Zelfmanagement van een bipolaire stoornis: een fenomenologische

Zelfmanagement van een
bipolaire stoornis: een
fenomenologische studie naar
leerervaringen van patiënten
Drs. Silvio van den Heuvel
Achtergrond
Zelfmanagement (ZM) pijler uit Richtlijn
Bipolaire Stoornissen (Nolen et al 2008)
ZM verzamelnaam voor interventies en
instrumenten gericht op psychoeducatie, vroege
signalering, sociaal ritme, monitoring en leefstijl
(Janney et al 2014)
ZM-educatie bij BS is (deels, op componenten)
bewezen effectief (o.a. Crowe et al 2010)
Achtergrond
ZM-educatie is veelal een verpleegkundige
interventie (Coster & Norman, 2008)
Verpleegkundige interventies vormen complex
geheel van meerdere elkaar beïnvloedende
factoren (Craig et al 2008)
Beschrijving waaruit ZM-educatie concreet
bestaat en welke samenhangende factoren
succes of falen bepalen is nooit onderzocht
Doel/Design
Doel: Identificeren van determinanten
(samenhangende succes- en faalfactoren) in ZMeducatie door beschrijving leerervaringen van
patiënten in zelf managen van BS
Design: Fenomenologische studie (Husserl 1973)
Werving/selectie
Patiënten (n=16) tussen 23-66 jaar via
behandelaren specialistische ambulante teams
Deelname na informed consent via informatie
HV, folder, week bedenktijd en VAS-score
Doelgerichte steekproef gericht op variatie in
sekse, sociodemografische achtergrond en tijd
diagnose (1-30 jaar)
Doelgerichte steekproef
In- en exclusiecriteria
Inclusie:
Gediagnosticeerd BS I of II (APA 2013)
In een euthyme stemming op moment van
interview (35-65) op VAS schaal van 0-100
Nederlands verstaand/sprekend
Exclusie:
(Hypo)manische en/of depressieve episode (met
psychotische kenmerken)
Data-verzameling
Diepte-interviews, face-to-face (45-115 min.)
Digitale opname, verbatim getranscribeerd
Twee richtinggevende vragen:
1) Eigen betekenisverlening aan ZM?
2) Leerervaringen?
Open interviews, doorvragen met topiclist
gebaseerd op leertheorie (Engeström & Sannino 2010)
Data-analyse in zes stappen
1)Transcripten afzonderlijk lezen (essentie)
2)Samenvatting respondenten (member check)
3)‘Unlinked coding’ Atlas.ti/codering peers
4)Labels vaststellen in peer debriefing
5)Tekstfragmenten labelen/unlinked codes
verwijderen (fenomenologische epoche)
6)Labels categoriseren in codeboom tevens
input topilijst voor volgende interview tot
saturatie
Coderen in Atlas.ti 7
11
Bevindingen
Fasering in leerproces (niet volgtijdelijk)
1.
2.
3.
4.
5.
(H)erkennen van ziekteverschijnselen
Informatieverwerking patiënten educatie
Ziektemanagement
Reflecteren op leven met BS
Zelfmanagement bij BS
(H)erkennen van ziekteverschijnselen
BS I: (gevolgen van) manische episode met
opname  erkenning (bipolaire) kwetsbaarheid
BS II: hypomane periode ‘geweldig’, depressie 
erkenning (bipolaire) kwetsbaarheid
Acceptatie van diagnose BS is moeizaam
(H)erkenning klachten minder weerstand
Ziektebeleving is bepalend:
• negatieve ervaringen  lerend effect
• positieve ervaringen  twijfel diagnose
Quote (h)erkenning BS I
Quote (h)erkenning BS II
Informatieverwerking
Hoeveelheid info teveel/te vroeg na diagnose
Behoefte aan:
• Aandacht voor emotie na diagnosestelling
• Gedoseerde informatie ivm
concentratieproblemen na acute fase
• Gebruik van metaforen aansluitend op
beleving of beroep
• Visuele ondersteuning
• Eenvoudige alledaagse voorbeelden
Quote informatieverweking
Ziektemanagement
Stemming/activiteit moeilijk te herkennen en
onder controle te krijgen
Controle door:
• Herkenning ‘trigger-events’, zoals
werkeloosheid  doelloosheid  depressie
• Contragedrag, bijv. small talk bij depressie
• Gebruik Life Chart/Signaleringsplan
• Naasten betrekken, als non-verbale ‘spiegel’ of
gebruik ‘codewoord’ als ‘red flag’
Quote ziektemanagement
Reflecteren op leven met BS
Ziektemanagement door ‘trial and error’
Ziekte ‘onder controle’  reflectie op leven BS
• Activiteiten concreet
• Emoties vaag
Verlangen naar meer autonomie/normaal leven
Reflectie  beleving van voortdurende angst
