Denken in groepen zit maatwerk i

them a _ onderwijs op m a at
g eper son a l iseerd onderwijs op nieu w e v ernieu wing ss c hol en
‘Denken in groepen zit
Vernieuwingsscholen laten zien dat het mogelijk is het onderwijssysteem zo in te richten dat het
zich aanpast aan de ontwikkeling van individuele leerlingen. Bij basisschool De Verwondering
kiezen kinderen zelf voor het leesland, rekenwoud of fantasierijk. Op De Nieuwste School in
Tilburg doen leerlingen veel onderzoek en zijn zo eigenaar van hun eigen leerproces.
tekst jaan van aken
Twee papieren vliegtuigjes scheren door de hal van
basisschool De Verwondering in Lent. Verwondering in
optima forma, want de ‘piloot’ vraagt zich af waarom
het ene vliegtuigje harder gaat. Door de scherpere punt,
is na enig nadenken zijn conclusie. Het jongetje speelt
op leerplein 1 voor groep 1-3, dat hij deelt met 130 andere kinderen. Hij had ook kunnen kiezen voor de ruimtes
leesland, rekenwoud of fantasierijk (creatieve vakken)
om het leerplein heen, want op De Verwondering
16
bepalen leerlingen hun eigen leerroute. “Kinderen
komen op school, kiezen iets en gaan aan de slag. Ze
hebben een gevoel van vrijheid, terwijl er toch een heel
duidelijke structuur onder zit en we veel voor hen bepalen. We sturen bij als leerlingen te vaak voor het leesland
of de bouwhoek kiezen”, legt schoolleider Jan Willem
Helmink uit.
Na leerplein 1 volgt leerplein 2 voor groep 4-5 en leerplein 3 voor groep 6-8. De school werkt in leerfases van
Op De Nieuwste School in Tilburg (vo) geven
leerlingen vorm aan hun eigen leerproces door zelf
onderzoeksvragen te formuleren binnen een thema.
een half jaar in plaats van leeftijd, maar overweegt die
wat losser te hanteren. “Je denkt dan eigenlijk nog in
groepen, wat maatwerk een beetje in de weg zit. Het
grootste deel zal daarom na fase 6 in augustus naar leerplein 2 overgaan, maar als het voor de sociaal-emotionele
ontwikkeling beter is wat langer te kunnen spelen op
leerplein 1 dan doen we dat.”
Een belangrijke rol is weggelegd voor het International
Primary Curriculum (IPC) voor de creatieve en zaakvakken. Het IPC is gericht op individueel niveau, probleemoplossend, creatief denken en jezelf leervragen stellen.
“We werken met thema’s en bieden veel levensechte
materialen aan. Zoals een winkel met boodschappen en
kassa bij het thema voeding”, vertelt Helmink.
‘nieuwe scholen kunnen hun
o n d e rw i j s co n c e pt g rot e n d e e ls
z e l f b e pa l e n . d a t i s e e n e n o r m
voordeel’
humanics, science en arts. “Leerlingen krijgen eerst
basislessen van expertdocenten over wat iedereen moet
kennen en kunnen binnen een thema. Bij ‘eten’ gaat
het bij arts over portretten en stillevens, bij science over
voedselvertering en het lichamelijk stelsel en bij humanics
leren leerlingen hoe de Turkse bakker en Poolse winkel
hier gekomen zijn”, vertelt Bas Leijen, manager leerjaar 1
en docent humanics.
Vervolgens bepalen ze met hun mentor hun onderzoeksvraag. “Leerlingen hebben niet helemaal de vrije hand, ze
krijgen de keuze binnen een thema. Het onderzoek is een
verrijking van de basisstof en het thema is een kapstok.
Je kunt via ‘eten’ bij vluchtelingen uitkomen. Een meisje
interviewde een vluchteling omdat ze wilde weten wat
hij meemaakt tijdens zijn reis en verwerkte dat tot een
poster of filmpje om het antwoord aan de klas te presenteren.” De overige uren zijn bestemd voor geletterdheid,
linguistics (vreemde talen), gecijferdheid, sport & bewegen
en mentoruren. “We noemen dat geen Nederlands of wiskunde omdat we proberen aan te sluiten bij het thema
door bij geletterdheid bijvoorbeeld aandacht te besteden
aan interviewvragen”, verklaart Leijen.
