Athene introduceert de democratie

Het oude Griekenland
Athene
introduceert
de democratie
t
h
c
a
m
l
o
v
t
e
h
Athene is een onooglijk plaatsje
in Griekenland. Er wonen geen
grote kunstenaars of denkers.
De stad heeft geen koloniën en
verliest de meeste oorlogen.
Niets wijst erop dat Athene
geschiedenis zal schrijven, maar
dan ontstaat er een idee dat van
groot belang zal zijn voor de
ontwikkeling van de wereld.
DOOR THERESE BOISEN HAAS
SOLON
46
Historia 5 • 2014
Griekenland bestaat
uit 800 grote en
kleine stadstaten.
Hun taal en
Griekenland
cultuur zijn het
Athene
enige wat ze
Sparta
gemeen hebben, en
ze liggen voortdurend
met elkaar overhoop. Het
militaristische Sparta is de
sterkste stadstaat.
De drie vaders van de
democratie – Solon,
Clisthenes en Pericles –
lieten zien dat het volk een
staat kan regeren.
SCANPIX/AKG-IMAGE, MUSEO NAZIONALE NAPOLI,
THE OHIO STATEHOUSE & SHUTTERSTOCK
NES
CLISTH E
E R I CLE
P
Historia 5 2014
47
•
S
Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ac Red.sek: tw
n
a
a
t
!
k
l
o
Griekenland/oudheid
r
e
d
n
o
e
n
e
h
t
a
Een stad als
n
a
r
i
t
vele andere
e
d
Het oude Griekenland
6 0 0 - 5 10
V.C H R .
Athene was de grootste
plaats van Griekenland,
maar stelde niet veel voor.
De stad had geen
imposante bouwwerken.
AN
PI X
/A K
G-IM
AG ES
MARY EVANS
SC
Olijfolie
maakte Athene rijk
Het geheim van de rijkdom van Athene in de 6e
eeuw v.Chr. was een klein boompje: de olijfboom. Volgens de mythe had de godin Athene
de boom aan de stad geschonken als teken
van haar bescherming, en de Atheners wisten
het cadeau flink uit te buiten. Halverwege de
eeuw moesten de boeren hun olieproductie
opvoeren en gingen kooplui de olie exporteren.
Voor het transport werd de olie in kruiken
gedaan, en de pottenbakkers van de stad verhieven het decoreren van aardewerk tot een
kunst. Kooplui hadden handelsschepen nodig,
waardoor scheepsbouwers volop werk hadden.
En in de handelsplaatsen rond de Middellandse
Zee kwamen de kooplui in contact met nieuwe
kennis, die ze mee naar huis namen.
48
Historia 5 • 2014
N
iet ver van de Egeïsche Zee ligt Athene in een
vlakte tussen twee heuvels. Midden op de
vlakte verrijst een steile krijtrots met een
burcht erop. Rond de Akropolisrots staan kleine huisjes zonder ramen en in de buurt is een marktplein, de
agora, begroeid met platanen. In de straten hangt de
stank van keukenafval en ontlasting.
In de 7e eeuw v.Chr. is Athene een onbeduidend
stadje in Griekenland, dat in totaal zo’n 800 stadstaten
omvat. Veel daarvan hebben maar een paar honderd
inwoners. De staten zijn onafhankelijk, maar hebben
een godsdienst en oude tradities gemeen: het feest
voor Zeus, de Olympische Spelen, het heiligdom in
Delphi en het epos van Homerus over Troje. Cultureel
en militair zijn de Grieken geen partij voor hun buren
rond de Middellandse Zee: het geavanceerde Egypte,
het machtige Perzië en het rijke Fenicië.
Niets wijst erop dat Athene de wereldgeschiedenis
in zal gaan. Met zijn 200.000 inwoners is het weliswaar de grootste stadstaat van Griekenland, maar het
heeft geen koloniën, geen bekende wetenschappers of
filosofen, geen imposante bouwwerken, geen grote
legerleiders – en oorlogen worden doorgaans verloren.
Athene is een stad van boeren, ambachtslieden en
handelaren – gewone mensen, met een kort en zwaar
leven. De macht is in handen van een kleine elite, die
van de mythische helden af zou stammen.
Laatste tiran van Athene
was wrede despoot
In het Grieks betekende ‘tiran’ slechts alleenheerser. Pas nadat
Hippias tiran was geworden, kreeg het zijn moderne betekenis.
Z
ijn titel was ‘tiran’, maar daar
keken de oude Grieken niet van
op. Begin 6e eeuw v.Chr. betekende
dat simpelweg ‘alleenheerser’ – en
Pisistratus was zeer geliefd bij de
bevolking van Athene.
