de Franken onder Chlotarius I (r. 511-561) en Childebert I (r. 511-558), de
zonen van Clovis, het koninkrijk Bourgondië, dat vanaf 534 een onderdeel van het
Frankische rijk werd. Na de annexatie verwaterde het onderscheid tussen Frank en
Bourgondiër, hoewel de specifieke wetten van het gebied van kracht bleven en
Bourgondië zich zo toch op een aparte status kon beroepen.
Een waterklok en
zonnewijzer
Samen met de Bourgondische vorst Gundobad (r. 486-516) was
Theoderik de oudste van de Germaanse vorsten. Gundobad was aan
de macht gekomen toen zijn oom Ricimer gestorven was in 486. De
kersverse leider versloeg zowel zijn Bourgondische als Frankische tegenstanders en werd
zo alleenheerser op de Bourgondische troon.184 Gundobad probeerde zijn positie te
versterken door de rechtspositie van zijn Gallo-Romeinse onderdanen in acht te nemen.
Met de Lex Gundobada slaagde hij wonderwel in zijn opzet om hun rechtspositie te
versterken. In het betoog is al dikwijls naar voor gekomen hoe Theoderik zich als een
Romeins keizer presenteerde om legitimiteit te verkrijgen. Ook naar buiten toe
presenteerde Theoderik zich als een imperatore senza titolo. 185 De vorst en zijn entourage
zorgden ervoor dat het imago van Ostrogotisch Italië in cultureel opzicht superieur was
aan dat van de andere Germaanse koninkrijken. Zo stuurde Theoderik hij gezanten naar
de Bourgondische vorst met een merkwaardige boodschap. Aan Gundobad schonk hij
namelijk een ingenieuze waterklok en een zonnewijzer “which will appear to them little
short of miraculous”.186 In het begin van de brief wordt duidelijk dat Gundobad
blijkbaar zelf om dergelijke toestellen gevraagd had.187 In dezelfde brief wordt ook zijn
vredesdiscours opnieuw duidelijk: “Often what arms cannot obtain the oﬃces of
kindness bring to pass”.188 De manier waarop Theoderik zichzelf presenteert tegenover
de Bourgondische vorst wordt in de volgende passages maar al te duidelijk:
It will be a great gain to us that the Burgundians should daily look upon something sent by
us which will appear to them little short of miraculous. 189
! Clovis had Godigisel (443-501) gesteund tegen Gundobad en belegerde de toekomstige vorst in
Avignon. Later kwam Gundobad terug en versloeg beiden met behulp van de Visigoten.
185 ! AZZARA, 2001, p. 246: “een keizer zonder keizerstitel”.
186 ! Cassiodorus, var. 1.45.
187 ! Cassiodorus, var. 1.45: ‘it is important to oblige our royal neighbours’ en ‘The Lord of the
Burgundians has earnestly requested that we would send him a clock which is regulated by water
flowing under a modulus, and one which is marked by embracing the illumination of the immense
sun’.
188 ! Cassiodorus, var. 1.45.
189 ! Cassiodorus, var. 1.45.
184
◇ Het westen: Germaanse koninkrijken%
85
Let her [het koninkrijk Bourgondië] arrange her daily actions by the movements of
God’s great lights; let her nicely adjust the moments of each hour. In mere confusion passes
the order of life when this accurate division of time is unknown. Men are like beasts, if they
only know the passage of the hours by the pangs of hunger, and have no greater certainty as
to the flight of time than such as is aﬀorded them by their bellies.190
Theoderik biedt Gundobad dus een manier om niet meer zoals
beesten te leven. Door de waterklok en zonnewijzer kan ook
Bourgondische
beesten
Bourgondië vanaf nu de tijd precies meten. Theoderik presenteert
zich dus als de bewaarder van de antieke kennis die ervoor zorgt dat mensen niet als
beesten hoeven leven. Door zichzelf te voor te doen als uitdeler van deze kennis plaatst
hij zichzelf ver boven de andere Germaanse koninkrijken, net zoals we reeds in de
correspondentie met keizer Anastasius zagen. Bovendien werden deze geschenken
overgebracht door Boëthius, die in dezelfde bron wordt geprezen voor zijn banden met
Griekse filosofie en wiskunde. 191 Een van de ‘laatste Romeinen’ wordt dus door
Theoderik gezonden naar een collega-koning om de kennis van de antieken door te
geven zodat ook zij konden leven naar deze cultureel hoogstaande maatstaven.
Theoderik was er dus niet vies van om de andere Germaanse vorsten op cultureel
opzicht te vernederen en claimde hiermee feitelijke gelijkheid met het Romeinse rijk,
waarvan hij ook toegaf het bewust te imiteren.192
In een andere brief benadrukt hij bij Gundobad het belang, opnieuw,
Vrede boven alles
van vrede in zijn vraag om de vrede te bewaren aan de vooravond van
het conflict tussen de Franken en de Visigoten.193 Theoderik legt uit dat het zijn taak is
als senes, zoals hij en ook Gundobad (Gundobad was ongeveer acht jaar ouder dan
Theoderik), om de vrede te bewaren en de jeugdige vorsten zoals Clovis te kalmeren. Hij
zou hier, zoals vermeld, uiteindelijk niet in slagen.
Over Gundobads opvolgers is geen communicatie bewaard gebleven.
Gundobad werd opgevolgd door zijn zoon Sigismund (r. 516-524). De
Gundobads
opvolgers
nieuwe troonopvolger was getrouwd met een dochter van Theoderik
en ze hadden samen een zoon Sigerik, die hij liet ombrengen wegens verraad. Theoderik
had dus geprobeerd om ook Gundobads opvolger aan hem te binden via een huwelijk,
maar dit mocht niet baten. Ondanks het feit dat de meeste Bourgondiërs aanhangers
! Cassiodorus, var. 1.46.
! Cassiodorus, var. 1.45.
192 ! Cassiodorus, var. 1.1.
193 ! Cassiodorus, var. 3.2.
190
191
HET BUITENLAND ◇
86%
waren van de ariaanse kerk, was Sigismund katholiek. Dit verhinderde echter niet dat de
katholieke Franken (waaronder zijn eigen nicht Clothilde) Bourgondië aanvielen en
Sigismund doodden. Na de dood van Sigismund nam zijn broer Gundomar II (524-534)
de troon over. Gundomar was in tegenstelling tot zijn broer ariaans en behaalde een
aantal overwinningen tegen de katholieke Franken, die op dat moment steeds
agressiever werden. Uiteindelijk moest hij in 534 wijken voor de Franken en werd zijn
koninkrijk ingelijfd. Hij is hiermee de laatste onafhankelijke koning van het laatantieke
Bourgondië en begon het Frankische rijk steeds machtiger te worden.
De Franken in Gallië (481-751)
Historische
situering
Net zoals de Bourgondiërs en in tegenstelling tot de Vandalen en de
Visigoten, maakten de Franken geen enorme omzwervingen als deel
van de Völkerwanderung vooraleer ze hun rijk stichtten. De Franken
waren reeds in de derde eeuw aanwezig binnen Romeins grondgebied. Frankische
troepen werden vanaf die periode vaak ingeschakeld in het Romeinse leger tot ze in 358
van keizer Julianus (361-363) de oﬃciële toestemming kregen om zich als foederati in het
Romeinse rijk te vestigen in de Scheldevallei. De Frankische vorsten waren zeer
expansief en breidden hun rijk steeds meer uit, ten nadele van de Romeinen, tot ze in
het begin van de zesde eeuw een gebied hadden dat haast het volledige huidige Frankrijk
bevatte, behalve het zuidelijke en het zuidoostelijke deel, dat respectievelijk aan de
Visigoten en de Bourgondiërs toebehoorde. Met de troonsbestijging van Merovech in
447 begon de Merovingische dynastie, waar ook koning Clovis toe behoorde. Hij was
diegene die alle Frankische stammen onder een leider verenigde en bijgevolg het
Frankische koninkrijk stichtte in 481. Clovis verplaatste zijn hof naar zijn nieuwe
hoofdstad Lutetia (Parijs) nadat hij het laatste Romeinse verzet had afgeslagen. Clovis’
machtshonger had haar grenzen nog niet bereikt. Na de Alemannen in 502 maakten ook
de Visigoten kennis met de Frankische expansie, toen hun koning in 507 overleed als
gevolg van de Slag bij Vouillé. Clovis expansie staakte door ingrijpen van Theoderik en
werd volledig gestopt na zijn dood in 511. Een van de belangrijkste gebeurtenissen in de
geschiedenis van het Frankische koninkrijk, en misschien wel de Europese geschiedenis
tout court, was Clovis’ bekering tot het katholicisme (dankzij zijn Bourgondische vrouw
Clothilde). In tegenstelling tot de meeste ariaanse vorstendommen was het Frankenrijk
dus katholiek, wat diplomatieke voordelen ten overstaande van het Romeinse keizerrijk
inhield. Bovendien kon Clovis hierdoor rekenen op steun van de Gallo-Romeinse adel
◇ Het westen: Germaanse koninkrijken%
87
binnen de grenzen van zijn rijk. Het Frankische rijk van de Merovingers bleef een
machtige pool rond het Middellandse Zeegebied en kwam tot een symbolisch einde
toen de Karolingers de macht van de Merovingers overnamen in 751. Enkele decennia
daarna ontstond het Heilig-Roomse rijk in 800.