voor terugval  verlammend effect
Leren omgaan met ‘angst voor terugval’ om
verder te komen
Quote reflectie
21
Zelfmanagement bij BS
Systeem dagelijkse verantwoordelijkheden 
hoge last familieleden
Primaire taak patiënt terugval voorkomen, maar
herstel vraagt autonomie  conflicten
Reflectie/open communicatie angsten/wensen
Erkennen grenzen aan eigen kunnen
Effectieve verdeling zelfmanagement en sociale
netwerk inzetten (autonomie/heteronomie)
Zelfregulatie  wekt vertrouwen bij systeem
Quote zelfmanagement
Discussie
Emotie diagnosestelling hangt samen met
conceptualiseren van BS (erkenning - acceptatie)
Stukjes concrete info (activiteit - stemming)
Monitoring (LCM/SP) moment bepalen 
reflectie op alledaagse omstandigheden
Alertheid op prodromale symptomen  angst
voor terugval
Conflicten over stemming/activiteiten in
systeem  her-labelen als leerproces naar ZM
Beperkingen/meerwaarde
• Validiteit (credibility, triangulatie)
• Betrouwbaarheid (peerreview, audit trial)
• Reproduceerbaarheid (datasoftware, audit
trail)
• Verpleegkundigen i.p.v. multidisciplinaire
teams
• Tijdrovend, kleine N
• Saturatie?
Conclusie
Lifecharts, signaleringplan en psychoeducatie
geschikt als ZM ondersteuning mits op juiste
moment geïntroduceerd en ingezet.
‘Zelfmanagement’ wekt suggestie dat de patiënt
er alleen voor staat, echter het is een
netwerkproces waarin meerdere personen
betrokken zijn.
Succes van ZM-educatie bij BS
wordt mede bepaald door…
• Het ondersteunende netwerk rondom de
patiënt
• Het individuele vermogen tot zelfregulatie
• Het erkennen van grenzen aan eigen
autonomie
• De acceptatie dat anderen (hulpverleners en
naasten) tijdelijk de regie overnemen indien er
een terugval dreigt
• Het overwinnen van de angst op terugval
Literatuur
•
American Psychiatric Association. 2013. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th edition). American
Psychiatric Publishing. Arlington VA. USA.
•
Barlow J, Wright C, Sheasby J, et al. Self-management approaches for people with chronic conditions: a review. Patient
Education and Counseling 2002;48(2):177-87 doi: 10.1016/s0738-3991(02)00032-0[published Online First: Epub Date]|.
•
Coster S, Norman I. Cochrane reviews of educational and self-management interventions to guide nursing practice: A review.
International Journal of Nursing Studies 2009;46(4):508-28 doi: 10.1016/j.ijnurstu.2008.09.009[published Online First: Epub
Date]|.
•
Craig P, et al. Developing and evaluating complex interventions: new guidance. 2008.
www.mrc.ac.uk/complexinterventionsguidance
•
Crowe M, Whitehead L, Wilson L, et al. Disorder-specific psychosocial interventions for bipolar disorder-A systematic review
of the evidence for mental health nursing practice. International Journal of Nursing Studies 2010;47(7):896-908 doi:
10.1016/j.ijnurstu.2010.02.012[published Online First: Epub Date]|.
•
Engestrom Y, Sannino A. Studies of expansive learning: Foundations, findings and future challenges. Educational Research
Review 2010;5(1):1-24 doi: 10.1016/j.edurev.2009.12.002[published Online First: Epub Date]|.
•
Friese, S. 2012. Qualitative Data Analysis with Atlas.ti. Hannover, SAGE publications Ltd.
•
Husserl E. 1973. Die Idee der Phänomenologie. Fünf Vorlesungen. [The idea of phenomenology. Five lectures]. Edited by
Walter Biemel. The Hague, The Netherlands. Martinus Nijhoff.
•
Janney CA, Bauer MS, Kilbourne AM. Self-management and bipolar disorder--a clinician's guide to the literature 2011-2014.
Curr Psychiatry Rep 2014;16(9):485 doi: 10.1007/s11920-014-0485-5[published Online First: Epub Date]|.
•
Nolen WA, Kupka RW, Schulte P, Knoppert-van der Klein E, Honig AR, Goossens PJJ, et al., 2008. Richtlijn Bipolaire
Stoornissen van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. [Guideline for Bipolar Disorder from the Dutch Society for
Psychiatry]. Utrecht, De Tijdstroom.
Einde presentatie
DOI: 10.1111/jpm.12243
Bedankt voor uw aandacht!