De bronnen beschrijven hem als
een genadig heerser, die onder meer
een netwerk van aquaducten bouwde
om de watervoorziening te verbeteren.
Hij riep ook een systeem van reizende
rechters in het leven die de rechten
van de burgers beschermden, en hij
verlaagde de belasting voor de armen.
Toen Pisistratus in 527 v.Chr. stierf,
kwamen zijn zoons Hippias en
Hipparchos aan de macht. Zij leken
aanvankelijk het milde bewind van
hun vader voort te willen zetten.
Maar toen Hipparchos vermoord
werd, was dat voor Hippias een grote
schok. Langzaam werd hij paranoïde
en voerde hij een schrikbewind, tot de
Atheense elite er genoeg van had. In
510 v.Chr. haalde ze de stad Sparta
over om hem af te zetten.
Sparta wilde een marionet aan de
macht brengen, maar na de inval
volgde een burgeroorlog van twee jaar
tussen de adellijke families.
SOLON
vocht voor
gelijkheid
SCANPIX/AKG-IMAGES
Begin 6e eeuw v.Chr. ging in Athene
de roep om rechtvaardigheid steeds
luider klinken. Volgens de burgers
misbruikte de adel zijn macht,
bijvoorbeeld door boeren met
schulden als slaven te verkopen.
In deze grimmige sfeer werd de
edelman Solon in 575 v.Chr.
aangesteld als hoogste ambtenaar
van de stad. Hij stelde dat alle vrije
mannen gelijk waren voor de wet, en
niemand mocht de wet naar zijn
hand kunnen zetten. Daarom liet hij
de wetten opschrijven, zodat ze niet
meer gemanipuleerd konden
worden. Ook bevrijdde hij duizenden
burgers uit de slavernij.
In de tijd van Solon heerste er
armoede in Athene, en was er vaak
een gebrek aan voedsel. Solon zag
een oplossing in economische groei.
Hij haalde buitenlandse kooplieden
naar de stad en liet de boeren hun
productie van olijfolie opvoeren, die
erg gewild was in het buitenland.
Daarnaast verbood hij de export van
graan, zodat er genoeg eten was.
Dit beleid had veel succes: tot
Solons dood in 558 v.Chr. maakte
Athene een bloeitijd door.
VIJANDEN
Sparta was Athenes eeuwige rivaal
Athene stelde nog niet zo veel voor toen de stadstaat Sparta
uitgroeide tot een militaire machtsfactor. De Spartanen leefden
als soldaten en waren altijd gevechtsklaar. Hoewel het maar
30.000 inwoners had, slaagde Sparta er in de 7e eeuw v.Chr. in
grote delen van het Griekse vasteland in handen te krijgen.
Toen de bloeitijd van Athene begon, waren de twee steden
elkaars tegenpolen. Pas toen Athene in 477 v.Chr. de zogeheten
Delische Bond oprichtte, een militair bondgenootschap met zo’n
100 leden en een enorme vloot onder leiding van Athene, was de
stad in militair opzicht opgewassen tegen Sparta, dat de
oprichting van de bond vergeefs probeerde te voorkomen.
Solon stimuleerde de
Atheense economie
en hervormde
het rechtswezen.
MUSEO NAZIONALE, NAPOLI
Eeuwenlang was de verdediging van de
Griekse steden een taak van de adel:
alleen edellieden konden zich paarden en
wapens veroorloven. Hierdoor kregen ze
veel land in hun bezit en hadden ze
invloed bij de tirannen
die in de stadstaten de
macht grepen. Maar al
in de 8e eeuw v.Chr.
werd er aan dit stelsel
getornd toen een nieuw
type soldaat zijn intrede deed op het
slagveld: de hopliet. Zijn eenvoudige
uitrusting bestond uit een lans, zwaard,
helm, schild, kuras en een paar
scheenplaten. Meer had een Griekse
voetsoldaat niet nodig.
De uitrusting was zo goedkoop dat de
meeste vrije mannen van Athene oorlog
konden voeren. Als dank voor hun inzet
konden ze invloed uitoefenen op het
bestuur, waardoor de oude privileges
van de Atheense
adel langzaam
verdwenen. Gewone
burgers waren
nu gelijkwaardige
verdedigers van de stad, en via de
democratie hadden de hoplieten toegang
tot de macht in de stadstaat.
Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ac Red.sek: tw
Voetsoldaat kostte
adel zijn macht
e
i
t
a
r
c
o
Dem luikt
ont
Het oude Griekenland
V.C H R .
0
0
5
0
51
Op de agora telt elke stem
O
debat is het er te druk – en als iedereen
zijn zegje heeft gedaan, volgt de stemming door middel van handopsteking.
Nog niet lang geleden hadden alleen
adellijke families dit recht, maar nu
praten alle Atheners volop mee. Vooral
boeren en kooplui willen graag laten
zien dat ze niet onderdoen voor grootgrondbezitters. Maar ook ambachtslui
en zelfs dagloners verdringen zich op
SCANPIX/AKG-IMAGES
het plein aan de voet van de Akropolis.
Voor sommigen wordt de politiek zo’n
belangrijke bezigheid dat ze geen tijd
meer hebben voor andere zaken.
Op de agora telt elke stem. En wie
zijn voorstel aangenomen wil krijgen,
moet de meerderheid zien te overtuigen.
Thuisblijvers worden overigens met de
nek aangekeken: de democratie is een
gift waaraan iedereen moet bijdragen.
C. MAUZY/AGATHE.GR
p het centrale plein, de agora, is
het een drukte van belang. 40
keer per jaar komen hier de
vrije mannen van de stad bijeen – zo’n
30.000 – om over belangrijke kwesties
te stemmen, zoals de invulling van hoge
posities in het stadsbestuur, nieuwe
wetten of oorlogsverklaringen.
De discussie op de agora bestaat met
name uit monologen – voor een echt
Elk jurylid van de
volksrechtbank had
twee schijven om
mee te stemmen. De
schijf met het gat
stond voor ‘schuldig’.
De Atheners waren
democraten in hart
en nieren. Zeker
een keer per week
kwamen ze bijeen
op de agora.
BRIDGEMAN
Verboden voor idioten
In principe had elke vrije man een
stem, maar de Atheners zagen in dat
niet iedereen geschikt was voor de
politiek. Zoals de idioot.
Een idioot was een man die niet
geschikt was voor een ambt vanwege
gebrekkige geestelijke vermogens.
Verder deed hij geen vlieg kwaad.
Veel gevaarlijker was de sycofant.
Hij verdiende geld met burgers aan te
50
klagen of de chanteren door met een
rechtszaak tegen hen te dreigen. Dit
was een ernstig vergrijp, waarvoor
sycofanten op de mesthoop werden
gegooid. Afgezien van idioten en
sycofanten werd van iedereen
verwacht dat hij zijn steentje aan de
democratie bijdroeg. Alle mannen
moesten meevergaderen, anders
kregen ze een boete.
Gekozenen gingen
op dieet
De Atheense democratie was een tijdrovend
proces. Voor arme vrije mannen was het een
probleem dat ze een dagloon misliepen als ze
in een jury of in de Raad van 500 zaten. Om
ervoor te zorgen dat alle bevolkingsgroepen
gelijk vertegenwoordigd waren, kregen burgers
een zogeheten dieet: een muntje dat elke
deelnemer aan een vergadering na afloop kon
inwisselen voor contant geld.
Historia 5 • 2014
C. MAUZY/AGATHE.GR
WETGEVENDE MACHT
Clisthenes deelde Athene in 140 demen in, die elk uit 10 stammen
(phylai) bestonden. Alleen vrije mannen boven de 30 mochten aan de
volksvergadering deelnemen, in de Raad van 500 zitten of lid van een
jury worden. Vrouwen en slaven speelden geen rol in de politiek.
Water gaf tijd aan
RECHTERLIJKE MACHT
De man die de geschiedenis in zou
gaan als grondlegger van de
democratie was bepaald geen man
van het volk. Clisthenes was een telg
van een adellijk geslacht, woonde
in een paleis en was steenrijk. Onder
de tiran Hippias had hij Athene
moeten ontvluchten, net als
vele anderen door wie de tiran zich
bedreigd voelde.
In het geval van Clisthenes was
dat terecht. Al generaties lang had
zijn familie de macht proberen te
grijpen, en na de val van Hippias in
510 v.Chr. leek dat te gaan lukken.
Slechts één rivaal stond Clisthenes
in de weg: Isagoras, die helaas een
verbond met Sparta gesloten had.
Een burgeroorlog brak uit.
Er is weinig bekend over het leven
van Clisthenes, en we weten niet
hoe hij aan zijn democratische
ideeën kwam. Het staat echter vast
dat hij zich in 508 v.Chr. terugtrok uit
de machtsstrijd en beloofde de
zeggenschap aan de burgers te
geven. In de maanden daarna zette
hij met zijn bondgenoten een stelsel
van democratische instanties op die
elkaar controleerden, waardoor
corruptie, nepotisme en despotisme
uitgebannen werden.
Toen Clisthenes een jaar later
stierf, bloeide de democratie volop.
THE OHIO STATEHOUSE
C. MAUZY/AGATHE.GR
UITVOERENDE MACHT
Een rechtszaak
mocht niet langer
dan een dag duren.
Daarom werd de
spreektijd met
behulp van een
waterklok beperkt
tot zes minuten per
persoon.
Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ac Red.sek: tw
Scheiding der machten
CLISTHENES
vader van de
democratie
VIJANDEN
Perzen lagen op de loer
De Atheense democratie was nog geen 20 jaar oud toen het
stelsel ernstig bedreigd werd. In 490 v.Chr. stuurde de Perzische
koning Darius een enorme vloot naar Athene om het Griekse
vasteland te veroveren. Aan boord was een oude bekende: de
verdreven tiran Hippias, die naar Perzië was gevlucht. Hij keerde
terug in Perzische dienst, oud en verbitterd.
Tegen alle verwachtingen in wist Athene een leger van hoplieten
op de been te brengen, dat naar Marathon marcheerde, waar de
Perzen waren geland. Aan het eind van de slag waren 5000 Perzen
dood en was de rest gevlucht. De zege verhoogde het aanzien van
Athene en bewees de waarde van de democratie.
We weten niet hoe Clisthenes
eruitzag. Deze buste is
gemaakt door het parlement
van Ohio in de VS.
n
e
d
u
o
g
t
e
h
k
r
e
p
tijd
Het oude Griekenland
V.C H R .
W
U
E
E
5E
De munten
met de uil
staan symbool
voor de macht
van Athene.
C. MAUZY/AGATHE.GR
Athene wordt
grootmacht
I
Op de Akropolis
verrezen nieuwe
tempels en een
12 meter hoog beeld
van de godin Athene.
Pericles
C. M
AUZY
/AG
ATHE
.GR
POLFOTO/CORBIS
n de 5e eeuw v.Chr. is Athene een
bruisende stad die barst van het zelfvertrouwen. De Perzen zijn uit de
Egeïsche Zee verdreven en de Delische
Bond zorgt ervoor dat 100 stadstaten in
geval van oorlog aan Atheense zijde
staan. De stad geeft een vermogen uit
aan de vloot: 60 schepen en 12.000
man staan te allen tijde klaar om de
belangen van Athene in het oostelijke
Middellandse Zeegebied te verdedigen.
Alle steden in het bondgenootschap
worden democratisch bestuurd, maar
Athene ziet erop toe dat de wetten niet
te veel van zijn eigen wetten afwijken.
Ook mogen de andere steden geen
eigen munten slaan: alleen de Atheense
met de uil zijn een geldig betaalmiddel.
Athene spreidt zijn macht tentoon
met het ene imposante bouwwerk na
het andere – gebouwen die een echt rijk
waardig zijn. Op de Akropolis kijkt een
12 meter hoog gouden beeld van de
godin Athene uit over de stad, en de
tempel van het Parthenon met zijn
30.000 ton spierwit marmer is oogverblindend. De grote man achter deze
pracht en praal is de legerleider Pericles.
Elk jaar kwam de volksvergadering bijeen om te
bepalen of één man niet te machtig geworden
was en voor 10 jaar verbannen moest worden.
Dit was bedoeld om te voorkomen dat er weer
een tiran op zou staan. De Atheners stemden
over wie er verbannen moest worden door de
naam van een kandidaat op een potscherf te
schrijven, een zogeheten ostrakon. Iemand met
voldoende stemmen werd geostraciseerd.
Soms gebruikten politici deze stemming om
zich van een rivaal te ontdoen. Toen de staatsman Pericles in 443 v.Chr. aangeklaagd werd,
wist hij verbanning te voorkomen door een
rivaal die ook op de lijst stond zwart te maken.
52
Historia 5 • 2014
Er waren grenzen aan de vrijheid van meningsuiting in Athene.
De dwarse filosoof Socrates ondervond dit aan den lijve.
E
en oude excentriekeling zorgde
voor opschudding in het Athene
van de 5e eeuw v.Chr.: Socrates,
die lange gesprekken voerde over
de zin van het leven en alle gangbare
denkbeelden op hun kop zette.
Nu wordt Socrates als een groot
filosoof gezien, maar in zijn tijd was hij
omstreden. Al was Athene een
democratie, er waren grenzen aan de
vrijheid van meningsuiting. In
399 v.Chr. werd Socrates door een
jury ter dood veroordeeld vanwege zijn
slechte invloed op de jeugd.
BRIDGEMAN
Té machtige figuren
werden verbannen
Filosoof ging te ver
Socrates zou de jeugd
hebben verpest.