De belangrijkste vorst van de Franken is in het opzicht van
Theoderiks beeldvorming ongetwijfeld Clovis (r. 481-511). Clovis
Clovis en
Theoderiks harpist
huwde met Clothilde, de dochter van Chilperik, de broer van de
Bourgondische koning Gundobad. Clothilde was in tegenstelling tot de meeste
Bourgondiërs katholiek van geloofsovertuiging. Na de waterklok en zonnewijzer voor
Gundobad, stuurde Theoderik een gelijkaardige boodschap aan Clovis. 194 Deze keer was
het geschenk geen klok maar een harpist (citharoedus) naar Clovis, “who will go forth like
another Orpheus to charm the beast-like hearts of the Barbarians”.195 Een weinig
verhullende boodschap dus, die impliceert dat de Franken barbaren met
dierenkenmerken. Theoderik had blijkbaar het recht om de geheimen van de klassieke
cultuur te verspreiden wanneer hij het wilde. Opnieuw een niet zo verborgen steek naar
een Germaanse vorst. Theoderik zet duidelijk in op culturele superioriteit, wat zich in
dit geval vertaalde in Romeinsheid. Door de muziek van de antieken tot bij Clovis te
brengen, laat hij hem hiermee proeven van dé cultuur in van de oudheid. Opnieuw
wordt de juiste man uitgekozen om deze boodschap over te dragen. Wie anders dan
Boëthius, die zelf een grondige liefhebber van de muziek was, is geschikter voor deze
taak. Achter het patroniseren schuilt echter nog een speciale boodschap. In een brief die
Theoderik naar Clovis stuurt feliciteert hij Clovis met zijn recente overwinning op de
Alemannen. Theoderik raadt hem aan om vooral tevreden te zijn met het overwinnen
van dit volk en dus geen expansief gedrag meer moet tonen:
It is a memorable triumph that the impetuous Alaman should be struck with such terror as
even to beg for his life. Let it suﬃce that that King with all the pride of his race should
have fallen: let it suﬃce that an innumerable people should have been doomed either to the
sword or to slavery.196
Theoderiks vredespolitiek klinkt sterk door in deze woorden. Zijn stijl is ongeveer
hetzelfde als bij de Romeinse keizer Anastasius. Eerst hanteert hij een vleiende en
prijzende toon. Dit, hoewel Theoderik hier nog steeds impliceert dat hij (in ieder geval
in cultureel opzicht) superieur is aan Clovis in tegenstelling tot de slechts beoogde
! Vermoedelijk rond 504, zie: HODGKIN, 1886, p. 194.
! Cassiodorus, var. 2.40.
196 ! Cassiodorus, var. 2.41.
194
195
HET BUITENLAND ◇
88%
gelijkheid met de Romeinse keizer. Pas daarna wordt zijn echte boodschap duidelijk.
Theoderik zag in Clovis uiteraard een gevaarlijke tegenstander. Clovis had erg
expansieve trekjes en zijn Franken hadden al meerdere successen geboekt. Via brieven
en harpisten probeerde Theoderik zijn schoonbroer (Clovis was niet te vergeten nog
altijd getrouwd met de zus van de Ostrogotische vorst) te overtuigen om met zijn
huidige overwinningen tevreden te zijn.
Clovis en Alarik
Een brief die hier op aansluit is een waarin Theoderik Clovis vraagt
zich te onthouden van het, reeds besproken, conflict tussen de
Franken en de Visigoten. 197 Zijn toon verandert zeer duidelijk:
Away with this conflict, in which one of you will probably be utterly destroyed. Throw
away the sword which you wield for my humiliation. By what right do I thus threaten
you? By the right of a father and a friend. He who shall despise this advice of ours will
have to reckon us and our friends as his adversaries.
[...] No true friend is he who launches his associates, unwarned, into the headlong dangers
of war.198
Krachtige taal dus en een niet al te verborgen dreigement: wanneer je aanvalt, keren wij
ons tegen je. Theoderik probeert in te spelen op de familieband die beide heren (en in
feite alle Germaanse koningen hebben, voornamelijk te danken aan Theoderiks
extensieve huwelijkspolitiek) met elkaar hebben. Woorden zoals ‘vader’ en “vriend”
worden gebruikt om Clovis duidelijk te maken dat het ook anders kan. Voor zijn
presentatie is dit belangrijk, omdat Theoderik hier ook een soort superioriteit uitstraalt.
Hij staat boven het conflict en bemiddelt tussen de twee partijen als stamvader van de
Germaanse vorstendommen, of is het eerder als hersteller van het Romeinse imperium?
Net zoals bij de correspondentie met de Romeinse keizer legt Theoderik de nadruk op
vrede, op eenheid tussen de verschillende koninkrijken. Hoewel hij hier geen
gelijkenissen maakt tussen zijn rijk en dat van Clovis is het duidelijk dat Theoderik een
soort groot vredesgebied wenst, waarover hij als stamvader waakt over de vrede.
We kunnen dus twee grote lijnen blootleggen in zijn diplomatieke communicatie met de
Frankenvorst. Een eerste is het belang van vrede, een ander is die van culturele
superioriteit. De eerste zal de laatste steeds meer overheersen wanneer de spanningen
tussen de Franken en de Ostrogoten stegen naar aanleiding van de aanval van de Franken
op het ‘zusterkoninkrijk’ van de Visigoten.
197
198
! Cassiodorus, var. 3.4.
! Cassiodorus, var. 3.4.
◇ Het westen: Germaanse koninkrijken%
Na Clovis werd het rijk der Franken volgens de Salische wet verdeeld
onder zijn vier zonen. Clotharius I (r. 511-561) in Soissons, Childebert
89
De opvolgers van
Clovis
I (r. 511-558) in Parijs, Chlodomer (r. 511-524) in Orléans en Theuderik
I (r. 511-533) in Reims. Hun correspondentie met Theoderik is helaas niet bewaard
gebleven, waardoor het blootleggen van hun communicatie met de Ostrogotische vorst
niet evident is en hier ook achterwege gelaten wordt.
BESLUIT: THEODERIK
A L S D I P L O M A AT
Het verwachtingspatroon van de internationale machten rond het
Ostrogotische koninkrijk zijn misschien wel het moeilijkst in te
Verwachtingspatroon
schatten. Als heerser van het vroegere kerngebied van het Romeinse
keizerrijk moet Theoderik hoe dan ook enig respect afgedwongen hebben. Het is dan
ook niet makkelijk om hier een sluitende uitspraak over te doen.
De manier waarop Theoderik zich presenteerde is wel duidelijk te
Zelfpresentatie
onderscheiden. Tegen de Romeinse keizers probeerde hij zich als
partner voor te stellen, als mede-princeps van één rijk, of in andere gevallen twee
republieken. Theoderik probeerde de Romeinen in het oosten duidelijk te maken dat hij
niet barbaars was en het goede voorbeeld probeerden volgen. Tegen de Germaanse
vorstendommen voerde hij een gelijkaardige politiek. Met een mengeling van culturele
superioriteit en een ver doorgevoerd vredesdiscours, presenteerde Theoderik zich als
een soort stamvader van de Germaanse opvolgingsstaten.
Zijn beeldvorming had Theoderik geen windeieren gelegd. Elke
Macht
barbaarse vorst vond het opportuun om via een huwelijk aan
Theoderiks familie verbonden te worden. Theoderik was hiermee de enige Germaanse
vorst die met alle omliggende staten een familieband had. Een band die hij veelvuldig in
zijn diplomatieke correspondentie zou aanhalen. Ook de Romeinse keizer liet hem met
rust en stuurde hem zelfs de keizerlijke regalia als teken van instemming voor zijn
bewind. De Ostrogotische vorst verkreeg hiermee de legitimiteit die hij in zijn
correspondentie met Constantinopel als insinueerde. Theoderiks meer dan drie
decennia lange regering was er een van relatieve vrede. Zijn buitenlands beleid was dus
succesvol geweest.
VII.
Conclusie
HET
M AU S O L E U M VA N
THEODERIK
ALS
S L U I T S T U K VA N Z I J N P R E S E N TAT I E
Ook na zijn dood leefden er elementen van Theoderiks presentatie door. Voor we in de
eindconclusie een slot breien aan dit verhaal, komt eerst nog zijn beroemde mausoleum
aan bod. Wat is er zo bijzonder aan de tombe van Theoderik en hoe neemt dit
monument een plek in binnen de beeldvorming van de vorst?