Zowel De Verwondering als De Nieuwste School staan
in de uitgave ‘Scholen om van te leren’ van Kennisnet,
onder redactie van Frans Schouwenburg. Het bevat in
totaal acht portretten van vernieuwende scholen die
maatwerk in de weg’
De Nieuwste School
Ook bij De Nieuwste School in
Tilburg (vo) geven leerlingen vorm aan hun eigen leerproces door zelf onderzoeksvragen te formuleren binnen een
thema van zes weken. Vervolgens doen ze in de onderbouw 10 uur per week onderzoek binnen de leergebieden
talenten van individuele leerlingen ontwikkelen. Schouwenburg wil laten zien dat het mogelijk is maatwerk voor
leerlingen te realiseren en hoopt andere scholen te inspireren. “Deze acht scholen hebben allemaal een andere
oplossing gevonden om echt gepersonaliseerd onderwijs >
Leerlingen uit de eerste twee jaar van de onderbouw van mavo,
havo en vwo zitten op De Nieuwste School bij elkaar. Dat geldt ook
voor die uit het derde jaar havo en vwo. Foto links: Dirk Jan Visser
(uit ‘Scholen om van te leren’)
k a der prim a ir juni 20 16
17
aan te bieden”, zegt hij. “In grote lijnen heb je vijf knoppen om te differentiëren: inhoud, resultaat, proces, leermiddelen en tijd. Alle scholen zetten een of meer van die
knoppen in. De resultaten van de acht scholen zijn goed,
sommige zijn zelfs heel sterke scholen.”
Wettelijke grenzen
De scholen konden hun onderwijsconcept binnen (wettelijke) grenzen grotendeels zelf
bepalen omdat het alle acht nieuwe scholen waren. “Dat
is een enorm voordeel”, denkt Schouwenburg. Helmink
van De Verwondering bevestigt dat: “Doordat we vanaf
nul zijn begonnen, was er weinig weerstand bij ouders,
want ze kiezen voor het concept. De kerndoelen zijn vrij
algemeen en daardoor niet moeilijk om aan te voldoen.
‘leerlingen hebben een gevoel van
vrijheid, terwijl er toch een heel
duidelijke structuur onder zit’
Kinderen leren bij ons veel meer.” De Nieuwste School
kwam tot het onderwijsprogramma door terug te redeneren vanuit de exameneisen en kerndoelen voor de onderbouw, legt Leijen uit. “We hebben gekeken hoe we die
eisen en doelen binnen de thema’s konden inpassen.”
Ze liepen daarbij soms tegen – onder meer wettelijke
– grenzen aan. Leijen merkt op dat er geen examen
humanics of science bestaat. “In de bovenbouw bieden
we daarom reguliere vakken aan en dat maakt vakoverstijgend onderzoek lastiger te organiseren.” Schouwenburg verwacht dat maatwerk vroeg of laat tot flexibele
examens zal leiden. “Een leerling die een individueel
leerpad volgt, moet dat bij de finish kunnen afsluiten.”
Helmink zou het IPC in het Engels willen geven. “Ik mag
wel Engelse les geven, maar geen les in het Engels. Ook
vind ik dat er nog steeds excessief veel aandacht is voor
taal en rekenen.”
Leijen vindt niet dat maatwerk belemmerd hoeft te
worden door de ‘schotten’ tussen de verschillende onderwijsniveaus in het vo en dat er minder aandacht is voor
maatwerk ‘aan de onderkant’. “Bij ons zitten leerlingen
uit de eerste twee jaar van de onderbouw van mavo, havo
en vwo bij elkaar. Dat geldt ook voor die uit het derde
jaar havo en vwo. Wij vragen van docenten dat ze differentiëren op mavo-, havo- en vwo-niveau door te werken
met instructiegroepen en flipping the classroom (klassieke
instructie online thuis volgen; huiswerkopdrachten, projecten en leervaardigheden in de les, red.). Een leerling
kan makkelijk een vak op een ander niveau volgen.”
Leerlingen hebben niet zo’n moeite met meer of juist
minder maatwerk bij de overstap binnen het funderend
onderwijs, merken de twee schoolleiders. Schouwenburg
is wat sceptischer: “Het is wachten tot basis- en middelbare scholen elkaar vinden in doorlopende leerlijnen. Veel
vo-scholen beginnen het eerste jaar opnieuw.”
Op basisschool De Verwondering in Lent kiezen kinderen zelf voor het leesland, rekenwoud of fantasierijk. Foto: Dirk Jan Visser (uit ‘Scholen om van te leren’)
18
them a _ onderwijs op m a at
Bij De Nieuwste School heeft iedere leerling een laptop en ontwikkelen docenten het lesmateriaal veelal zelf.
Duidelijke visie op ict
Schouwenburg merkt dat
ict bij vernieuwende scholen een minder prominente rol
heeft dan verwacht. “Tegelijkertijd hebben ze een veel
duidelijker visie op ict dan reguliere scholen. Ze hebben veel rijke leeropdrachten ontwikkeld, waarbij devices
een vanzelfsprekend onderdeel zijn.” De Verwondering
en De Nieuwste School zien ict als middel om tot leren
te komen. Helmink: “Je zou maatwerk kunnen leveren
zonder ict, maar dat willen we niet omdat het een toegevoegde waarde heeft. Leerlingen werken in een hybride
omgeving: uit boeken, op papier, met tablets, laptops
en software die draait op alle besturingssystemen, waarmee ze thuis ook werken.” Bij De Nieuwste School heeft
iedere leerling een laptop. Leijen: “Al het – veelal door
docenten zelf ontwikkelde – materiaal bieden we aan
via Magister. We werken weinig via bestaande digitale
methodes, programma’s of apps.”
‘ j e zo u m a at we r k k u n n e n l eve re n
zo n d e r i c t , m a a r dat w i ll e n we n i et
om dat h et e e n to e g evo e g d e wa a r d e
heeft’
Echt adaptief materiaal is nog schaars. “Adaptief materiaal geeft nog steeds vooral aan dat iets goed of fout is,
en niet wat een leerling niet begrijpt. Als je kinderen op
de voet wilt volgen, faalt het huidige aanbod nog”, zegt
Schouwenburg.
k a der prim a ir juni 20 16
Toepasbaar
“Als schoolleiding is het belangrijk
open te staan voor initiatieven van het team en hen zelf
verantwoordelijkheid te laten nemen,” vindt Leijen van
De Nieuwste School. Als schoolleider is Helmink van De
Verwondering veel met de beheersmatige en beleidskant
bezig. “Dat is soms een spanningsveld, want mijn kracht
ligt bij de onderwijsinhoud. Ik observeer graag op het
leerplein, praat met kinderen en leerkrachten. Die zaken
neem ik mee naar het ontwikkelteam om vandaaruit
actie te ondernemen.”
Schouwenburg, Helmink en Leijen denken alle drie dat
maatwerk goed toepasbaar is op reguliere scholen. Leijen
ziet steeds meer scholen werken met onderzoeksvragen.
“Een docent moet durven het boek los te laten. En om
thematisch en vakoverstijgend te werken, zul je met
collega’s moeten overleggen.” Helmink denkt wel dat
het moeilijk is. “Je krijgt te maken met weerstand van
leerkrachten, ouders en kinderen. Maar het kan wel,
als je een visie, lef en doorzettingsvermogen hebt en in
stappen de omslag maakt.” Schouwenburg: “Je moet met
leraren in gesprek over hun pedagogische ambities: hoe
wil je zijn als leraar en hoe krijg ik dat voor elkaar? Als
teams kansen zien en leidinggevenden zich richten op
veranderingen, dan kan het.” _
meer weten?
De uitgave ‘Scholen om van te leren’ onder
redactie van Frans Schouwenburg is te
downloaden via www.kennisnet.nl/artikel/
scholen-om-van-te-leren
19