MACHINE WEES JURY’S AAN
SCANPIX/AKG-IMAGES & C. MAUZY/AGATHE.GR
2: De loterij
kan beginnen
De balletjes vallen
in willekeurige
volgorde in de buis,
en met een
pinnetje laat de
magistraat er steeds
een uit vallen.
Archeologen hebben resten gevonden van de
‘jurymachine’ op de agora van Athene.
Wit balletje?
Aan de slag
als jurylid!
1
3
S. DOW/AGATHE.GR
In Athene werden vonnissen door
jury’s geveld; professionele rechters
kende de stad niet. Elk jaar werden
6000 willekeurige burgers
aangewezen als jurylid. Zij moesten
elke dag naar de agora, waar een
apparaat bepaalde wie er die dag in
de rechtbank moest werken.
Alle 6000 potentiële juryleden
legden een bordje met hun naam in
een mand met de naam van hun phyle
erop. Vervolgens deed de magistraat
– een openbare ambtenaar die de
juryselectiemachine bediende – de
bordjes van elke phyle in de verticale
rijen in het apparaat, waarna de
namen getrokken werden.
1: Balletjes
gaan erin
In de zijkant van de
machine zit een buis
met een trechter
erop. De magistraat
doet zwarte en witte
marmeren balletjes
in de trechter. Het
aantal witte is gelijk
aan het aantal
rechtszaken en
benodigde jury’s.
2
3: Jury’s aangewezen
Als het eerste balletje wit
is, worden de namen in de
eerste horizontale rij
geselecteerd voor de jury.
Is het zwart, zijn ze vrij. Dit
procedé wordt herhaald
tot alle rechtbanken
bemand zijn. Dankzij de
machine zijn alle phylai
gelijk vertegenwoordigd en
is omkoping uitgesloten
omdat niet bekend is wie
er in een jury komen.
ctie werden
Voor de jur ysele rdjes op
bo
am
na
00
er 60
ebracht.
de machine aang
Lees ook
Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ac Red.sek: tw
6000 man
als rechters
PERICLES
de atheense
spindoctor
De rijke edelman Pericles gedroeg
zich niet zoals zijn klassegenoten
toen hij op de macht in Athene uit
was. Als eerste in de geschiedenis
zocht hij brede steun voor zijn beleid,
vooral onder de armen.
Zo stelde hij een zeer strenge
immigratiewet voor om de instroom
van buitenlandse ambachtslieden te
beperken. Zij kwamen bij bosjes
naar Athene en werkten goedkoper
dan hun plaatselijke collega’s. In
451 v.Chr. werd bij wet vastgelegd
dat je alleen burgerrechten kreeg als
allebei je ouders burgers van de stad
waren. Hierdoor werden duizenden
mensen tot slaaf gemaakt.
De grootste verdienste van
Pericles was de bouw van de tempel
op de Akropolis, die ook politiek
gemotiveerd was: het enorme
project was niet alleen goed voor het
aanzien van Athene, maar ook voor
de werkgelegenheid in de stad. En
iedereen wist aan wie hij
zijn inkomsten te danken had.
Dertig jaar lang was Pericles de
invloedrijkste politicus van Athene.
Hij werd maar liefst 16 keer gekozen
als strateeg van de stad, en hij
zorgde ervoor dat alle 100 Griekse
stadstaten die lid waren van de
Delische Bond een tribuut aan
Athene afdroegen.
Anton van Hooff: Athene – Het leven van de eerste democratie, Ambo, 2012 ●
Robin Osborne: Athens and Athenian Democracy, Cambridge University Press, 2010
● Donald Kagan: Pericles of Athens and the Birth of Democracy, Free Press, 1991
● Opgravingen van de Atheense agora: agathe.gr
●
SHUTTERSTOCK
VIJANDEN
Democratie de nek omgedraaid
Terwijl Athene geteisterd werd door de pest, een 27-jarige oorlog
tegen Sparta en onbekwame politici, beleefde het Noord-Griekse
koninkrijk Macedonië een bloeitijd.
Het arme bergstaatje kreeg halverwege de 4e eeuw v.Chr. een
nieuwe koning, Philippus II. Hij bouwde een sterk leger op en
besloot in 338 v.Chr. Griekenland te onderwerpen. Datzelfde jaar
versloeg hij het verenigde Griekse leger, waarna de meeste
stadstaten lid moesten worden van de Korinthische Bond. Aan het
eind van de eeuw was de Atheense democratie afgeschaft, en het
zou ruim 2000 jaar duren voor het systeem er terugkeerde.
Pericles
maakte
gebruik van
de democratie
om macht
te verwerven.