Aan het einde van zijn leven kon Theoderik terugblikken op een
Theoderiks einde
succesvol beleid.199 Hij had Italië opnieuw op de wereldkaart gezet en
had stevige relaties opgebouwd met zowel vriend als vijand. Zijn veelzijdige
beeldvorming zorgde er in binnen- en buitenland voor dat hij gerespecteerd werd. Op 30
augustus 526 blies de Ostrogotische vorst uiteindelijk zijn laatste adem uit. Hij was op
dat moment ongeveer drieënzeventig jaar oud en had veel van zijn contemporaine
machthebbers overleefd. 200 Helaas had zijn lange leven er ook voor gezorgd dat zijn
beoogde opvolger vóór hem stierf.201 Op zijn sterfbed benoemde hij uiteindelijk zijn
minderjarige kleinzoon Athalarik als opvolger. Hiermee kwam er een definitief einde aan
zijn bestuur over Ostrogotisch Italië, maar echter niet aan zijn beeldvorming. Hoewel hij
er niet in geslaagd was een sterke dynastie te produceren, liet Theoderik de wereld een
ander visitekaartje na. Iedereen die het wilde kon zien dat hij in stijl begraven was: in
een monumentale graftombe.
Bij een bezoek aan de laatantieke monumenten in Ravenna valt op
dat haast al deze gebouwen uit baksteen vervaardigd zijn. Zowel de
Een eigenaardig
grafmonument
San Vitale kerk, met de bekende mozaïeken van Justinianus en
Theodora, als de vele baptisteria in de stad zijn allemaal met bakstenen opgebouwd. Het
mausoleum van Theoderik, volledig in kalksteen , is hier duidelijk de vreemde eend in de
bijt. Ook de antieke auteurs hadden al bewondering voor deze merkwaardige tombe. Zo
prijst Anonymus Valesianus het bouwwerk als een mirae magnitudinis opus, waarbij hij
! Voor de laatst jaren van Theoderik zie: MOORHEAD, 1992, p. 212-251.
! De Romeinse keizers Zeno en Anastasius I stierven in 491 en 518 respectievelijk, de Visigotische
vorsten Alarik II en Gesalik kwamen in 507 en 511 aan hun eind, de Vandalenkoningen
Gunthamund en Thrasamund leefden tot 496 en 523, de Bourgondische vorsten Gundobad en
Sigismund hielden het tot 516 en 524 uit en de Frankische heersers Clovis en Chlodomer stierven in
511 en 524; zie ook bijlage: fig. 2.
201 ! Eutarik, de Visigotische echtgenoot van Theoderiks dochter Amalasuntha, stierf ergens tussen 520
en Theoderiks eigen einde in 526: MOORHEAD, 1992, p. 213.
199
200
CONCLUSIE ◇
96%
vooral ontzag heeft voor de enorme stenen koepel.202 Het mausoleum van Theoderik
heeft een uniek voorkomen en is mede hierdoor ook het onderwerp geweest van vele
moderne studies. 203 Onderzoekers hebben zich hierbij vooral gebogen over de vraag hoe
ze het gebouw nu precies moeten interpreteren. Sommigen beschouwen het als een
Romeinse tombe, terwijl anderen het eerder afwijkend en dus Gotisch vinden. In dit
onderzoek zouden we willen beargumenteren dat deze ambiguïteit intentioneel was en
onderdeel uitmaakte van Theoderiks veelzijdige beeldvorming.
Bouw en locatie
Nog tijdens het leven van de Ostrogotische vorst werd er begonnen
met de bouw van zijn grafmonument.204 Het is onduidelijk of het nog
tijdens zijn leven afgewerkt werd dan wel door zijn opvolgers voltooid is. Op dat
moment was de tombe buiten de antieke stadswallen van Ravenna gesitueerd, ten
noordwesten van de stad. Dit zorgt ervoor dat het mausoleum, nu zo’n acht kilometer
landinwaarts, zich in die periode vlakbij de kustlijn bevond. De locatie van Theoderiks
graftombe was gunstig voor het transport van de kostbare blokken kalksteen. Deze
stenen waren namelijk niet in de buurt van Ravenna te vinden, maar kwamen
vermoedelijk uit Istrië (aan de overkant van de Adriatische Zee). 205 De blokken steen
konden zo direct per schip de locatie bereiken en hoefden op die manier niet meer over
een lange afstand via het land vervoerd te worden, wat aanzienlijk lastiger was geweest.
De nabijheid van de zee speelde dus vermoedelijk een rol bij het kiezen van de locatie
van Theoderiks mausoleum.
Layout en ontwerp
Het monument zelf is opgebouwd volgens een centraal grondplan, wat
typisch was voor graftombes van de Romeinse elite. Onderzoekers
hebben er dan ook op gewezen hoe Theoderik hiermee de keizerlijke Romeinse
mausolea imiteert, zoals bijvoorbeeld deze in Rome, Split, Milaan, Thessaloniki en
Constantinopel. 206 Ook deze grafmonumenten zijn namelijk geordend volgens een
centrale as. Theoderiks mausoleum heeft verder twee verdiepingen met elk een
verschillende indeling aan de binnenkant. Het onderste niveau volgt een kruisstructuur,
terwijl de bovenste verdieping rond is van vorm (zie bijlage: fig. 22). Aan de binnenkant
zijn ze bovendien allebei voorzien van een gewelfd plafond. Beide niveaus zijn ook
! Anon. Vales. 96: “een werk van een uitzonderlijke grootte”.
! Het eerste grote onderzoek werd gevoerd door DIEHL, 1903; gevolgd door HAUPT, 1913. Latere
studies zijn BOVINI, 1957; DE ANGELIS D’OSSAT, 1962; DEICHMANN, 1969 en HEIDENREICH/
JOHANNES, 1971. Meer recente werken zijn JOHNSON (1988) en DELIYANNIS (2013).
204 ! Anon. Vales. 96: “Se autem vivo fecit sibi monimentum ex lapide quadrato” (During his lifetime he
had made himself a mausoleum of squared blocks).
205 ! DEICHMANN, 1976, p. 230-233 en DELIYANNIS, 2013, p. 124.
206 ! JOHNSON, 1988, p. 93 en DELIYANNIS, 2013, p. 126.
202
203
◇ Het mausoleum van Theoderik als sluitstuk van zijn presentatie%
97
duidelijk gearticuleerd langs de buitenkant en de twee verdiepingen hebben elk tien
zijden (zie bijlage: fig. 20 en fig. 22). Een belangrijk verschil met Romeinse keizerlijke
tombes van na de vierde eeuw, is dat deze over het algemeen verbonden waren met een
aangrenzende kerk en slechts uit één niveau bestonden.207 Theoderiks tombe is
daarentegen vrijstaand en heeft twee verdiepingen. Sommige niet-christelijke
grafmonumenten uit de vierde eeuw, zoals het mausoleum van Diocletianus en twee
funeraire constructies in Gamzigrad, hebben echter ook twee niveaus en zijn
vrijstaand. 208 Hierdoor lijken deze vierde-eeuwse monumenten betere modellen voor
Theoderiks tombe dan de contemporaine funeraire bouwwerken. Indien we een
mogelijk Romeinse inspiratie kunnen vaststellen bij het mausoleum lijkt het erop dat
Theoderik verder in de geschiedenis zijn mosterd haalde in plaats van zijn rechtstreekse
Romeinse voorgangers te volgen. Wanneer Theoderik scheen terug te grijpen naar
Romeinse voorbeelden, baseerde hij zich dus nog steeds op zijn indirecte voorgangers
om zijn macht te legitimeren, al lijken deze een aantal eeuwen eerder geleefd te hebben.
Elke zijde van de onderste verdieping is voorzien van een boog die
volgens een speciale methode ontworpen is. De joggled voussoirstechniek wordt gekenmerkt door stenen die in een soort zig-zag
Onderste
verdieping:
zig-zag bogen
patroon gekapt zijn, waardoor ze perfect op elkaar aansluiten (zie bijlage: fig. 21). Deze
techniek bestond wel al in de keizerlijke periode, maar ten tijde van Theoderik werd ze
enkel nog gebruikt in het oostelijk deel van het Middellandse Zeegebied.209 Dit heeft
ertoe geleid dat sommige onderzoekers geloven dat de vorst architecten en vaklui uit het
Romeinse keizerrijk in het oosten heeft laten overkomen voor zijn graftombe.210 Dit is
zeker niet onaannemelijk. Theoderik had hoe dan ook mensen nodig met een specifieke
kennis om een dergelijk monument te ontwerpen en te bouwen. Een kennis die ook in
deze periode in hoge mate aanwezig was bij de Romeinen. Het is helemaal niet
onwaarschijnlijk om Romeinse vaklui te laten overkomen uit Constantinopel, wanneer
het bouwmateriaal ook al aan de overkant van de Adriatische zee moest gevonden
worden. Toch kunnen we de herkomst van de vaklui niet met zekerheid vaststellen. Hoe
het ook zij, zowel de ingewikkelde constructietechniek als het gebruikte bouwmateriaal
toont duidelijk het vakmanschap aan waarmee dit grafmonument gebouwd werd.
! DELIYANNIS, 2013, p. 126-128.
! DE ANGELIS D’OSSAT, 1962, p. 112-114 en DELIYANNIS, 2013, p. 126-128.
