College Griekse kolonisatie in het Zwarte Zeegebied kl

College Griekse kolonisatie in
het Zwarte Zeegebied
Dinsdag 9 oktober 2007
• Pontos Axeinos (niet gastvrije zee)
• Pontos Euxinus (gastvrije zee)
• Ovale vorm (door Herodotus vergeleken
met een Scythische boog)
• 423.000 km2
• Rivieren: Donau, Dnjester and the Dnjeper
• Eilanden: Leuke en Berezan
• Maximum afstand oost-west afstand is 1175 km
• Afstand tussen het meest zuidelijke punt van de
Krim en het meest noordelijke deel van de
Turkse zuidkust is 257 km.
• Kust bergen, bossen, kliffen, moerassen
• Zwarte Zee laatste deel van Tethys Zee, 250
miljoen jaar geleden.
• Doorbraak naar Middelandse Zee ongeveer
6000 to 8000 jaar geleden.
• Het klimaat van de Zwarte Zee mediterraan in
de zomer maar koud en stormachtig in de
winter. Onverwachte stormen kunnen ieder
moment opsteken.
• Zwarte Zee in sommige periodes soms bevroren
zoals in 5e, 7e, 9e en 11e eeuw n. Chr.
• Geen leven beneden 150 tot 200 meter onder
zeeoppervlakte, geen zuurstof. 180 vissoorten,
dolfijnen en robben.
• Griekse kolonisatie sterke invloed op het milieu,
houtkap veroorzaakte klimaatsverandering en
zeeniveauverandering.
• Tussen 4e en 1e eeuw v. Chr., zeeniveau ong. 2
meter lager dan vandaag (Phanagorische
regressie)
• Bijv. in Olbia, van oorspronkelijke 55 ha, nu 20
ha onder water.
• Bij droog klimaat, nomaden naar het westen
(Scythen in 5e eeuw), bij nat klimaat beweging
naar oosten (Kelten).
• Laat Paleolithisch 15000-10000 v. Chr.
Bijv. bij Sinop
• Tijdens neolithicum en chalcolithicum,
overeenkomst cultuur west- en zuidkust
Zwarte Zee
• Vroeg Brons, invasie uit het noorden,
gedomesticeerde paarden, ruw
“cordware” aardewerk.
• Myceners niet verder noordelijk dan Vardar
vallei in Macedonie in het westen en Rhodos en
Kos in het oosten. Pas laat op Chios, LH IIIC
(1190-1050).
• Myceens materiaal in Troje, maar geen bewijs
van contacten met de Zwarte Zee.
• Tijd Myceense expansie te kort om handel met
Zwarte Zee te ontwikkelen en handelssysteem in
laat Bronstijd georienteerd op paleishandel.
• Honderden stenen ankers langs westelijke
en noordelijke Zwarte Zeekust, niet te
dateren, geen late bronstijd maar
Archaïsch (Arianus, tempel van Phasis) of
middeleeuws (Ashkelon)
• Westkust nog steeds dicht bevolkt in vroege
IJzertijd, hoewel afname door volksverhuizingen,
kleiner aantal nederzettingen.
• Crematiegraven, zoncultus maar geen
verwoestingslaag. Culturele contacten met Troje
VIIb2.
• Hallstatt B/C Babadag I, II en III cultuur
(genoemd naar Roemeense site). 11e tot 7e
eeuw.
• Babadag cultuur verdwenen ten tijde van de
Griekse kolonisatie.
• Kolonisatie = migratie
• Migratie naar Ionië, 11e-10e eeuw v. Chr.
• Meerdere oorzaken, overbevolking,
hongersnood, etc.
• Iedere polis had eigen reden
• Thera-Cyrene overbevolking (Herodotus)
alleen jonge mannen
• Kolonisatie of migratie naar Zwarte Zee
kust:
– Cimmerische invallen
– Ontvolking door volksverhuizing van
westelijke en noordelijke Zwarte Zeekust
– Stationering Ionische en Carische huurlingen
in Abydos aan Hellespont
– Vernietiging handelsroutes over land
– Verwoesting chora Ionische steden door
Cimmeriers, Scythen, Lydiërs en Perzen
•
•
•
•
•
•
Cimmeriërs: bronnen Herodotus en Assyrische koningsarchieven
(Akkadisch) Naam Cimmeriërs Gi-mi-ra-ra, betekent nomaden
Cimmeriërs archeologisch moeilijk te detecteren. Afkomstig uit
noordpontisch gebied, Ha-B/C groepen, verwant aan de Thraciërs
Tussen 714 (oostelijke groep) en 600 BC invallen via oostelijke en
westelijke Zwarte Zeekust in het Nabije Oosten
Eerste confrontatie in 713 BC. Sennacherib, zoon van Sargon II. Sargon II
stierf in 709 in slag tegen de Cimmeriërs, evenals de Urartische koning
Rusa I in 707, de Phrygische koning Midas tussen 696 en 676 (verwoesting
Gordion, discussie C14) en de Lydische koning Gyges rond 650.
Lydische koning Gyges stationeert Ionische en Carische huurlingen in
Abydos tegen nieuwe groep Thraco-Cimmeriërs (Trerer) (grafveld bij Varna)
Nu snel nieuwe kolonies in Propontis. Miletos stichtte Abydos, Procennos
en Cyzicus, Samos, Bisanthe en Perinthos; Megara, Chalcedon en
Byzantium; Phocaea stichtte Lampsacus. Alle reeds bestaande
nederzettingen. Cyzicus was de eerste kolonie voor de handel met de
Propontis. Proconnesos was al een Milesische stad gedurende de Lydische
koning Sadyattes, zoon van Gyges
• Resultaat Cimmerische en Scythische invallen:
val van Phrygische en Urartische rijken,
verzwakking van Lydische en Assyrische rijken.
Dit veranderde de politieke en economische
situatie drastisch.
• Voortdurende aanvallen op de chora van de
Griekse steden aan de Ionische kust
veroorzaakte een migratie van Ionische en
Carische bevolkingsgroepen.
• Veel Carische namen aan de Zwarte Zeekust.
• Pre-koloniale kennis van het Zwarte Zeegebied
van de Grieken:
– Seamos en Kromna aan zuidkust genoemd in Ilias,
Chalybes worden ook genoemd als metaalbewerkers
in de llias. De 8e eeuwse Milesische dichter Arctinus
noemde het eiland Leuke. Hesiodus wist van het
bestaan van de rivieren Ister en Phasis
– De Spartaanse dichter Alcaeus noemde Achilles al de
heer van de Scythische landen en Eumelos van
Corinthe noemde Borysthenis, Colchis en Sinope.
Pre-koloniaal
•
•
•
•
•
•
•
•
Altijd kennis voorafgaand aan migratie/kolonisatie. Zie Spanje, Zuid-Italië
Theoretisch mogelijk: Bezoek van Zwarte Zeegebied door Ionische
schepen in pre-koloniale periode
Vroegste Griekse materiaal, oost-Grieks Middle Wild Goat style I en II en
Middle Rhodian ware, c. 630 BC. In zuid Rusland buiten gebied van
latere kolonies
Vroegste materiaal uit gebied tussen Don en Donets, ong. 250 km van
de Zwarte Zee: o.a. een subgeometrische oost-Griekse cup, vroege
amforen uit Chios. Mogelijk afkomstig uit de vroege Ionische kolonie bij
Taganrog
Bug regio en vlakbij Kiev: Rhodisch aardewerk van ong. 630 BC
Midden Dnieper: Middle Wild Goat style II
Berezan voornamelijk zuid-Ionisch materiaal, in binnenland noordIonisch, mogelijk locaal
Meeste materiaal zo dicht bij vroegste kolonisatie gedateerd, dat een
echte pre-koloniale fase niet te bewijzen is
Kolonisatie-model
• Volgens Jan Bouzek zijn de volgende
theoretische fases bij kolonisatie:
–
–
–
–
Onregelmatige bezoek van schepen
Handel met inheemse bevolking aan de kust
Reguliere marktplaatsen
Emporia, beschermd of getolereerd door de locale
elite
– Kolonisatie, bescherming van de nederzetting tegen
rivaliserende Griekse steden
– Volledige kolonisatie waarbij vrouwen uit de
moederstad overkomen
Kolonisatie Miletos in Zwarte Zee
gebied
• Seneca (IHelv 7.2), 75 Milesische
kolonieën.
• Plinius de Oude (HN 5.112), 90 kolonieën.
• Vormen van bestaan:
– Metaalbewerking
– Landbouw
– Visserij
Eerste Ionische kolonieën in Zwarte
Zeegebied:
•
•
•
•
•
•
Apollonia Pontica
Histria
Orgamme
Berezan
Taganrog
Sinope/Amisos ?
Dorisch versus Ionisch
• Halverwege 6e eeuw v. Chr., kolonisatie vanuit
(het Dorische) Megara in Zwarte Zeegebied
• Herakleia Pontica en secundair Mesambria,
Callatis en Chersonesos.
• Ionische steden/Athene-Dorische steden/Sparta.
• Later (3e/2e eeuw v. Chr.) veel conficten met
Ionische steden:
• Apollonia Pontica/Histria-Mesambria.
5e eeuw v. Chr.
•
•
•
In 5e eeuw v. Chr. Opkomst handel in Zwarte
Zeegebied.
Enorme toename Attisch aardewerk.
Oorzaken:
1. Aankomst Scythen in Noordelijk Zwarte Zeegebied.
2. Economisch strafbeleid van de Perzen na de
Ionische opstand in 494 v. Chr.
3. Vlucht handelaren en vaklieden uit Ionie na
verwoesting Miletus door Perzen.
• Toename invloed Athene in Pontisch gebied na
tocht Perikles in de Zwarte Zee, vermoedelijk
438/437 v. Chr.
• Atheense bases in Zwarte Zeegebied:
Agathopolis, Nymphaeum, Torikos en Amisos
(tijdelijk Piraeus genoemd). Veel Atheense
kolonisten
• In 426 v. Chr. stationeerde Athene speciale
troepen in Byzantium, zgn. Hellespontophylakes
• 44 Pontische steden lid van de Delische bond
Amforen
• Belangrijkste mogelijkheid om vondst-komplexen
uit de Hellenistische periode te dateren: amforen
en amforenstempels uit produktiecentra zoals
Thasos, Rodos, Cnidos, Herakleia Pontica,
Sinope en Chersonesos.
• Relatieve chronologie precies genoeg voor
datering
• Probleem: Hergebruik amforen.
• Ook handelsdynamiek van diverse
productiecentra te bepalen.
• 6e t/m 1e eeuw v. Chr. Import transport
amforen in Pontisch gebied:
• Onder 6e eeuw, midden 5e eeuw, boven 4e
eeuw.
• 1 Chios, 2 Lesbos, 3 Samos, 4 Mende, 5
Thasos, 6 Herakleia Pontica, 7 Sinope, 8
Andere centra (o.a. Chersonessos).
• Onder 3e eeuw, midden 2e eeuw, boven 1e eeuw
• 1 Sinope, 2 Rhodos, 3 Cos, 4 Cnidos, 5 Paros, 6
Thasos, 7 Diverse centra, o.a. Italië.
Het begin van het einde
• Mithridates VI Eupator (120-63 v. Chr.). Pontische
dominatie in Noordelijk deel Zwarte Zee kust aangetoond
in de archeologie
• Chersonesos vroeg Mithridates om hulp tegen Scythen.
Op zeker moment behoorde gehele Zwarte Zee kust tot
het rijk van Mithridates VI. Daarna kwam alleen
Ottomaanse rijk in de buurt...
• Expansie-politiek Mithridates VI in Zwarte Zee en Nabije
Oosten bracht hem in conflict met Rome
• De Ephesische Vesper waarbij alle Italianen werden
vermoord. Onbekend of dit ook aan de Zwarte Zee
plaatsvond
Het einde
• Apollonia Pontica eerste bondgenoot van
Mithridates in het westelijk Pontisch
gebied. Later ook Histria, Tomis,Odessos
en Mesambria. Alleen Callatis sloot
verdrag met Rome (inscriptie).
• 72 v. Chr. Romeins leger onder M.
Terentius Varro bestormt en verwoest
Apollonia Pontica.