209 ! DELIYANNIS, 2013, p. 124-125.
210 ! DEICHMANN, 1974, p. 230-233 en DELIYANNIS, 2013, p. 125-126.
207
208
CONCLUSIE ◇
98%
Bovenste
verdieping:
reconstructietekeningen
De joggled voussoirs zijn niet de enige elementen die een connectie
lijken te hebben met de Romeinse architectuur. Sommige
reconstructie-tekeningen plaatsen immers een bogengalerij op de
bovenste verdieping, die toch wel erg klassiek aandoet (zie bijlage: fig.
23). Deze onderzoekers hebben voorgesteld dat er oorspronkelijk een soort loggia of
galerij moet geweest zijn op de eerste verdieping, naar analogie van klassieke tombes
zoals die van koning Maussolos in Halicarnassus. 211 Dergelijke speculaties zijn mee
ontstaan door het feit dat het gebouw vandaag duidelijk iets onafgewerkt heeft. De
architectonische elementen op de buitenste zijden van deze verdieping laten duidelijk
zien dat hier oorspronkelijk nog iets geweest moet zijn (zie bijlage: fig. 24 en fig. 25). De
ene reconstructie is wat meer speculatief dan de andere. Sommige onderzoekers
suggereren dat er oorspronkelijk standbeelden moeten gestaan hebben op zowel de
koepel als onder de vermeende arcaden. 212 Speculatief of niet, het is duidelijk dat eender
welke reconstructie uitgaat van een klassieke inspiratie. Rekening houdend met de
verschillende interpretaties, zijn we geneigd om het bij een redelijk sobere reconstructie
te houden. Dit omwille van de aard van de hedendaagse resten op de buitenzijden van de
bovenste verdieping. De overblijfselen van de pilasters wijzen eerder op versieringen ter
grote van een balkon dan van een echte loggia. Hoewel we uiteindelijk niet kunnen
weten hoe het mausoleum er oorspronkelijk moet uitgezien hebben, is het duidelijk dat
een klassieke inspiratie niet vergezocht is.
Boëthius en de
symboliek van
getallen
Naast de eerder genoemde gelijkenissen vertoont het mausoleum van
Theoderik ook duidelijke verschillen met de Romeinse keizerlijke
mausolea. Een eerste belangrijk verschil is dat keizerlijke graftombes
vaak cirkelvormige of achthoekige grondplannen hadden, terwijl de beide niveaus van
Theoderiks grafmonument tien zijden hebben (zie bijlage: fig. 22). Sommige
onderzoekers wijzen hierbij op de invloed van de filosoof Boëthius, die zich onder meer
bezighield met de symboliek achter bepaalde getallen. Het getal tien stond volgens hem
symbool voor de hemel, wat in een grafcontext zeker toepasselijk is. 213 Indien Theoderik
inderdaad Boëthius navolgde, doelde hij volgens Deliyannis op originaliteit in plaats van
conformisme met de keizerlijke modellen.214 Op de vraag of we origineel aandoende
! DE ANGELIS D’OSSAT, 1962 en HEIDENREICH/JOHANNES, 1971, p. 107-127.
! SCHULZ, 1911, p. x. Voor een overzicht van alle reconstructies zie: HEIDENREICH/JOHANNES,
1971, p. 107-127.
213 ! JOHNSON, 1988, p. 94; Boethius, De institutione arithmetica, 2.41 en Cassiodorus, var. 1.10.
214 ! DELIYANNIS, 2013, p. 126-128.
211
212
◇ Het mausoleum van Theoderik als sluitstuk van zijn presentatie%
99
elementen meteen moeten beschouwen als iets intrinsiek Gotisch, komen we aan het
einde van dit hoofdstuk nog terug.
Waar werd de Ostrogotische vorst nu precies begraven? De meeste
onderzoekers gaan er van uit dat Theoderik op de bovenste
Het graf van
Theoderik
verdieping lag, omdat hij zo dichter onder de koepel te ruste kon
gelegd worden en het lichaam bovendien veilig was voor eventuele overstromingen. De
onderste kamer kon dan gebruikt worden als herdenkingskapel.215 Anderen hebben
geopperd dat de vorst in de benedenverdieping werd gelegd, naar analogie met eerdere
keizerlijke mausolea. In deze visie kan de onderste verdieping dan gebruikt worden als
tombe terwijl de bovenste dienst deed als kapel. 216 Bij dit soort keizerlijke mausolea
bevonden de onderste verdiepingen zich ondergronds, zodat de bovenste verdieping,
waar de kapel zich situeerde, wel bereikbaar was voor het publiek. 217 Op basis van deze
voorstellen prefereren we toch de eerste suggestie waarbij Theoderik op de eerste
verdieping begraven zou zijn. Met de zee vlakbij en de moerassige aard van het
ommeland van Ravenna, lijkt het ons logisch om de vorst op een veilige plek te
begraven, vrij van overstromingsgevaar. Daarnaast zijn er ook geen antieke sporen terug
te vinden van een trap naar de eerste verdieping, wat het gebruik ervan als kapel uitsluit.
Indien Theoderik inderdaad op de bovenste verdieping lag, negeerde hij in dit opzicht
dus de Romeinse precedenten.
Volgens Agnellus was Theoderik begraven in een object vervaardigd
uit porfier, een gesteente dat enkel door keizers gebruikt mocht
De kist van
Theoderik
worden. 218 Sinds 1913 staat er in het midden van de eerste verdieping
van het mausoleum inderdaad een porfieren voorwerp dat iets wegheeft van een
badkuip. Het wordt over het algemeen aangenomen dat dit het voorwerp is dat Agnellus
beschrijft. 219 Het is onmogelijk om met zekerheid te zeggen of Theoderik hierin
begraven werd, maar als we voortgaan op Agnellus’ relaas was zijn kist gemaakt uit een
kostbaar gesteente dat duidelijk keizerlijke connotaties had. Hoewel Theoderik zich dus
als een keizer liet begraven, was de impact hiervan op de modale grafbezoeker minimaal.
Aangezien Theoderik waarschijnlijk op de eerste verdieping werd begraven en deze
! BOVINI, 1959, p. 42; DE ANGELIS D’OSSAT, 1962, p. 112-114; HEIDENREICH/JOHANNES, 1971,
p. 166-167.
216 ! JOHNSON, 1988, p. 93-94.
217 ! DELIYANNIS, 2013, p. 132-133.
218 ! Agnellus, LPR, 39: “But it seems to me that he has been cast out of his tomb, and that very
marvelous vessel lying there, made of porphyry stone, was placed before the entrance of that
monasterium”.
219 ! DELIYANNIS, 2013, p. 132-133.
215
CONCLUSIE ◇
100%
kamer afgesloten was, kon niemand zijn kist bezoeken. Een porfieren grafkist paste dus
wel bij de Romeinse kant van zijn beeldvorming, maar had uiteindelijk weinig direct
eﬀect op zijn doelpubliek.
Zangenfries
Wanneer we dan verder naar boven kijken, komen we het element
tegen waarover de meeste onderzoekers het eens zijn dat het zeker
geen Romeins motief is. Het zogenaamde zangenfries of tangenfries (frieze of tongs) is een
decoratief motief juist onder de grote stenen koepel, dat binnen een dunne band
rondom de bovenkant van de tweede verdieping loopt als een soort versierde kroonlijst
(zie bijlage: fig. 26).220 Heidenreich en Johannes linken dit aan een in 1854 in de buurt
gevonden gouden harnas met gelijkaardige motieven, dat vandaag helaas verloren gegaan
is.221 Het motief op het mausoleum van Theoderik zou dus ook gebruikt zijn op zesdeeeuwse juwelen. Hoewel Deliyannis toegeeft dat dit abstract ornamenteel element
duidelijk niet Romeins is, moet dit volgens haar hiervoor, opnieuw, niet per se als
uitgesproken Ostrogotisch gelezen worden. 222 Op deze stelling komen we dadelijk terug.
De koepel: twaalf
apostelen
Het mausoleum wordt helemaal bovenaan bekroond met een enorme
koepel, waarop twaalf kleine architectonische hoekelementjes
geplaatst zijn (zie bijlage: fig. 27). Allen zijn aan de buitenkant
voorzien van inscripties met de namen van apostelen, voorafgegaan door SCS (sanctus).223
Er is discussie geweest rond de inspiratie voor deze namen van de apostelen, die niet
gebruikelijk waren in contemporaine religieuze bouwwerken in het westen, zoals
bijvoorbeeld de San Vitale in Ravenna. Hier werden immers de namen van evangelisten
Marcus en Lucas gebruikt in plaats van Judas Zelotes en Jakobus. 224 De namen op het
mausoleum van Theoderik lijken echter overeen te komen met de apostelen die vaak in
het Romeinse keizerrijk in het oosten gebruikt werden.225 Hoewel het vreemd lijkt om
een dergelijke, op Constantinopel gestoelde, lijst van apostelen te gebruiken, hoeft dit
eigenlijk niet te verbazen gezien Theoderiks achtergrond. Zijn lang verblijf en opvoeding
in Constantinopel kunnen voor een blijvende invloed gezorgd hebben op dit vlak. 226
Wanneer deze inscripties inderdaad contemporain zijn, wat aannemelijk is aangezien het
erg moeilijk zou zijn om ze nog achteraf op zo’n hoogte uit te kappen, wijst dit op een
! De term zangenfries wordt gebruikt door HEIDENREICH/JOHANNES, 1971, 152-160.
! HEIDENREICH/JOHANNES, 1971, 152-160.
222 ! DELIYANNIS, 2013, p. 135-136.
223 ! De namen van de apostelen zijn (kloksgewijs vanaf de hoofdingang): Lucas, Marcus, Matthias,
Martholom(aeu)s, Felippus, Iohannis, Iacopus, Andreas, Paulus, Petrus, Simeon en Thomas.
224 ! DELIYANNIS, 2013, p. 133-134.
225 ! SCHNEIDER, 1941, p. 404-405 en JOHNSON, 1988, p. 95.
226 ! DELIYANNIS, 2013, p. 133-134.
220
221
◇ Het mausoleum van Theoderik als sluitstuk van zijn presentatie%
101
mogelijke invloed van Theoderik zelf, die een bewuste link wou maken met
Constantinopel.
De koepel zelf, die als een enkel stuk uit een massief rotsblok gekapt
was, kon ten slotte ook al op de bewondering van tijdgenoten rekenen
en werd vooral geprezen omwille van zijn buitengewone grootte:
De koepel: een
terugkeer naar het
verleden?
“During his lifetime he had made himself a mausoleum of squared blocks of stone, a
work of extraordinary size, and sought out a huge rock to place upon it”. 227 Deze koepel
is door sommigen geïnterpreteerd als een exponent van Theoderiks Gotische verleden.
Het zou een herinnering zijn aan de grote stenen waarmee prehistorische tombes bedekt
werden, hoewel dergelijke graven niet gevonden zijn in de regio’s die Theoderik bezocht
had.228 Desalniettemin kan de koepel van de graftombe moeilijk vergeleken worden met
een Romeins precedent en doet het zelfs denken aan een helm, wat goed past bij de
militaristisch ingestelde samenleving van de Ostrogoten.
Net zoals de tien zijden van de benedenverdieping naar inspiratie van
Boëthius en het vreemd ogende zangenfries ziet Deliyannis de
uitzonderlijke koepel als een bedoeld origineel element van
Het mausoleum:
Gotisch of
Romeins?
Theoderik om zijn bewind als uniek voor te stellen.229 De ongewone aspecten van zijn
graftombe zijn volgens haar getuigen van de unieke macht die Theoderik ten toon
spreidde, zonder hiervoor Gotische connotaties te hebben. We zijn het hier maar
gedeeltelijk mee eens. Volgens ons houdt ze te weinig rekening met de perceptie van de
toeschouwer, en perceptie is nu net zo belangrijk voor de beeldvorming van een vorst.
De Romeinen in Italië waren bekend met de Ostrogotische afkomst van hun koning.
Een vreemd ornamenteel element dat in een Romeinse context gebruikt wordt door een
Ostrogotische vorst zal bijgevolg door een Romein snel als Gotisch of Germaans
bestempeld worden. Theoderik zal dit overigens makkelijk geanticipeerd hebben. Na
enkele decennia besturen in Italië kende hij de verwachtingen van zijn volk en kon hij
hier perfect op inspelen. Bovendien lijkt het ons onwaarschijnlijk dat Theoderik niet de
moeite zou doen om ook tegemoet te komen aan de verwachtingen van het Gotische
volk in Italië, gezien zijn ideologie juist gestoeld is op een meerzijdige communicatie.
Het incorporeren van enkele Gotische elementen in zijn mausoleum, past bij het
nauwgezette imago dat hij tijdens zijn leven hanteerde. Het doet er bovendien in dit
! Anon. Vales. 96: “Se autem vivo fecit sibi monumentum ex lapide quadrato, mirae magnitudinis
opus, et saxum ingentem quem superponeret inquisivit”.
228 ! BOVINI, 1959, p. 59 vergelijkt dit met tombes uit Denemarken, toch wel het vermeende land van
oorsprong van de Goten. DELIYANNIS, 2013, p. 135-136.
229 ! DELIYANNIS, 2013, p. 135-136.
227
CONCLUSIE ◇
102%
opzicht weinig toe of dit soort ornamenten authentiek Gotisch waren. Het belangrijkste
voor deze thesis is hoe ze gepercipieerd werden. Het mausoleum dient bijgevolg gelezen
te worden als een veelzijdig monument, met zowel bedoelde Romeinse als Gotische
elementen, om aan de beide bevolkingsgroepen te appelleren. Hoewel we dus zowel
Romeinse als Gotische elementen erkennen, hoeft dit de originaliteit van het bouwwerk
ten slotte niet te ondergraven. De graftombe is in zijn geheel uniek als zijnde typerend
voor Theoderiks heerschappij als zowel een Ostrogoot als een Romein.
Besluit: het
mausoleum en
ideologie
Geleerden hebben al eerder geopperd dat het mausoleum van
Theoderik gezien kan worden als een soort symbool voor zijn
heerschappij over de Ostrogoten en Romeinen. Hierbij is vaak
voorgesteld dat het onderste gedeelte Romeins is, terwijl de bovenste verdieping als
Gotisch geïnterpreteerd wordt, omdat het hier is waar het lichaam van de vorst zou
liggen. 230 Volgens ons ligt de realiteit iets complexer. Het monument bevat inderdaad
zowel Gotische als Romeinse elementen, maar is niet eenvoudig in te delen in een
Romeinse onder- en Gotische bovenkant. Zowel de Romeinse als Gotische elementen
zijn, zoals vermeld, verspreid over de verschillende bouwlagen van de tombe. Het
mausoleum kan bijgevolg ook niet als enkel Romeins of als alleen maar Gotisch
bestempeld worden, maar is daarentegen gekenmerkt door een inspiratie van de twee
volkeren waarover Theoderik regeerde. Deze elementen zijn bewust door Theoderik en
zijn adviseurs in het grafmonument geïncorporeerd om tegemoet te komen aan beide
bevolkingsgroepen. Theoderik nam zijn nauwgezet uitgewerkte beeldvorming dus
letterlijk mee tot in zijn graf. Op die manier kan het mausoleum gezien worden als
vereeuwigde metafoor voor het ideaal dat Theoderik zo nauw aan het hart lag: een
harmonieuze samenleving tussen twee volkeren waarover hij als koning heerste. Zo
werd de man samen met zijn idealen te ruste gelegd in een monument dat de kern
van zijn ideologie lijkt te belichamen. Het feit dat er tot op de dag van vandaag nog
zoveel discussie is over hoe we dit gebouw eigenlijk moeten interpreteren, als
Romeins dan wel Gotisch, wijst erop dat de vorst wonderwel in zijn opzet geslaagd
is.
230
! DE ANGELIS D’OSSAT, 1962, p. 109.
BESLUIT
E N E VA L UAT I E
De conclusie grijpt terug op de vaststellingen van dit onderzoek en probeert die hier te
verenigen. Daarnaast proberen we, voor zover dit haalbaar is, de mogelijkheden tot
verder onderzoek te evalueren.
De opzet van dit onderzoek was het achterhalen van Theoderiks
Opzet en aanpak
beeldvorming die hij hanteerde in zijn communicatie met
verschillende sociale contexten, zowel binnen als buiten zijn Ostrogotisch koninkrijk.
Dit hebben we proberen te onderzoeken via het analyseren van drie verschillende
niveaus van presentatie: het verwachtingspatroon van de sociale contexten, de
zelfpresentatie van Theoderik en de uiteindelijke macht die hij verkreeg door de dialoog
tussen de eerste twee niveaus. Hierbij is het tweede niveau, dat van de zelfpresentatie,
het eenvoudigste gebleken om te onderzoeken. Bij het analyseren van dit niveau hebben
we ons voornamelijk geconcentreerd op het oﬃciële bronnenmateriaal, zoals de brieven
van Cassiodorus, munten, inscripties en ook de kunsthistorische bronnen. We hebben
dan ook geprobeerd om deze laatste categorie een waardige plaats te geven binnen het
onderzoek naar Theoderiks presentatie. Vooral in het besluitende hoofdstuk over zijn
graftombe is duidelijk geworden hoe kunsthistorische bronnen, zoals bijvoorbeeld
gebouwen, duidelijke boodschappen kunnen dragen. Zowel de onderverdeling van
Theoderiks beeldvorming in drie niveaus als de bijzondere bronnenaanpak hebben ons
zo dichter gebracht bij de initieel aangereikte probleemstelling: het beter kunnen
begrijpen van het specifieke discours dat Germaanse vorsten zoals Theoderik gebruiken
om hun macht te legitimeren, en dit balancerend op de grens tussen oudheid en
middeleeuwen.
Voor verder onderzoek zijn de mogelijkheden best interessant te
Verder onderzoek?
noemen. Zo kan de presentatie van een vorst en de relatie hiervan
met de realiteit gemeten worden bij andere Ostrogotische heersers, of interessanter nog,
andere Germaanse koningen rond het Middellandse Zeegebied. Hierbij kan het
Romeins discours onderzocht worden binnen hun presentatie en welke gevolgen dit op
bestuurlijk, cultureel, economisch en politiek niveau gehad heeft. Verder onderzoek naar
dit Romeinse discours, via de literatuur die zich bezighoudt met keizerlijke
representatie, kan een een kader van ideaaltypes van keizers opleveren die vervolgens
CONCLUSIE ◇
104%
vergeleken of toegepast kunnen worden op de presentatie Germaanse vorsten. Zo loopt
deze studie dus ook parallel met het onderzoek naar keizerlijke (re)presentatie en
kunnen deze onderzoekstendensen elkaar perfect aanvullen. Daarnaast kan het ook
interessant zijn om de kunsthistorische bronnen nog meer in de kijker te zetten als
volwaardig bronnenmateriaal bij het bestuderen van beeldvorming van heersers. Kunsten bouwwerken als dragers van ideologische beelden kunnen als hoofdbron gebruikt
worden bij zelfpresentatie van Germaanse vorsten. Zeker bij Theoderik is hiervoor
genoeg materiaal voorhanden. De late oudheid is hierbij extra interessant omdat het
vaak (in het westen althans) een status van verval toegewezen kreeg. De problematiek
waar men antieke gebouwen begint te slopen om daarmee verdedigingsmuren te maken
kan in dit opzicht erg interessant in verhouding met een heersers bouwpolitiek als
onderdeel van zijn beeldvorming.
Evaluatie van de
resultaten
In de verschillende deelbesluiten hebben we reeds geëvalueerd hoe
Theoderik zich presenteerde als keizer, koning of diplomaat. Hierbij
hebben we rekening gehouden met alle drie de niveaus: het
verwachtingspatroon, de zelfpresentatie en de uiteindelijke macht die Theoderik hieruit
verkreeg. Als Romeins keizer bleek Theoderik goed in zijn vel te zitten. Hij speelde
perfect in op het verwachtingspatroon van zijn Romeinse onderdanen, of die nu tot de
elite of tot het gewone volk behoorden. Theoderik respecteerde de antieke tradities en
presenteerde zich als ware opvolger van de Romeinse keizers, hoewel hij zichzelf er
nooit een durfde noemen. Dit had tot gevolg dat zijn Romeinse onderdanen zijn claim
als legitiem aanvaardden en dat Theoderik uit zijn succesvolle presentatie uiteindelijk
ook werkelijke macht verkreeg. Bij de Ostrogoten was dit niet anders. Het Gotische
volk kent een lange traditie van militaire successen die cruciaal waren voor hun
koningen om legitimiteit te verwerven. Ook Theoderik maakte hiervan gebruik. Niet
enkel zijn ervaring als veldheer in vele, vaak belangrijke, veldslagen maakte dit duidelijk,
maar ook zijn presentatie als dusdanig. Ten slotte bleek Theoderik ook in een
diplomatenrol succesvol. Als heerser van Italië zat hij recht in het midden tussen de
Germaanse vorstendommen in het westen, en het Romeinse keizerrijk in het oosten.
Met beiden onderhield Theoderik relatief succesvolle relaties en zijn imago speelde hier
een grote rol bij. Vanuit het vertrekpunt van Theoderik als een soort stamvader van alle
barbaarse koninkrijken in het westen, gebruikte hij een verregaande huwelijkspolitiek
om deze staten aan zich te binden. Bovendien wees hij ze er steeds op hoe hij als heerser
van Italië, vooral in cultureel opzicht, superieur was. Een legitimatie dus voor zijn status
als stamvader. Hetzelfde trucje gebruikte hij bij de Romeinse keizer. Door zich te
◇ Besluit en evaluatie%
105
beroepen op de erfenis van Rome, mat hij zich een status aan als partner van de
Romeinse keizer in het oosten. Zijn keizerlijk discours zorgde er uiteindelijk voor dat
Constantinopel hem de keizerlijke regalia stuurde als bevestiging van zijn legitimiteit.
Welke vorm van presentatie weegt er nu door? De vraag die zich
inmiddels opdringt is: was Theoderik nu een keizer, koning, of een
diplomaat? Het antwoord hierop is veelzijdig, net zoals Theoderiks
De balans: keizer,
koning of
diplomaat?
presentatie. Zoals sommige Romeinse keizers voor hem kon Theoderik zich in bepaalde
bochten wringen wanneer het nodig was en een ander gezicht opzetten afhankelijk van
met wie hij te maken kreeg. In deze veelzijdigheid kunnen we hem dan misschien wel als
Romeins aanduiden. Niet Romeins omwille van het overgewicht van dit type beelden,
maar Romeins omwille van de intrinsieke kwaliteit die ook keizers hadden om zich een
constitutionele positie aan te meten door zichzelf adequaat te presenteren aan hun
onderdanen en de internationale machten. Zo werd keizer Augustus wel eens een
kameleon genoemd: “Octavianus kwam binnen, aanhoudend van kleur veranderend, als
een kameleon, nu eens bleek, dan weer rood. Het ene moment was zijn
gelaatsuitdrukking mistroostig, somber en overtrokken, het volgende moment
ontspande hij zich en toonde hij de charme van Aphrodite en de Gratiën”. 231 Theoderik
kan dus een diplomaat genoemd worden in die zin dat hij schipperde tussen zijn
Romeinse en Gotische beeldvorming om zo met iedereen overeen te komen en hieruit
de gewenste macht te verkrijgen.
Romulus Augustus had er alle schijn van op een Romeinse keizer te
zijn. Hij voerde de keizerstitel en droeg de keizerlijke diadeem op zijn
Conclusie: terug
naar Romulus...
munten. Theoderik durfde zich openbaar nooit keizer noemen, maar
was dit in feite des te meer. Net zoals die andere Augustus creëerde hij een vertekend
beeld van macht. Augustus presenteerde zich als redder van de republiek in plaats van
een absoluut monarch. Theoderik presenteerde zich analoog als redder van het
Romeinse imperium in het westen, dat hij in naam echter louter als rex regeerde.
Romulus Augustulus was de laatste Romeinse keizer in het westen die keizerstitel droeg,
maar de barbaar Theoderik was de laatste heerser op grondgebied van het imperium die
deze titel echt verdiende. Of, zoals Procopius het zei: “And although in name Theoderic
was a usurper, yet in fact he was as truly an emperor as any who have distinguished
themselves in this oﬃce from the beginning”. 232
231
232
! Julianus de Afvallige, Caesares, p. 309A-B, geciteerd in HEKSTER, 2009, p. 30.
! Procopius, BG, 1.1.
B I J L AG E N
Theoderik
474-526
Athalarik/Amalasuntha
526-534
Amalasuntha
534
Amalasuntha/Theodahad
534
Theodahad
534-536
Witiges*
536-540
Ildibad
540-541
Erarik
541
Totila
541-552
Teia
552-553
(fig. 1) Overzicht van Ostrogotische heersers in Italië
(*) koningen die niet tot het geslacht der Amali behoorden worden cursief weergegeven
108%
Bijlagen
Romeinse keizerrijk
Visigoten
Vandalen
Bourgondiërs
Franken
Zeno
Alarik II
Gunthamund
Gundobad
Clovis
(474-491)
(484-507)
(484-496)
(486-516)
(481-511)
Anastasius I
Gesalik
Thrasamund
(491-518)
(507-511)
(496-523)
Justinus I
Theoderik*
Hilderik
Sigismund
Chlotharius I
(518-527)
(511-526)
(523-530)
(516-524)
in Soissons
(511-561)
Amalarik
Gundomar II
Childebert I
(522/526-531)
(524-534)
in Parijs
(511-558)
Chlodomer
in Orléans
(511-524)
Theuderik I
in Reims
(511-533)
(fig. 2) Machthebbers tijdens Theoderiks bewind in Italië
(*) Theoderik, koning der Ostrogoten, trad in 511 als regent op voor de minderjarige
opvolger van Alarik II. Amalarik werd in 522 wel tot koning gekroond, maar verkreeg pas
volle koninklijke macht na de dood van de Ostrogotische vorst in 526.
Bijlagen%
109
(fig. 3) Provinciegrenzen van het Romeinse rijk ca. 211 n. Chr.
(fig. 4) Germaanse koninkrijken ca. 500 n. Chr.
110%
Bijlagen
(fig. 5) Senigallia medaillon met Theoderiks snor
(fig. 6) Links Ostrogotische graven en rechts Ostrogotische plaatsnamen
Bijlagen%
111
(fig. 7) Cosidetto Palazzo di Teodorico,Via di Roma Ravenna
(fig. 8) Detail mozaïek met “palatium”, Sant’Apollinare Nuovo Ravenna
112%
Bijlagen
(fig. 9) Mozaïek van Theoderiks paleis, Sant’Apollinare Nuovo Ravenna
(fig. 10) Reconstructie van het paleis van Diocletianus in Split, Kroatië
Bijlagen%
113
(fig. 11) Mozaïek met havenstad Classis, Sant’Apollinare Nuovo Ravenna
(fig. 12) Kapitelen met Theoderiks monogram, Piazza del Popolo Ravenna
114%
Bijlagen
(fig. 13) Detail van Theoderiks monogram, Piazza del Popolo Ravenna
(fig. 14) Loden ‘fistula’ van aquaduct te Ravenna, Museo Nazionale Ravenna
Bijlagen%
115
(fig. 15) Detail inscriptie op ‘fistula’ met “D(ominvs) n(oster) rex Theodericvs civitati reddidit”,
Museo Nazionale Ravenna
116%
Bijlagen
(fig.16 ) Afbeelding van Hercules en het hert, Museo Nazionale Ravenna
Bijlagen%
(fig. 17) ‘Damnatio memoriae’ op palatium-mozaïek, Sant’Apollinare Nuovo Ravenna
(fig. 18) ‘Damnatio memoriae’ op Classis-mozaïek, Sant’Apollinare Nuovo Ravenna
117
118%
Bijlagen
(fig. 19) Sant’Apollinare Nuovo, Via di Roma Ravenna
Bijlagen%
119
(fig. 20) Mausoleum van Theoderik in Ravenna, Via delle Industrie Ravenna
(fig. 21) Detail van de zig-zag bogen van de onderste verdieping,
mausoleum van Theoderik Ravenna
120%
Bijlagen
(fig. 22) Plattegrond van Theoderiks mausoleum in Ravenna
Bijlagen%
121
(fig. 23) Reconstructie van Theoderiks mausoleum in Ravenna
122%
Bijlagen
(fig. 24) Bovenste verdieping met resten vermoedelijke galerij, mausoleum van Theoderik Ravenna
(fig. 25) Detail architectonische elementen zogenaamde galerij, mausoleum van Theoderik Ravenna
Bijlagen%
123
(fig. 26) Detail ‘Zangenfries’ onder de koepel, mausoleum van Theoderik Ravenna
124%
Bijlagen
(fig. 27) Detail inscriptie apostel “S(an)c(tv)s Thomas”, mausoleum van Theoderik Ravenna
BIBLIOGRAFIE
Bronnen
Andreas Agnellus, Liber Pontificalis Ecclesiae Ravennatis: DELIYANNIS, D. M. The book of
pontiﬀs of the Church of Ravenna. Washington DC, CUA Press, 2004, 369 p.
Anonymus Valesianus: VALESIANUS, A. Excerpta Valesiana. Loeb Classical Library, 1939,
in: < http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Excerpta_Valesiana/
home.html >, geraadpleegd op 05.08.2014.
Boëthius,
%
- De arithmetica: MASI, M. Boethian number theory. Amsterdam, Rodopi, 1983, 197 p.
%
- Philosophia consolatio: BROUWER, R. F. M. De vertroosting van de filosofie. Schoten,
Uitgeverij Westland, 1990, 272 p.
Cassiodorus,
%
- Variae Epistolae: HODGKIN, T. The letters of Cassiodorus being a condensed translation
of the Variae Epistolae of Magnus Aurelius Cassiodorus Senator. Londen, Horace Hart,
1886
Codex Theodosianus: PHARR, C. The Theodosian code and novels and the Sirmondian
constitutions. New Jersey, The Lawbook Exchange, 2001, 643 p.
Ennodius, Panegyricus dictus Theoderico: ROHR, C. Der Theoderich-Panegyricus des Ennodius.
Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 1995, 309 p.
Hiëronymus: TAZELAAR, C. Hieronymus: brieven. Budel, Uitgeverij DAMON, 2008, 1468 p.
Jordanes,
%
- Getica: MIEROW, C. C. The Gothic history of Jordanes in English version. Princeton,
Princeton University Press, 1915, 188 p.
%
- Romana: REGAN, B. T. Jordanes de summa temporum vel origine actibusque gentis
r o m a n o r u m a n d a n Am e r i ca n E n g l i s h t ra n s l a t i o n , 2 0 1 1 , i n : < h t t p : / /
www.harbornet.com/folks/theedrich/Goths/Romana.htm >, geraadpleegd op
01.08.2014.
126%
Bibliografie
Opschriften:
- Corpus inscriptionum Latinarum. Volumen V. Inscriptiones Galliae Cisalpinae
Latinae. Edidit TH. MOMMSEN. Pars I. Inscriptiones regionum Italiae
decimae, Berolini, 1872.
- Corpus inscriptionum Latinarum. Volumen V. Inscriptiones Galliae Cisalpinae
Latinae. Edidit TH. MOMMSEN. Pars II. Inscriptiones regionum Italiae
undecimae et nonae, Berolini, 1877.
- Corpus inscriptionum Latinarum. Volumen VI. Inscriptiones urbis Romae
Latinae. Edidit E. BORMANN et G. HENZEN. Pars I. Inscriptiones sacrae.
Augustorum, magistratuum, sacerdotum. Latercula et tituli militum, Berolini,
1876.
- Corpus inscriptionum Latinarum. Volumen IX. Inscriptiones Calabriae,
Apuliae, Samnii, Sabinorum, Piceni, Latinae. Edidit TH. MOMMSEN.
Berolini, 1883.
- Corpus inscriptionum Latinarum. Volumen X. Inscriptiones Bruttiorum,
Lucaniae, Campaniae, Siciliae, Sardiniae, Latinae. Edidit T H .
MOMMSEN. Pars II. Inscriptiones Siciliae et Sardiniae comprehendens,
Berolini, 1883.
- Corpus inscriptionum Latinarum. Volumen XI. Inscriptiones Aemiliae,
Etruriae, Umbriae, Latinae. Edidit TH. MOMMSEN. Pars I. Inscriptiones
Aemiliae et Etruriae comprehendens, Berolini, 1888.
%
Paulus Diaconus, Historia Langobardorum: MEIJER, T., en F. MEIJER. Geschiedenis van de
Langobarden. Amsterdam, Athenaeum - Polak & Van Gennep, 1999, 231 p.
Procopius,
%
- Anecdota: KOMRIJ, G. Geheime geschiedenis van Byzantium: zesde eeuw. Amsterdam,
Uitgeverij de Arbeiderspers, 1970, 178 p.
%
- Bellum Gothicum: DEWING, H. B. Procopius: history of the wars, books V and VI.
Cambridge, Harvard University Press, 1919 (ed. H.B. Dewing).
Bibliografie%
127
Moderne literatuur
AMORY, P. People and identity in Ostrogothic Italy, 489-554. Cambridge, Cambridge
University Press, 1997, 525 p.
ANDO, C. Imperial ideology and provincial loyalty in the Roman empire. Berkeley, University
of California University Press, 200, 494 p.
ARNOLD, J. J. "Theoderic's invincible mustache." in: Journal of Late Antiquity, 6 (2013), 1,
pp. 152-183.
AZZARA, C. "Ideologia della regalità ostrogota." in: PAOLO DELOGU, ed., Le invasioni
barbariche nel meridione dell'impero: Visigoti, Vandali, Ostrogoti. Soveria Mannelli,
Rubbettino, 2001, pp. 243-255.
BARNISH, S. J. B. "Taxation, land and barbarian settlement in the Western Empire." in:
Papers of the Britisch school at Rome, 54 (1986), pp. 170-195.
BARTELINCK, G. J. M. De geboorte van Europa: van laat-Romeins imperium naar vroege
middeleeuwen. Muiderberg, Dick Coutinho, 1989, 166 p.
BENDAZZI, V., en A. BOLOGNESI. Theodericus Rex. Ravenna, Longo Editore Ravenna,
2005, 142 p. (ed. Donatella Mazza).
BIERBRAUER, V. Die ostgotischen Grab- und Schatzfunde in Italien. Spoleto, Centro italiano
di studi sull'alto Medioevo, 1975, 378 p.
BJORNLIE, M. S. Politics and tradition between Rome, Ravenna and Constantinople : a study of
Cassiodorus and the Variae 527-554. Cambridge, Cambridge University Press, 2013,
370 p.
BOVINI, G. I monumenti antichi di Ravenna. Milaan, Silvana editoriale d'arte, 1957, 22 p.
BOVINI, G. Il mausoleo di Teodorico. Ravenna, Edizioni Dante, 1959, 67 p.
BROGIOLO, G. P., en E. Possenti. "L'étà gota in Italia settentrionale, nella transizione tra
tarda antichità e alto medioevo." in: PAOLO DELOGU, ed., Le invasioni barbariche
nel meridione dell'impero: Visigoti, Vandali, Ostrogoti. Soveria Mannelli, Rubbettino,
2001, pp. 257-285.
BROWN, P. The World of Late Antiquity: from Marcus Aurelius to Muhammad. Londen,
Thames and Hudson, 1971, 216 p.
128%
Bibliografie
BURNS, T. S. A history of the Ostrogoths. Bloomington, Indiana University Press, 1984, 299 p.
BURNS, T. S. The Ostrogoths: kingship and society. Wiesbaden, Steiner, 1980, 144 p.
BURY, J. B. History of the later Roman empire: from the death of Theodosius I to the death of
Justinian (A.D. 395 to A.D. 565) Londen, Macmillan, 1923, 512 p.
CARAVITA, G. Teoderico: i Goti a Ravenna V-VI secolo. Rimini, Luisè Editore, 1993, 226 p.
COLLACI, A. Teodorico il Grande. Milano, Gruppo Ugo Mursia Editore S.p.A., 2001, 251 p.
DALY, W. M. "Clovis: how barbaric, how pagan?" in: Speculum, 69 (1994), 3, pp. 619-664.
DE ANGELIS D'OSSAT, G. Studi Ravennati: problemi di architettura paleocristiana. Ravenna,
Edizioni Dante, 1962, 155 p.
DEICHMANN, F. W. Ravenna, Hauptstadt des spätantiken Abendlandes. Wiesbaden, Steiner,
1974, 262 p.
DEICHMANN, F. W. Ravenna, Hauptstadt des spätantiken Abendlandes. Wiesbaden, Steiner,
1969, 344 p.
DELIYANNIS, D. M. Ravenna in late antiquity. New York, Cambridge Universiy Press,
2013, 444 p.
DIEHL, C. Les villes d'art célèbres: Ravenne. Parijs, Librairie Renouard, 1903, 137 p.
FOLZ, R. De l'antiquité au monde médiéval. Parijs, Presses Universitaires de France, 1972,
657 p.
GAROLLO, G. Teoderico: re dei goti e degli'italiani. Firenze, Tipografia della gazzetta d'Italia,
1879, 278 p.
GHIRARDINI, G. Gli scavi del palazzo di Teodorico a Ravenna. Roma, Tipografia della R.
Accademia dei Lincei, 1918, 110 p.
GIBBON, E. History of the decline and fall of the Roman Empire. Londen, Johnson's Head,
1789, 1152 p. (ed. J. Adams).
GOFFART, W. Barbarians and Romans A.D. 418-584: The Techniques of Accommodation.
Princeton, Princeton University Press, 1980, 278 p.
HAUPT, A. Das Grabmal Theoderichs des Grossen zu Ravenna. Leipzig, Seemann, 1913, 20 p.
Bibliografie%
129
HEATHER, P. The Goths. Oxford, Blackwell Publishers Ltd, 1996, 358 p.
HEKSTER, O. Romeinse keizers: de macht van het imago. Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker,
2009, 229 p.
HEIDENREICH, R., en H. JOHANNES. Das Grabmal Theoderichs zu Ravenna. Wiesbaden,
Steiner, 1971, 68 p.
HODGKIN, T. Theodoric the Goth: the barbarian champion of civilisation. New York,
Knickerbocker Press, 1897, in: < http://www.gutenberg.org/ebooks/20063 >,
geraadpleegd op 28.04.2013.
HUMPHRIES, M. "Roman senators and absent emperors in late antiquity." in: Acta ad
archaeologiam et artium historiam pertinentia, 17 (2003), 3, pp. 27-46.
JOHNSON, M. J. "Toward a history of Theoderic's building program." in: Dumbarton Oaks
Papers, 42 (1988), pp. 73-96.
JONES, A. H. M. The later Roman empire 284-602: a social, economic and administrative survey.
Oxford, Blackwell, 1964, 1518 p.
JOUANAUD, J.-L. "Les timbres sur tuiles de Théodoric et Athalaric." in, Actes du congrès de
Millau. Marseille, S.F.E.C.A.G., 1994, pp. 183-188.
LE GOFF, J. De cultuur van middeleeuws Europa. Amsterdam, Utigeverij Wereldbibliotheek
bv, 1987, 677 p.
LUISELLI, B. "Teodorico e gli ostrogoti: tra romanizzazione e nazionalismo gotico." in:
Antonio Carile, ed., Teodorico e i Goti tra Oriente e Occidente. Ravenna, Longo
Editore, 1995, pp. 297-312.
MANDERS, E. Coining images of power: patterns in the representation of Roman emperors on
imperial coinage, A.D. 193-284. Leiden - Boston, Brill, 2012, 363 p.
MOMIGLIANO, A. "La caduta senza rumore di un impero nel 476 d.C." in: V. BRANCA,
ed., Concetto, storia, miti e immagini del medio evo. Firenze, Sansoni, 1973, pp.
409-428.
MONTANARI, G. "Teoderico." in: PIER PAOLO D'ATTORE, ed., Storia illustrata di
Ravenna. Milano, Nuova Editoriale AIEP, 1989, pp. 193-208.
130%
Bibliografie
MOORHEAD, J. Theoderic in Italy. Oxford, Oxford University Press, 1992, 300 p.
MOORHEAD, J. "Theoderic, Zeno and Odovacer." in: Byzantinische Zeitschrift, 77 (1984),
pp. 261-266.
NICHOLAS, D. The evolution of the medieval world: society, government and thought in Europe,
312-1500. Londen en New York, Longman Group UK Limited, 1992, 544 p.
PIERPAOLI, M. Il libro di Agnello istorico. Ravenna, Diamond Bite, 1988, 215 p.
PIERPAOLI, M. "Il regno di Teoderico esaltato da un letterato contemporaneo." in:
Bollettino Economico, 4 (1987), pp. 305-315.
PIERPAOLI, M. "Re Teoderico visto da vicino: contraddittorie testimonianze di anonimi
contemporanei." in: Bollettino Economico, 2 (1988), pp. 37-45.
RANDI, A. Teodorico nella storia e nella leggenda. Ravenna, Edizioni "La Ravegnana", 1956,
28 p.
REYDELLET, M. "Théoderic et la civilitas." in: ANTONIO CARILE, ed., Teodorico e i Goti
tra Oriente e Occidente. Ravenna, Longo Editore, 1995, pp. 285-296.
RICHÉ, P. Éducation et culture dans l'occident barbare: VIe - VIIIe siècles. Parijs, Éditions du
Seuil, 1962, 572 p.
SAITTA, B. La civilitas di Teodorico: rigore amministrativo, "tolleranza" religiosa e recupero
dell'antico nell'Italia Ostrogota. Rome, "L'Erma" di Bretschneider, 1993, 206 p.
SALTI, S., en R. Venturini. La vita di Teodorico. Ravenna, Edizioni Stear, 1999, 23 p.
SCHNEIDER, A. M. "Die Symbolik des Theodorichsgrabes in Ravenna." in: Byzantinische
Zeitschrift, 41 (1941), pp. 404-405.
S CHULZ , B. Das Grabmal des Theoderich zu Ravenna und seine Stellung in der
Architekturgeschichte. Wurzburg, Kabitzsch, 1911, 32 p.
SLOCUM, K. Medieval civilisation. Londen, Laurence King Publishing, 2005, 448 p.
TABANELLI, M. Teoderico "il goto" re d'Italia signore di Ravenna. Brescia, Magalini Editrice,
1981, 139 p.
TADGELL, C. Antiquity: origins, classicism and the new Rome. Oxon, Routledge, 2007, 867 p.
Bibliografie%
131
TROUILLEZ, P. De Germanen en het christendom: een bewogen ontmoeting, 5de-7de eeuw.
Leuven, Davidsfonds, 2010, 334 p.
VAN OVERMEIRE, S. Nero: drie gezichten van een populaire keizer. Leuven, Davidsfonds
uitgeverij, 2013, 236 p.
VERMEERSCH, M., en Y. VERBERCKMOES. Jeroen Wijnendaele: Romeinen en barbaren, 2013,
in: < http://www.schamper.ugent.be/2013-online/romeinen-en-barbaren >,
geraadpleegd op 29.07.2014.
WARD-PERKINS, B. The fall of Rome and the end of civilization. New York, Oxford
University Press, 2005, 239 p.
WARD-PERKINS, B. From classical antiquity to the middle ages: urban public building in
northern and central Italy AD 300-850. New York, Oxford University Press, 1984,
286 p.
WIJNENDAELE, J. W. P. Romeinen en barbaren. De ondergang van het Romeinse rijk in het
westen. Leuven, Davidsfonds, 2013, 301 p.
WITTKE, A.-M., E. Olshausen, en R. Szydlak. Historischer Atlas der antiken Welt. Verlag
J.B. Metzler, Stuttgart - Weimar, 2007, 308 p.
WOLFRAM, H. Die Goten: von den Anfängen bis zur Mitte des sechsten Jahrhunderts.
München, Verlag C.H. Beck, 1979, 596 p.
WROTH, W. Western & provincial Byzantine coins of the Vandals, Ostrogoths and Lombards and
of the empires of Thessalonica, Nicaea and Trebizond in the British Museum. Chicago,
Argonaut, 1966, 344 p.
%

Pages 4 - Master document thesis 2014

Related documents

Products

Support

Pages 4 - Master document thesis 2014

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib