deel 1 - Vrijdenken over geloof

Jezus
de messias
Jezus de messias
D. De Waele
Inhoud
I. De historische Jezus .................................................................................................................................................... 4
II. De kindheidsverhalen ................................................................................................................................................ 5
1. De kindheidsverhalen - historisch .......................................................................................................................... 5
2. Jozef bij Matteüs ..................................................................................................................................................... 5
3. Jezus bij Matteüs .................................................................................................................................................... 6
4. Jezus bij Lucas ........................................................................................................................................................ 7
III. De zending van Jezus ............................................................................................................................................... 8
1. De persoon van Jezus ............................................................................................................................................. 8
2. Johannes de Doper .................................................................................................................................................. 9
3. Jezus en Galilea .................................................................................................................................................... 10
a. Geschiedenis van Galilea .................................................................................................................................. 10
b. Galileese rebellen .............................................................................................................................................. 11
c. Galilea in het evangelie ..................................................................................................................................... 11
d. Galilea en Rabbijnse literatuur .......................................................................................................................... 11
4. Genezing in de leefwereld van Jezus .................................................................................................................... 11
5. Exorcisme in de leefwereld van Jezus .................................................................................................................. 12
6. De heilige man ...................................................................................................................................................... 14
7. Joodse charismatici (chassidim). .......................................................................................................................... 15
a. Choni ................................................................................................................................................................. 15
b. Chanina ben Dosa ............................................................................................................................................. 16
8. Chassidim en Farizeeën ........................................................................................................................................ 17
IV. Jezus en de wet ....................................................................................................................................................... 17
1. Halacha ................................................................................................................................................................. 17
2. Jezus’ visie op de joodse wet ................................................................................................................................ 17
3. Jezus over echtscheiding ...................................................................................................................................... 18
4. Jezus over spijswetten .......................................................................................................................................... 20
5. Jezus over de sabbat ............................................................................................................................................. 22
a. De sabbat is er voor de mens............................................................................................................................. 22
____________________
Jezus de messias – deel 1
2
b. Iemand uit een kuil halen / goed of kwaad doen op sabbat .............................................................................. 23
c. Genezing als werken op sabbat ......................................................................................................................... 25
d. Jezus bereidt een geneesmiddel ........................................................................................................................ 26
V. Jezus als de messias ................................................................................................................................................. 27
1. De koninklijke messias ......................................................................................................................................... 27
2. Koninklijke en priesterlijke messias ..................................................................................................................... 27
3. De lijdende messias .............................................................................................................................................. 28
4. Het getuigenis van het Nieuwe Testament ........................................................................................................... 29
5. Andere titels van Jezus ………………………………………………………………………………………….30
VI. Lijden, sterven en opstanding ................................................................................................................................ 30
1. Jezus voorzag lijden en dood ................................................................................................................................ 31
2. Tempelreiniging.................................................................................................... Error! Bookmark not defined.
3. Getsemane ………………………………………………………………………………………………………31
4. Voor Pilatus .......................................................................................................... Error! Bookmark not defined.
5. De kruisiging ...................................................................................................................................................... 322
a. Algemeen .......................................................................................................................................................... 32
b. Oude Testament................................................................................................................................................. 33
c. Jezus .................................................................................................................................................................. 33
6. Opstanding ……...………………………………………………………………………………………………33
Bijlagen ...................................................................................................................................................................... 355
____________________
Jezus de messias – deel 1
3
I. De historische Jezus
Ongeveer 1800 jaar lang nam men aan dat het portret dat de evangeliën schilderden van Jezus met alle bij horende
christologische uitspraken samenviel met de historische Jezus. De Verlichting van de 18 e eeuw zorgde voor een
meer wetenschappelijke benadering van de bijbel. De historische principes die men toepaste op andere oude werken
werden nu gebruikt bij de bestudering van het NT. Men noemt dit de historische kritiek.
Een eerste fase in de zoektocht naar de historische Jezus mondde uit in verschillende biografieën over Jezus, die
echter meer vertelden over de fantasie van de respectievelijke auteurs dan van de historische Jezus. H.S. Reimarus
was de eerste die een beeld van Jezus ontwikkelde dat verschillend was van de Christus die de evangeliën
beschreven (1778). Hij zag Jezus als een joodse revolutionair die zonder succes poogde om een Messiaans
koninkrijk te stichten op aarde. Reimarus zag de Christus van het NT. Als een fictieve projectie van hen die zijn
lichaam gestolen hadden en beweerden dat hij verrezen was. Het onderzoek naar de persoon van Jezus was dus
rationalistisch en ontkende de mogelijkheid van het bovennatuurlijke. Men `bevrijdde' Jezus niet alleen van latere
theologische inkleuringen, zoals men beweerde, maar legde doorgaans de eigen anti-theologische vooroordelen op.
In 1835 publiceerde D.F. Strauss zijn Das Leben Jesu. Zijn uitgangspunt was dat de evangeliën het beeld van Jezus
hadden verfraaid in een mythisch personage. Deze verandering was zo diepgaand dat de historische Jezus niet meer
traceerbaar was. B. Bauer (1877) betoogde zelfs dat Jezus en Paulus nooit hadden bestaan, en E. Renan (1863)
portretteerde een puur menselijke Jezus. In een dergelijke discussie werd het evangelie van Johannes al vlug niet
relevant bevonden, terwijl Marcus en Q als de sleutel werden gezien voor het reconstrueren van de menselijke Jezus.
Doch, in 1901 argumenteerde W. Wrede dat ook Marcus het product was van een theologie waarin Jezus als
goddelijk werd gezien en dus niet betrouwbaar was als historische bron.
In zijn Geschichte der Leben Jesu Forschung, 1906, onderzocht A. Schweitzer het dan 100 jaar bestaande
onderzoek naar de historische Jezus. Hij besloot dat het onderzoek meer vertelde over de onderzoekers dan over
Jezus. Wat volgens hem ontbrak was het apocalyptische element waarbij Jezus zichzelf zag als de messias die door
zijn dood het einde van de wereld zou nabij brengen. M. Kähler publiceerde Der sogenannte historische Jesus und
der geschichtliche, biblische Christus (1892). Daarin stelde hij dat het onmogelijk was de historisch Jezus te
scheiden van de Christus van het geloof, vermits de nieuwtestamentische geschriften het vooral over de laatste
hadden. De Christus van het geloof is voor christenen ook de enige die er toe doet. R. Bultmann onderzocht in Die
Geschichte der synoptischen Tradition, (1921) de historiciteit van de synoptische evangeliën en schreef het grootste
deel ervan toe aan de creativiteit van de eerste christenen. Maar men moest ook niet zoeken naar een historische
basis voor het geloof. In feite waren ontdekkingen over de historische Jezus irrelevant voor het geloof. Bultmanns
eigen studenten zouden nochtans zorgen voor een tweede zoektocht naar de historische Jezus. In 1953 publiceerde
E. Käsemann een artikel `Het probleem van de historische Jezus', waarin hij wees op het gevaar van de kloof die
Bultmann had geopend: als er geen aanwijsbaar verband is tussen de opgestane Heer van de evangeliën en de
historische Jezus wordt het christendom een mythe. Hij erkende dat de evangeliën geen pure biografie waren, maar
zocht naar criteria om te bepalen wat daarin toch historisch was.
Na 1980 ontstonden twee strekkingen. Een meer conservatieve hield zich vooral bezig met de bestudering van de
christologie. Men geloofde dat Jezus inderdaad overtuigd was van een unieke relatie met God, hetgeen tot uiting
kwam in zijn toespraken. Hij sprak over zichzelf als de `Zoon des mensen', anderen noemden hem de `Messias'. De
ontdekking in Qumran laat in ieder geval zien dat tittels als Zoon des Mensen en Heer bekend waren in Semitisch
sprekende kringen in Palestina in Jezus' tijd. De gewoonte om christologische titels toe te wijzen aan latere tijd
wordt tegenwoordig als te simpel gezien.
Een meer radicale strekking wordt gevormd door een groep onderzoekers die `The Jesus Seminar' vormen, waarin
men werkt vanuit een aantal principes. De basis is antibovennatuurlijk, dus geen lichamelijke opstanding, geen
voorzeggingen van eigen dood, vermindering van het eschatologisch karakter van Jezus' bediening. Van de
uitspraken van Jezus in de evangeliën acht men 20% authentiek, 30% twijfelachtig, 50% niet authentiek. Men
besteedt veel aandacht aan publiciteit in de media om aldus Jezus te bevrijden van de `tirannie van het religieuze
establishment' van de kerk. Men doet het graag voorkomen alsof tegenstand enkel uit `fundamentalistische' hoek
komt, terwijl ook andere vooraanstaande onderzoekers nogal kritisch staan tegenover deze strekking. De kritiek
betreft de methodologie, het ontbreken van vooruitgang in onderzoek naar de historische Jezus, men vindt de Jezus
die men wil.
____________________
Jezus de messias – deel 1
4
Een nieuwe richting sloeg E.P. Sanders in, die het joods-zijn van Jezus benadrukte. Jezus was een eschatologische
prediker die een nieuwe eeuw aankondigde en waarvoor Israël hersteld diende te worden. Daarbij worden de feiten
zoals die in de evangeliën staan aanvaard. Jezus deed dus wonderen, al zijn die natuurlijk verklaarbaar. Hij twijfelt
aan de polemieken tussen Jezus en de Farizeeën omdat Jezus' wetsvisie binnen het toentertijd aanvaardbare blijft.
Anderen hebben hem hierop bekritiseerd.
Men kreeg aandacht voor overeenkomsten van het N.T. met joodse apocalyptische werken. Daarin wordt ook
gesproken over opstanding der doden en een eindoordeel, en komen titels als ‘zoon des mensen’ voor. Tevens zag
men in dat er overeenkomsten waren tussen Jezus’ onderwijs en dat van rabbijnen dat we aantreffen in rabbijnse
literatuur.
II. De kindheidsverhalen
1. De kindheidsverhalen - historisch
Lezen: Matt.1:18 - 2:23. Luc.2:1-24, 39.
•
Historisch. Vragen bij Matt.
- Waar wordt Jezus geboren? (2:1)
- Hoe oud kan Jezus geweest zijn bij de kindermoord? (2:7, 16)
- Waarvoor vreest Jozef? (2:22). Waarom zou hij daar naar toe willen gaan?
- Waar gaat hij dan naar toe? (2:23) Wat betekent ‘vestigen’?
•
Historisch. Vragen bij Luc.
- Waar wordt Jezus geboren? (2:4).
- Waar woonden zijn ouders? (2:4).
- Waar verblijven zij? (2:7).
- Waar keren zij naar terug? (2:39).
- Wanneer keren zij terug? (2:22,39) Vgl. Lev. 12:2-4: Wanneer een vrouw moeder wordt en een kind van het
mannelijk geslacht baart, dan zal zij zeven dagen onrein zijn; als in de tijd van haar maandelijkse afzondering zal
zij onrein zijn. 3 En op de achtste dag zal het vlees van zijn voorhuid besneden worden. 4 Drieëndertig dagen zal zij
blijven in het reinigingsbloed; niets heiligs zal zij aanraken, naar het heiligdom zal zij niet komen, totdat de dagen
van haar reiniging vervuld zijn.
Wat is historisch niet verenigbaar tussen Matt. en Luc.?
Mogelijk hebben zowel Matt. als Luc. de moeilijkheid hebben willen oplossen dat Jezus, die gesitueerd wordt in
Nazaret, volgens de Schriften in Betlehem is geboren.
2. Jozef bij Matteüs
- Wie is de vader van Jozef? (Matt.1:15-16)
- Wie is de hoofdpersoon in het verhaal? (Matt.1:18-25 & 2:13-23)
- Wat lees je in: Matt.1:20,24.
Matt.2:12.
Matt.2:13.
Matt.2:19-20.
Matt.2:22.
- Wat staat er in Matt.2:14,15?
- Wat staat er in Matt.2:21?
De kernvraag: aan welke oudtestamentische verhalen doet de beschrijving van Matteüs denken? Wat zijn de
overeenkomsten?
Matteüs schrijft over de geboorte van Jezus, maar hij doet dit doorheen verhalen uit Tenach. Zijn verhaal is niet
zozeer een historisch verslag, hij beschrijft wat er gebeurd is met beelden, personages, thema’s, die ontleend zijn aan
____________________
Jezus de messias – deel 1
5
Tenach. (Sommigen noemen dit de midrasj-methode). Ook citaten uit Tenach worden daarbij aangewend (Bijv.
Hos.11:1 in Matt.2:15: ‘en daar bleef hij tot de dood van Herodes, opdat vervuld zou worden hetgeen de Here door
de profeet gesproken heeft, toen hij zeide: Uit Egypte heb Ik mijn Zoon geroepen’). Voor de auteur zijn
reminiscenties aan Tenach en midrasj belangrijker dan de historiciteit. Je ziet dat doorheen het hele evangelie.
Een vraag is waarom Matteüs de geboorte van Jezus heeft willen belichten doorheen de verhalen van Jozef uit
Genesis. Dit wordt in de tekst van het evangelie zelf niet duidelijk. Enige kennis van wat men in het jodendom
geloofde over de messias kan verheldering brengen. Mogelijk heeft Matteüs Jezus willen tekenen als de Messias ben
Jozef. Dit bereikt Matteüs door de vader van Jezus te identificeren met Jozef van de verhalen in Genesis. De zoon
van die Jozef is immers de lijdende messias.
In de rabbijnse literatuur treffen we de Messias ben Jozef, de lijdende messias aan, tegenover een andere,
triomferende Messias ben David. Door God aangemoedigd mag de Messias ben David een wens doen. Doch hij
ziet zich plots met een doodscène geconfronteerd: Als hij ziet dat de Messias ben Jozef gedood wordt, zegt hij:
Heer van de wereld, ik bid u alleen om mijn leven.
God verzekert hem dat zijn gebed zal verhoord worden. Elders vinden wij de legende van de messias aan de
poort van Rome. R. Jehosjua ontmoet de profeet Elia, die als bode Gods optreedt. R. Jehosjua vraagt Elia naar
het eeuwige leven en naar de komende messias. De messias waar het over gaat wordt niet met name de Messias
ben Jozef genoemd, maar het gaat wel om een lijdende messias. Hij is buitengesloten uit de stad Rome en houdt
verblijf onder de zieken bij de stadspoort. Deze messias is reeds op aarde, niet in een verre toekomst, hij is dus
nabij. Dat hij toch talmt te komen (naar Israël) is Israëls schuld. Hij komt immers alleen als men naar zijn stem
hoort (de Tora bestudeert).
3. Jezus bij Matteüs
- In Matt.2:13-18 wordt beschreven hoe Herodes alle jongens uit Betlehem en omstreken laat doden. Welke andere
koning doet iets dergelijks?
- In dezelfde perikoop lezen we dat de zoon die verlosser zal zijn (Jezus) ontkomt. Welke andere zoon die verlosser
zal zijn ontkomt eveneens?
- In Matt.2 vluchten Jozef, Maria en Jezus voor Herodes. Wie vlucht voor die andere koning? (Vgl. Matt.2:13 met
Ex.2:15: in beide verzen: doden, vluchten, vreemd land).
- Als Herodes gestorven is, kunnen ze terugkeren. Hoe zit dat in Exodus? Vgl. Ex.2:23.
- Wie neemt het initiatief tot de terugkeer van Jozef? (Matt.2:18-19). Vgl. Ex.3:2.
- Vgl. Matt.2:20: ‘[de engel des Heren] zegt: Sta op, neem het kind en zijn moeder en reis naar het land Israël, want
zij, die het kind naar het leven stonden, zijn gestorven’ met Ex.4:19: ‘Want de HERE had tot Mozes in Midjan
gezegd: Keer terug naar Egypte, want alle mannen, die u naar het leven stonden, zijn gestorven’.
- Vgl. Matt.2:21: ‘En hij stond op en hij nam het kind en zijn moeder en kwam in het land Israël’ met
Ex.4:20:‘Daarop nam Mozes zijn vrouw en zijn zonen, zette hen op een ezel en keerde naar het land Egypte terug;
ook nam Mozes de staf Gods in zijn hand’.
Ook in de rest van het evangelie naar Matteüs vinden we belangrijke overeenkomsten met de Tora, tussen Jezus en
Mozes. Ook hier moet men zich de vraag stellen: waarom schildert Matteüs Jezus met woorden die herinneren aan
Mozes? Zie ook:
•
Mozes: - bedreiging leven als kind en uitredding > doortocht Schelfzee > 40 jaar in woestijn > Mozes en Tora
op de berg > Mozes’ einde op een berg > opdracht te onderhouden wat de leraar onderwezen heeft > geen
graf.
•
Jezus: - bedreiging leven als kind en uitredding > doop van Jezus > 40 dagen in woestijn > Jezus en de
Bergrede > Jezus’ einde op een berg > opdracht te onderhouden wat de leraar onderwezen heeft > leeg graf.
Midrasjim als hulp bij uitlegging? Sepher ha Jasjar. (11e, 12e eeuw n.Chr.)
Het gebeurde in de nacht waarin Abraham geboren werd, dat alle dienaren van Terach en alle Wijzen van
Nimrod en al zijn schriftgeleerden kwamen, om in het huis van Terach te eten en te drinken en zich met hem in
deze nacht te verheugen. Toen zij zijn huis verlieten, hieven zij in die nacht hun ogen hemelwaarts naar de
sterren, en zij zagen en zie, een zeer grote ster kwam uit van de opgang van de zon en liep langs de hemel en
____________________
Jezus de messias – deel 1
6
verslond vier sterren aan de vier zijden van de hemel. En zij verwonderden zich over deze verschijning en
oordeelden met inzicht dit gebeuren, om zijn betekenis te kennen. Zo spraken zij met elkander: Dat betekent
niets anders dan dat het kind, dat in deze nacht aan Terah geboren is, groot zal worden en zich zeer zal
uitbreiden en de ganse aarde in bezit zal nemen, hij zelf en zijn nakomelingen tot in eeuwigheid. Hij zelf en
zijn zaad zullen grote koningen doden in hun land in bezit nemen.
Zoals bij Jezus zien we hier de ster in het Oosten, die duidt op het belang van het kind.
4. Jezus bij Lucas
Lezen: Luc.1:46-55, 2:40-52, 3:23 (naast wat we al gelezen hebben: Luc.2:1-24, 39).
- Lees je bij Luc. iets over de dromen die in Matt. voorkomen?
- Over de vlucht naar Egypte en de terugkeer?
- Wie is de vader van Jozef? (Luc.3:23,24)
(In Matt.1:15-16 was dat Jakob).
- Wie is de hoofdpersoon in het verhaal? (Luc.1:26-46)
(In Matt.1:18-25 & 2:13-23 was dat Jozef).
- Maria, die door Gods ingrijpen zwanger is, zingt een loflied (Luc.1:47-55). Wie doet dat eveneens?
- Welk verhaal dient dus als achtergrond voor Lucas’ verhaal over Jezus’ geboorte?
- Met wie wordt Maria geïdentificeerd, met wie wordt Jezus geïdentificeerd, en waarom? (1 Sam.3:20, Luc.4:24,
7:16).
- Vgl. 1 Sam.2:26 ‘Maar de jonge Samuel nam toe in aanzien en in gunst, zowel bij de HERE als bij de mensen’
[context: bij tempel] met Luc.2:52 ‘En Jezus nam toe in wijsheid en grootte en genade bij God en mensen’ [context:
bij tempel].
- Vgl. ook: ‘elk jaar’ gaan de ouders van Samuel/Jezus op naar de tempel,
- Er bestond een rabbijnse traditie waarin Samuel zoals Jezus blijk geeft van schranderheid in de tempel (zie
‘Samuels wijsheid’), en een traditie waarin Samuel 12 jaar is als hij zijn eerste godsspraak hoort (zie ‘Samuel 12
jaar’).
- Overeenkomstig is ook dat Hanna/Maria hun zoon ‘verliezen’ aan de Heer.
•
Het Magnificat uit Luc.1 vergeleken met 1 Sam.1-2: cursief met tussen vierkante haken de verzen.
47. En Maria zei: [2:1] Mijn ziel maakt de Heer groot, En mijn geest heeft zich zeer verheugd in God, mijn
redder 48. omdat hij heeft omgezien naar de nederig staat van zijn dienstmaagd [1:11]. Want zie, van nu af
aan zullen alle generaties mij gelukkig prijzen. 49. omdat de machtige grote dingen aan mij gedaan heeft, en
heilig is zijn naam. 50. En zijn medelijden is voor hen die hem vrezen, van generatie tot generatie. 51. Hij
heeft gedaan een krachtig werk door zijn arm. Hij heeft uiteengejaagd Hoogmoedigen in de overlegging van
hun harten. 52. Hij heeft neergeworpen machtigen van tronen en hij heeft verhoogd mensen met een lage staat
[2:4,7] 53. Hongerenden heeft hij vervuld met goede dingen [2:5], en rijken heeft hij leeg weggezonden. 54.
Hij is ter hulp gekomen Israël, zijn knecht, om te herinneren medelijden 55. Zoals hij gesproken heeft tot onze
vaderen voor Abraham en zijn zaad tot in eeuwigheid.
•
Samuels wijsheid. Berachot 31b (6e eeuw n.Chr.) Jalkut 1 Sam.§80 (13e eeuw n.Chr.).
“Om dit kind heb ik gebeden” [1 Sam.1:27]. Samuel waagde het een [wets]beslissing te geven in
tegenwoordigheid van zijn leraar, zoals begrepen onder “Toen een stier geslacht zou worden, werd het kind
naar Eli gebracht” [1 Sam.1:25]. Was het omdat een stier geslacht zou worden dat ze het kind naar Eli
brachten? [Neen,] de stier werd gebracht om geofferd te worden. Eli zei: “Roep een priester, en laat hem het
slachten zoals [ritueel] hoort”. Toen het kind Samuel zag dat de mensen een priester zochten om het slachten
te verzorgen, zei hij: “Waarom lopen jullie een priester te zoeken? Een gewone slachting is even geldig”.
Daarop werd Samuel voor Eli gebracht, die vroeg: “Waar haal jij zo’n [wets]beslissing vandaan? Samuel
antwoordde: “Zegt de Schrift: ‘De priester zal slachten’? Al wat zij zegt is: ‘De priesters zullen [het bloed]
brengen’ [Lev.1:5]. Dat betekent dat de verplichtingen van de priesters beginnen met het ontvangen van het
bloed. Vandaar dat de slachting zelf mag worden uitgevoerd door een gewoon mens”. Eli zei: “Je redeneert
____________________
Jezus de messias – deel 1
7
goed. Maar je waagde het een [wets]beslissing te geven in tegenwoordigheid van jouw leraar, en wie waagt
een [wets]beslissing te geven in tegenwoordigheid van zijn leraar, is schuldig aan de doodstraf”.
Hanna verscheen onmiddellijk en riep in angst uit: “Ik ben de vrouw die hier bij u stond” [1 Sam.1:26]. Eli
antwoordde: “Laat mij zijn, dat ik hem veroordeel tot de dood. Nadien zal ik Gods genade over u afsmeken,
en Hij zal u een zoon geven die beter is dan deze”. Maar zij zei: “Voor dit kind heb ik gebeden”.
•
Samuel 12 jaar. Josephus, Joodse Oudheden, V: 348 (1e eeuw n.Chr.).
Samuel had zijn twaalfde levensjaar voltooid, toen zijn profetische gaven zich openbaarden. In een nacht,
tijdens zijn slaap, riep God hem bij zijn naam.
III. De zending van Jezus
1. De persoon van Jezus
[Vele gegevens uit dit hoofdstuk zijn ontleend aan G. Vermes, Jesus the Jew]. Buiten de kindheidsverhalen wordt de
naam van Jezus’ vader enkel vernoemd in Luc.4:22 en in een variante lezing van Matt.13:55. Buiten de
kindheidsverhalen wordt Jezus’ geboorteplaats niet vernoemd. Rond de leeftijd van 30 jaar werd hij gedoopt door
Johannes de Doper in het 15e jaar van Tiberius’ regering, in 28/29 n.Chr. (Luc.3:23).
Jezus schijnt niet gehuwd geweest te zijn en liet dus geen vrouw achter, zoals hij zijn discipelen aanbeval te
doen (Luc.14:26; “Wie mij volgt, maar niet breekt met zijn vader en moeder en vrouw en kinderen en broers en
zusters, ja zelfs met zijn eigen leven, kan niet mijn leerling zijn”. Zie ook Luc.18:29), zoals ook bij de joodse
Egyptische sekte der Therapeuten het geval was (Philo, de vita contemplativa, 13). Volgens Marc.6:3 en Matt.13:55
was hij timmerman of zoon van een timmerman. In oude joodse geschriften wordt de term ‘timmerman’ metaforisch
gebruikt (Flusser, Jezus, 30). In de Talmoed betekent het Aramese woord voor timmerman (naggar) ‘geleerde’.
- “Dit is iets wat geen timmerman, zoon van timmermannen, kan uitleggen” (p Jeb. 9b, p Kid. 66a)
- “Er is geen timmerman, noch een zoon van een timmerman, om dit uit te leggen” (b AbZa 50b)
Tijdens zijn bediening oefende Jezus geen beroep uit maar wijdde zich volkomen aan religieuze activiteiten. Hij
wordt geportretteerd als exorcist, genezer en onderwijzer (Luc.13:32). Anders dan bij joodse gebruiken, kennen de
evangeliën geen exorcismeritueel. Exorcismen gebeuren door een woord, een bevel. Bij de meeste genezingen (van
individuen) is er een lichamelijk contact tussen Jezus en de zieke: oplegging der handen, eenmaal worden oren en
tong van een doofstomme aangeraakt (Marc.7:33-34), en worden de ogen van een blinde aangeraakt (Marc.8:23-25).
Het tot leven wekken van doden gebeurt ook door aanraking of door een woord. Het stillen van de storm, voeden
van de menigte, e.d., zijn een soort wonderen die minder vaak voorkomen dan genezingen.
Jezus wist zich gezonden tot de joden alleen Matt.15:24: “Hij antwoordde: ‘Ik ben alleen gezonden naar de verloren
schapen van het volk van Israël.’”. Als Jezus een bezetene uit Gerasa (Decapolis) bevrijd heeft, mag deze - als enige
- hem niet volgen, Marc.5:19; Luc.8:38-39. De apostelen mogen niet naar heidenen of Samaritanen gaan, Matt.10:56. Hij noemde heidenen honden en zwijnen (in menige rabbijnse tekst wordt ‘zwijn’ gebruikt voor heidenen). Ook
met ‘honden’ worden heidenen bedoeld. De Syro-Fenicische vrouw moet aandringen vooraleer Jezus haar tegemoet
komt (Marc.7:24-30). Maar hier zie je dat Jezus zich dus wel laat verbazen door het geloof van niet-joden (zoals ook
in Matt.8:5-13; Luc.7:1-10).
Marc.7:26 Deze vrouw was van Syro-Fenicische afkomst en geen Jodin; ze smeekte hem om bij haar dochter
de demon uit te drijven. 27 Hij zei tegen haar: ‘Eerst moeten de kinderen genoeg te eten krijgen; het is niet
goed om de kinderen hun brood af te pakken en het aan de honden te voeren.’ 28 De vrouw antwoordde:
‘Heer, de honden onder de tafel eten toch de kruimels op die de kinderen laten vallen.’ 29 Hij zei tegen haar:
‘Dat hebt u goed gezegd. Ga naar huis, de demon heeft uw dochter al verlaten.’ 30 En toen ze thuiskwam, lag
haar kind op bed en bleek de demon verdwenen te zijn.
In het toenmalige jodendom bestonden m.b.t. de houding tegenover niet-joden twee visies naast elkaar. De strenge
school van Sjammai beklemtoonde de afgoderij van niet-joden. Een vertegenwoordiger van die school, Rabbi
Eliëzer, zei daarover: “Geen van de niet-joden heeft deel aan de komende wereld”. Rabbi Josjoea, behorend tot de
school van de gematigder Hillel zei daarentegen: “Er zijn rechtvaardigen onder de volkeren, die deel hebben aan de
komende wereld” ( Tosefta Sanhedrin 13:2). Op bepaalde punten kwam Jezus overeen met de school van Hillel, van
____________________
Jezus de messias – deel 1
8
beiden is bijvoorbeeld bekend dat ze de naastenliefde noemden als de samenvatting van de wet. Maar over nietjoden lijkt Jezus meer op de lijn van Sjammai te hebben gestaan.
Jezus ondervindt tegenkanting, eerst van zijn verwanten en dorpsgenoten (Marc.3:21: “Hij is niet bij zijn zinnen”).
Vrienden en buren waren verontwaardigd. In Nazaret werd hij verworpen. Marc.6:3-6 / Matt. 13:57 / Luc.4:16,2830. Mogelijk hebben deze negatieve reacties van familie en dorpsgenoten invloed gehad op Jezus’ afwijzing van
familiale banden. Marc.3:31-35: “Hij antwoordde: ‘Wie zijn mijn moeder en mijn broers?’ Hij keek de mensen aan
die in een kring om hem heen zaten en zei: ‘Jullie zijn mijn moeder en mijn broers’” / Luc.11:27-28 / Luc.14:25-26:
“Wie mij volgt, maar niet breekt met zijn vader en moeder en vrouw en kinderen en broers en zusters, ja zelfs met
zijn eigen leven, kan niet mijn leerling zijn”. (Matt.10:37).
Jezus’ godsvertrouwen komt tot uiting in zijn toespraak over de vogels, Matt.6: 25-34. Daarin verwijst hij enkele
keren naar het exodus-verhaal, zoals Ex.15:24: ‘Wat zullen wij drinken?’ De gelovige zal drinken krijgen, en
manna, voor elke dag genoeg, cfr. Matt.6:34: de dag van morgen zorgt wel voor zichzelf. In Luc. 10:38-42 wordt de
keuze van Maria voor het onderricht van Jezus geprefereerd boven de arbeid van Marta. Praktisch gezien waren het
enkele bemiddelde vrouwen die voorzagen in de behoeften van Jezus en zijn volgelingen, Luc.8:1-3. In Matt.10:910 worden de discipelen uitgezonden zonder dat ze iets mogen meenemen.
Paulus laat een ander geluid horen: 2 Tess.3:10 Toen we bij u waren, hebben we herhaaldelijk gezegd dat wie
niet wil werken, niet zal eten. Zie ook 1 Kor.9:14. In het toenmalige jodendom vond je deze twee lijnen terug:
op God vertrouwen voor je onderhoud, zodat je je volledig aan de Tora kunt wijden
zelf werken voor je onderhoud en minder tijd over hebben voor de Tora
Uitgaande van een tekst uit Ex.16:4 over hoe je manna moet inzamelen - genoeg voor één dag, luidt het: Rabbi
Josjoea zegt je moet vandaag inzamelen voor morgen, zoals op vrijdag voor de sabbat. Rabbi Eliëzer zegt: je moet
niet vandaag voor morgen inzamelen, want, placht R. Eliëzer te zeggen: Wie vandaag te eten heeft en vraagt, "Wat
moet ik morgen eten?”; die behoort tot de kleingelovigen! (vert. Tomson). Kleingelovigen, is hetzelfde woord dat
Jezus gebruikt in Matt.6:30. Eliëzer staat op de lijn van Jezus.
In Ex.16:44 De HEER zei tegen Mozes: ‘Ik zal voor jullie brood uit de hemel laten regenen. De mensen
moeten er dan elke dag op uitgaan om net zo veel te verzamelen als ze voor die dag nodig hebben. Daarmee stel ik
hen op de proef: ik wil zien of ze zich aan mijn voorschriften houden.
R. Josjoea, (vertegenwoordiger van de meer menselijke school van Hillel), R Josjoea zegt. wanneer je 's morgens
twee geboden leert en 's avonds twee geboden leert en de rest van de dag je werk doet, rekent de Schrift het je aan
alsof je heel de Tora hebt gestand gedaan. R Eliëzer zegt: De Tora wordt slechts te bestuderen gegeven aan mannaeters. Hoe dan? Wanneer iemand maar zit te leren, zonder te weten vanwaar hij zal eten en zal drinken en vanwaar
hij zich zal kleden en bedekken (Vert. Tomson). Van Rabbi Eliëzer is echter bekend dat hij rijk was. Dan is het
makkelijk om de Tora te bestuderen.
2. De doop van Jezus
Volgens de synoptische evangeliën begon Jezus’ zending na zijn doop door Johannes de Doper. Er lijkt een
samenhang te bestaan tussen beide predikers.
•
Jezus onderwerpt zich aan Johannes’ ‘doop ter bekering’ (of ‘ommekeer’. In Joh.1:29-33 wordt niet gezegd
dat Jezus zich door hem liet dopen).
•
Jezus doopte ook zelf (Joh.3:22-24).
•
Tussen Jezus, Johannes en hun leerlingen was contact (twee leerlingen van Johannes verlieten deze om Jezus
te volgen). Zij hebben een meningsverschil over vasten (Marc.2:18-20).
•
De leerlingen van zowel Jezus als Johannes predikten in de diaspora (Hand.19:3).
Men kan zich afvragen of Jezus misschien enige tijd een leerling van Johannes is geweest. Het feit dat Jezus door
Johannes de Doper werd gedoopt, bewijst de invloed van deze laatste op Jezus.
- Er was een verhaal over een opstanding van Johannes de Doper, Marc.6:14-16 (Matt.14:1-2; Luc.9:7-9).
- Aanvankelijk erkent Johannes de Doper de superioriteit van Jezus, later twijfelt hij, Matt.3:14; 11:2-6.
De vraag van Johannes komt nadat hij gehoord heeft over genezingen. Hij lijkt van een messias méér te verwachten.
Maar Jezus bevestigt enkel de genezingen. Voor Jezus is Johannes de Doper de grootste der profeten, en de kleinste
in het koninkrijk. Matt.11:7-15 / Luc.7:24-28 / Joh.3:26-30.
____________________
Jezus de messias – deel 1
9
Het Nieuwe Testament ziet Jezus als de gezalfde Gods die zonder zonden was. Waarom liet Jezus zich dan dopen
door Johannes, die “de mensen opriep zich te laten dopen en tot inkeer te komen, om zo vergeving van zonden te
verkrijgen” (Marc.1:4)? Waarschijnlijk was de doop van Johannes verwant aan die van de Essenen, en dezen zagen
de doop als een belijdenis van een innerlijke toestand van zondeloosheid: de dopeling had reeds zijn hart gewassen
door vroomheid en heiligheid. Volgens Flavius Josephus was dat ook zo bij de doop van Johannes. Hij schrijft in
Ant. XVIII:107:
[Johannes] riep de Joden op deugdzaam te leven, tegenover elkaar gerechtigheid te betrachten, en eerbied
tegenover God, en zich door hem te laten dopen. Het eerste diende vooraf te gaan aan het tweede, want
alleen dan was het dopen welgevallig in de ogen van God. De doop diende niet tot vrijstelling van zonden,
maar was een manier om het lichaam ritueel te reinigen nadat ze daaraan voorafgaand hun ziel al gereinigd
hadden door te leven in gerechtigheid.
In Matt.3:7 scheldt Johannes enkele farizeeën en sadduceeën uit, van wie hij blijkbaar aanneemt dat ze niet in
gerechtigheid leven.
In de Westerse tekst van Luc.3:22 lezen we dat de stem uit de hemel zegt: “Jij bent mijn geliefde zoon, ik heb je
heden verwekt”. Dit is een allusie op Ps.2:7, een messiaanse psalm.
Het besluit van de HEER wil ik bekendmaken. Hij sprak tot mij:
‘Jij bent mijn zoon, ik heb je vandaag verwekt’.
De ons bekende tekst van Luc.3:22 is: “Jij bent mijn geliefde Zoon, in jou vind ik vreugde”, wat ontleend is aan Jes.
42:1
Hier is mijn dienaar, hem zal ik steunen, hij is mijn uitverkorene, in hem vind ik vreugde,
ik heb hem met mijn geest vervuld. Hij zal alle volken het recht doen kennen.
De ‘stem uit de hemel’ is in de rabbijnse literatuur bekend als de ‘bat kol’ (de ‘dochter van de stem’), die gezien
werd als de echo van Gods stem of het gekir van een duif. Vele Wijzen in Israël geloofden dat de profetische tijd,
waarin de heilige Geest sprak door de profeten en wonderen van bevrijding volbracht, geëindigd was. Toen de
laatste profeten van de Bijbel stierven, werd de heilige Geest weggenomen. De bat kol, de hemelse echo, verving de
profetische inspiratie. Als de tijd rijp is zal de profetische bediening van de Geest weer een aanvang nemen. In de
Babylonische Talmoed (b San.11a) lezen we:
Onze rabbi’s leerden: Sinds de dood van de laatste profeten Haggaï, Zacharia en Maleachi, ging de heilige
Geest weg van Israël: toch waren ze nog in staat om de hemelse stem (bat kol) te horen. Eens, toen de
rabbi’s samen kwamen in de bovenkamer van Gurya’s huis in Jericho, werd een hemelse stem gehoord die
zei: ‘Er is onder jullie iemand die waardig is dat de sjekina (heilige Geest) op hem zou rusten zoals destijds
op Mozes, maar deze generatie verdient het niet’. De Wijzen die daar waren richtten hun ogen op Hillel de
oudere. Toen hij stierf, weeklaagden ze en zeiden: ‘Helaas, de vrome man, de nederige man, de discipel van
Ezra is niet meer’.
In de Dode Zee-rollen vinden we teksten die het hebben over de heilige Geest die rust op de messias, om deze te
zalven voor genezing van de zieken.
3. Jezus en Galilea
a. Geschiedenis van Galilea .
In de 8e eeuw v.Chr. schreef Jesaja nog over het ‘district’ (Galil) der heidenen (waarvan de naam Galilea is afgeleid
- Jes.8:23). De kolonisatie van het veroverde Noordelijke Rijk Israël door Mesopotamische volken verergerde de
situatie nog. Toch bleven er ook Israëlieten wonen. In de Makkabeese opstand besloot Simon Makkabeus de joden
uit Galilea te verplaatsen naar Judea (1 Macc.5). Deze vluchtelingen keerden later terug, na de Makkabeese
overwinning. Het was maar op het eind van de 2e eeuw v.Chr. (104-103) dat Noord Galilea en aanpalende districten
werd geannexeerd door de Hasmoneese heersers. Josephus vermeldt een ultimatum waarbij de overwinnaars de
overwonnenen enkel zouden dulden als zij zich zouden laten besnijden en volgens de joodse wetten zouden leven
(Ant. 13:319). In het Romeinse Palestina kende Galilea een apart bestuur, los van Judea, wat het Galilees
zelfbewustzijn verhoogde. Judea werd al vlug door procuratoren geleid, een vernedering, al bleef het Sanhedrin een
reële macht, evenals de aristocratische hogepriesters. Galilea werd van 4 v.Chr. tot 39 n.Chr. (heel Jezus’ leven dus)
samen met Perea geregeerd door de Herodiaanse tetrarch Antipas. Het Galilea van Jezus was goed bevolkt en
relatief rijk. Oorzaak van deze goede economische situatie was het zeer vruchtbare land dat intensief bewerkt werd.
____________________
Jezus de messias – deel 1
10
b. Galileese rebellen .
Vanaf 50 v.Chr. was Galilea het ‘lastigste’ joodse district. Ezekias was een opstandelingenleider die door Herodes in
47 v.Chr. werd terechtgesteld. Maar zijn activiteiten werden overgenomen door zijn zoon Judas, die koninklijke
aspiraties had. Deze ‘Judas de Galileeër’ zette zijn landgenoten aan tot revolte om geen taksen meer te betalen aan
Rome en niet langer vreemde overheersers te dulden. Samen met een Farizeeër Zadok stichtte hij de politiekreligieuze partij der Zeloten (40 jaar later werden twee van zijn zonen gekruisigd door de Judeese procurator). Zijn
laatste telg Menahem kwam om in een gevecht met rivaliserende opstandelingen.
De strijd tegen Rome was echter geen familieaangelegenheid maar was in de 1e eeuw n.Chr bijna algemeen
Galilees. De pelgrims wier bloed Pilatus vermengde met dat van hun offers, moeten opstandelingen geweest zijn
(Luc.13:1). Het waren weer Galileeërs die in 49 n.Chr. de joden in Jeruzalem aanzetten hun vrijheid
gewapenderhand te grijpen. Eén van de bloeddorstigste leiders van de 66-70 oorlog was Johannes, zoon van Levi uit
Gischala in Boven-Galilea. Vandaar dat in de 1e eeuw het woord ‘Galileeër’ meer betekende dan een louter
geografische aanduiding en een donkere politieke connotatie kreeg. Volgens rabbijnse bronnen waren Galileeërs ook
agressief tegenover elkaar, al was eer voor hen belangrijker dan geldelijk gewin.
c. Galilea in het evangelie .
Jezus groeide op het platteland. Zijn gelijkenissen zijn er vol van. Nergens wordt melding gemaakt van grote
Galileese steden. Jezus was blijkbaar nooit in Sepphoris, een grote stad die slechts 4 mijl van Nazaret ligt, of in
andere regionale centra als Gadara en Tarichaeae. In de synoptische evangeliën wordt zelfs Tiberias niet genoemd.
Wel vaak vernoemd is Kapernaüm, maar dat wordt dan in buiten-Bijbelse bronnen nauwelijks vernoemd. Ook
genoemd worden de kleine stadjes Betsaïda en Corazin. Vermoedelijk heeft Jezus die afkomstig was uit rurale
streken zich niet thuis gevoeld in Jeruzalem.
Jezus was geen Zeloot (Theorie verdedigd door S.G.F. Brandon, Jesus and the Zealots, New York 1967). Wel
werd Jezus aangeklaagd, beschuldigd en bestraft als een Zeloot, allicht vanwege zijn Galileese afkomst en die van
zijn discipelen. Elke persoon uit Galilea met enige aanhang was in de ogen van de autoriteiten verdacht.
Eén van zijn discipelen heette Simon de Zeloot (Marc.3:18, Matt.10:4; Luc.6:15). Maar ook in de
toejuichingen van de mensen bij de intocht te Jeruzalem zit een rebels element (Marc.11:9-10 en Luc.19:37-38),
zelfs na Pasen horen we de vraag: “Heer, herstelt u in deze tijd het koninkrijk van Israël”? (Hand.1:6).
d. Galilea en Rabbijnse literatuur .
Al is de Misjna ontstaan in Galilea, voorzichtigheid blijft geboden in het gebruik ervan voor de reconstructie van de
tijd vóór Bar Kochba (135). Galilea was vanaf toen het enige levende joodse centrum in Palestina, en onderscheid
tussen Judees en Galilees worden dan anachronistisch. Rabbijnse bronnen schetsen een beeld van Galileeërs als
domkoppen. De Galileese uitspraak was anders als de Judese (Matt.26:73: Even later kwamen de omstanders naar
Petrus toe, ze zeiden: ‘Jij bent wel degelijk een van hen, trouwens, je accent verraadt je’). Jezus moet Galilees
Aramees gesproken hebben. Talita koem (klein lam) wordt alleen aangetroffen in een Palestijnse Targum. Farizeeën
beschuldigden Galileeërs ook in zaken betreffende het brengen van offers, rituele reinheid, en gepast gedrag in het
algemeen. Zo lezen we over chassidim die niet erg bekend zijn met rituele reinheid, over eminente Galileese rabbi’s
als Hanina ben Dosa en José de Galileeër, die de regels van welvoeglijk gedrag zouden overschreden hebben.
(Hanina wandelde ‘s nachts op zijn eentje op straat, José wordt n.b. door een vrouw verweten te lang te hebben
gebabbeld met haar bij het vragen naar de weg). De term ‘am ha-aretz’ werd vaak op hen toegepast. In het evangelie
van Johannes vinden we vragen naar de Galileese afkomst van Jezus: “De Messias kan toch niet uit Galilea komen”?
(Joh. 7:41). Nicodemus, die Jezus verdedigt, wordt gevraagd of hij soms ook een Galileeër is (Joh.7:45-52). Jezus
begaf zich onder hoeren en tollenaars, keek niet uit bij wie hij als gast werd genodigd, gaf niet om verontreiniging
door contact met een lijk.
Uit rabbijnse literatuur leren wij dat Farizeeën weinig talrijk waren in Galilea, en daar weinig impact hadden.
4. Genezing in de leefwereld van Jezus
In de evangeliën wordt Jezus ons voorgesteld als genezer van psychisch, mentaal en geestelijk zieken. Wat is de
relatie tussen bijbels en inter-testamentair jodendom betreffende ziekte, zonde en de duivel? Wat is daarin de rol van
de genezer? De bijbel zegt bijna niets over professionele genezing. Genezing wordt eerder gezien als een goddelijk
monopolie. Zich wenden tot een dokter i.p.v. tot gebed, wordt gezien als gebrek aan geloof, iets dat straf verdient.
____________________
Jezus de messias – deel 1
11
We zien dit in teksten uit de 3e eeuw v.Chr. Zo lezen we in 2 Kron.16:12 over koning Asa: “In zijn
negenendertigste regeringsjaar raakte hij slecht ter been, vanwege een kwaal die hem veel last bezorgde. Maar ook
toen hij ziek was zocht hij zijn heil niet bij de HEER, maar bij genezers [roferim]”. Een medische handeling ging
soms samen met magische praktijken, vgl. 2 Kon.5:11, het strijken van de hand over een plek.
De enigen die in naam van God konden handelen waren priesters en profeten. Maar zelfs de competentie van
de priester was beperkt tot het stellen van een diagnose van aanvang en genezing van melaatsheid en de bediening
van diverse purificatieriten met medische bijbetekenissen na geboorte, menstruatie of herstel van een geslachtsziekte
(Lev.13-14).
Bij de profeten wekken Elia en Elisa een dode op, Elisa geneest Naäman, Jesaja genas koning Hizkia d.m.v.
een vijgenkoek, die als trekpleister fungeerde (2 Kon.20:7; Jes.38:21), In Jer.8:22 wordt balsem (hars) wordt
gebruikt om wonden te reinigen en te helen. Algemeen kan men zeggen dat het zich wenden tot een priester een
plicht was, zich tot een profeet wenden was een religieuze daad, zich tot een dokter wenden was ongeloof.
In het begin van de 2e eeuw v.Chr. lezen we bij Jezus Sirach 38:1-15 dat genezing door een arts ook een
religieus karakter kan hebben, omdat de vaardigheid van de arts niet uit duistere regionen stamt, maar een
goddelijke gave is. Maar de juiste procedure bij ziekte was tot God te bidden, zonde te belijden en een offer te
brengen. Dan kan men een dokter raadplegen (Ben Sira 38:13).
1 Eer een arts, want je hebt hem nodig, ook hij is door de Heer geschapen,
2 en hoewel genezing van de Allerhoogste komt, wordt hij door de koning beloond.
3 Een arts wordt om zijn kennis geëerd, hij wordt door aanzienlijken bewonderd.
4 Door de Heer brengt de aarde geneeskrachtige kruiden voort, een verstandig mens versmaadt ze niet.
5 Werd het water niet zoet door een stuk hout, zodat zijn kracht zichtbaar werd?
6 De Heer zelf gaf de mensen de kennis, zodat hij om zijn wonderbaarlijke kruiden wordt geprezen.
7 Daarmee geneest hij en neemt hij de pijn weg,
8 de apotheker maakt er een balsem van. Het werk van de Heer kent geen einde, hij brengt genezing op de
aarde.
9 Mijn kind, negeer je ziekte niet, maar bid tot de Heer, dan zal hij je genezen.
10 Bega geen misstappen, handel rechtschapen, reinig je van elke zonde.
11 Breng een aangenaam geurend offer, geef een handvol tarwebloem, breng een rijk offer, alsof je al op
sterven ligt.
12 Laat de dokter zijn werk doen, ook hij is door de Heer geschapen, houd hem niet op een afstand, ook hij is
nodig.
13 De goede afloop ligt soms in zijn handen;
14 ook hij bidt tot de Heer dat hij hem de weg naar genezing wijst en het leven redt.
15 Moge wie zondigt tegen zijn maker in handen vallen van een arts.
Een achterliggende gedachte is dat de genezende krachten van een arts eerst afhangen van zijn nabijheid tot God,
dan pas van zijn expertise.
5. Exorcisme in de leefwereld van Jezus
De duivel werd gezien als oorzaak van ziekte en zonde. Demonen waren verantwoordelijk voor elk moreel en
fysisch kwaad. We zien hier Perzische invloeden (5e eeuw v.Chr.). Deze ideeën zien we voor het eerst in Tobit: een
jaloerse demon neemt bezit van Sara en doodt haar echtgenoten. Tobias verjaagt de demon door lever en hart van
een vis te verbranden, aldus geïnstrueerd door de engel Rafaël, die we ook in 1 Henoch tegenkomen als de
genezende engel van God. Men geloofde dat het juiste gebruik van de wetenschap der engelen de meest effectieve
wijze was om demonen meester te worden. Deze kunst was gereserveerd voor geïnitieerden, omdat de
geheimzinnige formules waarop deze kunst gebaseerd was, sinds onheuglijke tijden verborgen waren in esoterische
boeken die alleen toegankelijk en begrijpbaar waren voor enkelingen.
“... dat wij Noach alle medicijnen zouden onderwijzen ... We legden Noach al de medicijnen van hun ziekten
uit, tezamen met hun verleidingen, hoe hij hen zou kunnen genezen met kruiden van de aarde. En Noach
schreef alle dingen in een boek zoals wij hem instrueerden, betreffende elke soort van medicijn ... En hij gaf al
dat hij geschreven had aan Sjem, zijn oudste zoon” (Jub.10:10-14).
Over Salomo schrijft Josephus in Ant.8:45:
____________________
Jezus de messias – deel 1
12
God stelde hem ook in staat zich de kunst eigen te maken die tot voordeel en heil van de mensen tegen de
demonen wordt aangewend. Hij schreef bezweringsformules waarmee hij ziekten met succes kon bestrijden, en
methoden om geesten uit te bannen, waarmee mensen die door geesten bezeten waren deze zo effectief konden
uitdrijven dat ze nooit meer terugkwamen. Hij heeft deze formules en methoden ook aan het nageslacht
nagelaten. 46. Die therapie is tot op de huidige dag bij ons zeer doeltreffend. In ben er namelijk eens getuige
van geweest hoe een zekere Eleazar, iemand uit mijn volk, in bijzijn van Vespasianus en diens zoon en
officieren en tal van soldaten een aantal mensen die in de greep waren van demonen daarvan bevrijdde. De
behandeling verliep als volgt: 47. hij hield zijn ring onder de neus van de bezetene; onder het zegel van de
ring bevond zich een van de wortels die Salomo had voorgeschreven; de man snoof eraan, en meteen trok
Eleazar de demon via zijn neusgaten naar buiten; de man viel onmiddellijk op de grond en Eleazar bezwoer
de demon nooit meer bij hem terug te komen; daarbij noemde hij de naam van Salomo en sprak hij de
bezweringen uit die deze geschreven had. 48. Omdat hij ook de omstanders ervan wilde overtuigen dat hij
over die kracht beschikte, zette Eleazar een kleine drinkbeker gevuld met water of een waskom voor zich en
gaf hij de demon bevel om, zodra hij de man verliet, die om te gooien en zo de toeschouwers te laten merken
dat hij de man inderdaad verlaten had. (Vert. Meijer Wes).
Deze Baaras wortel groeide in de streek van Machaerus en men geloofde dat hij exorcerende eigenschappen bezat.
Vooral Essenen schijnen zich met exorcisme bezig gehouden te hebben. (De genoemde Eleazar wordt soms als
Esseen aangeduid). Josephus schrijft over hen in zijn Joodse Oorlog 2:136: “met het oog op de behandeling van
ziekten doen ze onderzoekingen in medicinale wortels en eigenschappen van stenen”. Philo heeft het in zijn De Vita
Contemplativa 2 over de Therapeuten die nogal wat weten over genezing. Philostratus schrijft over Apollonius van
Tyana dat deze boze geesten uitdreef.
Eens luisterde een jongeman naar een voordracht van Apollonius. Hij brak uit in een luid en schaamteloos
lachen, waarop Apollonius hem toesprak: “Niet jij zondigt hier, maar de boze geest door wie jij bezeten bent
[...]’. Hij was werkelijk bezeten, zonder dat het bekend was. Hij lachte waar niemand lachte, huilde zonder
oorzaak, zong en hield een tweegesprek met zichzelf. De mensen meenden dat zijn teugelloze jeugd daar de
oorzaak van was, doch hij werd geleid door een boze geest en hij verscheen in zijn zonde al dronken. Toen nu
Apollonius hem scherper en toorniger aankeek, schreeuwde de demon als een gebannene en gefolterde, en
zweerde hij de jongen los te laten en niet opnieuw een mens te zullen overweldigen. Toen Apolonius echter tot
hem sprak als een toornig heer tot een schaamteloos slechte knecht en hem beval zichtbaar uit te gaan, riep
hij: ‘Dat standbeeld daar zal ik omverwerpen’ en hij wees op een beeld bij de koningshal. Inderdaad bewoog
dit en viel om. Wat een schrik! Wat een verbazing! Wie kan dat beschrijven? De jongeling echter wreef in zijn
ogen als een die ontwaakt, keek naar de zon, en werd verlegen omdat alle ogen om hem gericht waren.
Sindsdien was hij echter niet meer zo wild en mateloos als voorheen, maar zijn gezonde natuur kwam te
voorschijn, zoals na gebruik van een geneesmiddel. (Philostratus, Leven van Apollonius, 4:20).
Exorcisme gebeurde met de hulp van een toverformule waarvan men geloofde dat ze was geopenbaard aan heiligen
in vroeger tijden. Het noemen van de naam van die ultieme autoriteit blijkt onderdeel te zijn geweest van een ritueel.
Jezus vraagt in wiens naam de Farizeeën handelen (Matt.12:27: “En als ik inderdaad door Beëlzebul demonen
uitdrijf, door wie drijven uw eigen mensen ze dan uit?”). Mogelijk werd Jezus beschuldigd te handelen in naam van
Beëlzebul, de prins der duisternis, omdat hij nooit een menselijke bron noemde (Marc.3:22, Matt.9:34; 12:24,
Luc.11:15,18). De discipelen, ook hun zogenaamde imitators, dreven boze geesten uit in de naam van hun meester,
Matt.7:22, Luc.10:17, Marc.9:38: “Johannes zei tegen hem: ‘Meester, we hebben iemand gezien die in uw naam
demonen uitdreef en we hebben geprobeerd hem dat te beletten omdat hij zich niet bij ons wilde aansluiten.’”.
Men geloofde dat het welslagen van een exorcisme afhing van het letterlijke uitvoeren van de voorgeschreven
regels. Het kreeg daardoor een magisch aspect waar de geestelijke leiders verveeld mee zaten, al werd het nooit
buiten de wet gesteld, misschien omdat het te veel deel was gaan uitmaken van het leven, maar ook omdat de
praktijk verbonden leek met de bijbel. In de bijbel lezen we over het ritueel van de as van de rode koe (Num.19:110). De as van de ritueel geslachte rode koe gemengd met water is de reinigende substantie waardoor onreinheid,
veroorzaakt door aanraking met een lijk, wordt verwijderd. Dat deze rite ‘werkte’ verklaarde men vanuit een
geestelijke dimensie. Een voorbeeld uit de Papyri Graecae Magicae 1227 (door heidenen gebruikt).
Doeltreffende handeling die demonen uitdrijft. Gebed, dat over zijn hoofd wordt uitgesproken. Leg voor hem
olietakken, en achter hem staande spreek je: “Wees gegroet, God van Abraham, wees gegroet, God van Izaak,
wees gegroet, God van Jakob, Jezus Christus, heilige Geest, Zoon des Vaders, die onder de zeven, en die in de
zeven is. Breng Iao Sabaoth, mag uw kracht komen over NN, tot u deze onreine demon verdrijft, de satan, die
op hem is. Ik bezweer u, demon, wie gij ook zijt, bij deze God: kom uit demon, wie gij ook zijt, verlaat NN, nu,
____________________
Jezus de messias – deel 1
13
nu, meteen, meteen. Kom uit demon, omdat ik u boei met stalen, onlosmakelijke boeien en ik u uitlever in de
zwarte chaos van de hel.”
Vergeleken met andere exorcisten is Jezus’ werkwijze de eenvoud zelf. Hij dreef de geesten uit door zijn woord,
zoals Matt.8:16 vermeldt. ‘Magische’ handelingen vinden we nauwelijks bij Jezus. Wel in Joh.9:6: “Na deze
woorden spuwde hij op de grond. Met het speeksel maakte hij wat modder, hij streek die op de ogen van de blinde”,
en Marc.7:33-34: “Hij nam de man apart, weg van de menigte, stak zijn vingers in diens oren en raakte met speeksel
zijn tong aan. Hij sloeg zijn blik op naar de hemel, zuchtte diep en zei tegen hem: ‘Effata!’, wat betekent: ‘Ga
open!’”
In het jodendom kwam het bespuwen van een ziek lichaamsdeel voor bij bezweringen. Men reciteerde daarbij
een bijbelvers (en diende er enkel acht op te slaan dat het uitspreken van Gods naam niet samenviel met het spuwen,
daardoor zou die naam ontheiligd worden). Ook een demon kon worden uitgedreven door zijn behuizing (het
menselijk lichaam) te bespuwen.
6. De heilige man
In het joodse denken kon het kwaad bestreden worden door exorcisten, maar ook door ‘heilige mannen’, zoals Elia
en Elisa vroeger, die genezende en exorcerende krachten bezaten, niet door toverspreuken, medicijnen of door het
uitoefenen van uitgebreide liturgische voorschriften, maar enkel door woord en aanraking.
In het Genesis Apocryphon wordt Abraham voorgesteld als genezer. De zieke was de koning van Egypte. Na
de ontvoering van Sara wordt de ziekte hem opgelegd door een boze geest die hem gezonden wordt om hem en alle
mannelijke leden van zijn familie te kastijden, en aldus Sara’s deugdzaamheid te beschermen. Alleen Abraham kan
de geest uitdrijven.
1Q Gen. Apoc.20:16-20. Die nacht zond de Allerhoogste God hem een plaaggeest om hem en al zijn
familieleden te kwellen, een boze geest. Deze kwelde hem en al zijn familieleden, zodat hij haar niet vermocht
te naderen; hij had geen gemeenschap met haar, ofschoon hij twee jaar bij haar was. Aan het eind van de
twee jaar werden de kwellingen en plagen die hem en al zijn familieleden overkwamen, heftig en sterk. Hij liet
alle wijz[en] van Egypte en alle bezweerders ontbieden samen met alle artsen van Egypte om te zien of zij hem
en zijn familieleden van die plaag konden genezen. Maar geen van de artsen, bezweerders noch een van de
wijzen kon zijn genezing tot stand brengen, want die geest sloeg hen allen, zodat zij wegvluchtten.
[ONBESCHREVEN] Daarna kwam Horqanos tot mij en smeekte mij dat ik zou gaan bidden voor de koning en
mijn handen op hem zou leggen, opdat hij mocht herstellen, want in een [dr]oom had hij [mij] gezien.
28-29. Toen bad ik [dat] hij genezen [mocht worden] en ik legde mijn handen op zijn [hoof]d. Toen week de
plaag van hem en werd de boze [geest van hem] verdreven, zodat hij herstelde.
Gebed, oplegging der handen, een bestraffend woord: het doet denken aan Jezus. In het Gen. Apoc. is exorcisme en
genezing éénzelfde proces, in het NT worden die gescheiden en elk apart behandeld: oplegging der handen voor
genezing, bestraffing voor een geest. We vinden dat ook in b Meil. 17b. Rabbi Simeon ben Jochai en R. Eleazar ben
José hebben de dochter van de keizer bevrijd door de demon te bevelen haar te verlaten: “Ben Temalion, ga uit! Ben
Temalion, ga uit!”. In de 2e eeuw v.Chr. vertelt Artapanus (joods hellenist) het verhaal over hoe Mozes op
bovennatuurlijke wijze iemand genas. Op wonderlijke wijze bevrijd uit de gevangenis (vgl. Petrus), gaat hij recht
naar Farao’s slaapkamer. Uit zijn slaap gewekt en boos, vraagt de Farao naar de naam van de God die Mozes
gezonden had. Mozes fluistert het tetagrammaton in zijn oor en hij valt levenloos neer. Maar Mozes wekt hem op
(in: Clemens van Alexandrië, Stromata I:23). In het ‘Gebed van Nabonidus’ lezen we over Daniël in 4Q242 (vert.
van der Woude).
“De woorden van het ge[b]ed dat Nabonidus, de koning van het l[and van Bab]el, de [grote] koning, bad,
[toen hij geslagen werd] met boze zweren op bevel van de A[llerhoogs]te G[od] in Tema[n. Ik, Nabonidus],
werd [met boze zweren] geslagen, zeven jaar lang, en [ver van de mensen was] i[k] verbannen, [totdat ik bad
tot de Allerhoogste God] en Hij vergaf mijn zonden. Hij had een waarzegger*. Hij [was een] Joodse [man] uit
[de ballingen en hij zeide tot mij]: “Proclameer en schrijf dat men eer en h[eerlijkheid en roem] moet
bewijzen aan de naam van [de Allerhoogste] G[od”. Toen schreef ik als volgt: Toen] ik geslagen werd met
b[oze] zweren [bij mijn verblijf] in Teman, [op bevel van de Allerhoogste God], zeven jaar lang, bad [ik tot
alle go]d[en van] zilver, goud, [koper, ijzer], hout, steen (Dan.5:4) en klei, omdat [ik dacht en mee]nde dat
z[ij] goden waren [...]”
____________________
Jezus de messias – deel 1
14
* = gazer. Het Aramese gazer komt 4 X voor in Dan.2:27; 4:4; 5:7,12, waar het in verband staat met naamwoorden
waarmee magiërs en astrologen aangeduid worden. Meestal wordt het vertaald met waarzegger. In Qumran, het
Gebed van Nabonidus, betekent het exorcist. De wortel van het woord betekent ‘decreteren’. Een gazer is iemand
die exorceert door de uitdrijving van de duivel te decreteren. Het woord komt ook voor in b Pes. 112b, waar Hanina
ben Dosa een bevel uitspreekt tot de koningin der demonen.
Duivel, zonde en ziekte zijn in het Qumran-beeld gecombineerd. Het is omdat de exorcist iemands zonden
vergeeft dat hij hersteld wordt van zijn ziekte. Vgl. het verhaal van de genezing van de lamme (Marc.2:2-12;
Matt.9:1-8: Luc.5:17-26), ook daar vergeeft Jezus zonde, wat samenhangt met genezen! Of: de genezing is het
bewijs dat de zonden zijn vergeven. Rabbijnen van de 2 e en 3e eeuw n.Chr. meenden nog steeds dat niemand kon
genezen als niet al zijn zonden waren kwijtgescholden (b Ned.41a):
R. Alexandri zei in naam van R. Hiyya b. Abba: Een zieke man herstelt niet van zijn ziekte tot al zijn zonden
hem vergeven zijn, zoals geschreven staat: ‘Hij vergeeft u alle schuld, hij geneest al uw kwalen’ (Ps.103:3).
7. Joodse charismatici (chassidim).
Jezus bekomt in de evangeliën zijn bovennatuurlijke capaciteiten niet door geheime krachten maar door
onmiddellijk contact met God. Er waren nog zulke persoonlijkheden.
a. Choni
Sinds de tijd van de profeet Elia (1 Kon.17:1) geloofden joden dat heilige mannen hun wil konden opleggen aan
natuurlijke fenomenen. Het gebed van deze chassidim (Vromen) kon wonderen bewerken. Een van hen was Choni
de cirkeltrekker (1e eeuw v.Chr. - Josephus noemt hem Onias de rechtvaardige). In 63 v.Chr. wordt het verzoek
gericht aan Choni om voor regen te zorgen. m Taan.3:8 (vert. G.F. Willems):
[A] Ziehier het geval dat men tot Choni de cirkeltrekker zei: Bid, zodat de regen zal vallen. Hij antwoordde
hen: Gaat naar buiten en brengt de ovens voor Pesach binnen, opdat ze niet in mekaar zouden zakken.
[B] Hij bad en de regen viel niet. Wat deed hij? Hij trok een cirkel en ging er in staan en zei voor (Gods)
aangezicht: Heer der wereld, uw kinderen hebben hun gezicht naar mij gekeerd, daar ik als een zoon des
huizes voor uw aangezicht ben. Ik zweer bij uw grote Naam dat ik niet van hier beweeg, totdat gij u ontfermt
over uw kinderen. De regen begon te druppelen.
[C] Hij zei: Neen, niet zo heb ik gevraagd, maar regen voor de putten en de groeven en de grotten. Hij begon
te vallen met een onweer. Hij zei: Neen, niet zo heb ik gevraagd, maar regen van gunst, zegen en
vrijgevigheid. Hij viel zoals normaal, totdat (het volk) Israël uit Jeruzalem trok naar de tempelberg vanwege
de regen.
[D] [...]
[E] Sjimon ben sjatàch zond hem (de boodschap): Indien ge niet Choni waart, dan had ik over u de
excommunicatie uitgevaardigd. Maar wat zal ik u doen, daar gij u opdringerig gedraagt voor de Plaats (God)
en hij doet uw wil, zoals een zoon die zich opdringerig gedraagt tegen zijn vader en hij doet zijn wil. En over u
zegt de Schrift uw vader en moeder zullen zich verheugen en zij die u gebaard heeft zal jubelen (Spreuken
23,25).
Al werden dergelijke figuren bekritiseerd door de orthodoxie, toch werd hun relatie tot God gezien als die van een
verwend kind tot zijn liefdevolle maar lijdende vader.
Josephus’ Onias is anders, hij is een bewonderenswaardige heldhaftige figuur. Ant. 14:22-24 (Vert. Meijer
Wes).
Nu was er een zekere Onias, een rechtvaardige man, geliefd bij God. Hij had eens tijdens een periode van
droogte een gebed gericht tot God, waarin hij hem had gevraagd een eind te maken aan de droogte, en God
had toen zijn gebed verhoord en het laten regenen. Toen hij nu zag dat de burgeroorlog in alle hevigheid
aanhield, was hij ondergedoken. maar hij werd opgebracht naar het kamp van de Joden, waar men van hem
eiste dat hij, zoals hij eerder door een gebed een einde had gemaakt aan de droogte, nu een vervloeking zou
uitspreken tegen Aristobulus en diens aanhangers. Eerst verzette hij zich daartegen en probeerde hij er
onderuit te komen, maar het volk wist hem ertoe te dwingen door geweld te gebruiken. Hij ging te midden van
hen staan en sprak: ‘God, koning van het heelal, de mensen die hier op dit moment om mij heen staan, zijn uw
volk. De mensen die door hen belegerd worden, zijn uw priesters. Ik vraag u, schenk geen gehoor aan de
mensen daar tegen de mensen hier, en laat ook niet in vervulling gaan wat de mensen hier u vragen te doen
____________________
Jezus de messias – deel 1
15
tegen de mensen daar.’ En nadat hij dat gebed had uitgesproken, werd hij door de boosdoeners onder de
Joden die om hem heen waren komen staan gestenigd.
In de rabbijnse traditie wordt Choni kritisch beschouwd, Josephus beschouwt hem positief. Positief is ook Sjimon
ben Sjetah die zegt dat Spr.23:25 in Choni is vervuld (zie boven). Eveneens positief is Genesis Rabba 13:7: “Geen
man heeft bestaan die vergeleken kan worden met Elia en met Choni de cirkeltrekker, die de mensheid ertoe
brachten God te dienen”. Andere rabbijnenzagen in de zijn wonderen een bewijs dat hij een nauwe band had met
God, en noemden hem ook ‘zoon van God’.
b. Chanina ben Dosa
Deze had een Galilese achtergrond. Hij woonde in Arab, een Galilees dorpje 10 mijl ten noorden van Nazareth. Hij
wordt soms een leerling van Jochanan ban Zakkaï genoemd. Hij leefde in de 1e eeuw n.Chr. Hij wordt samen
genoemd met Gamaliël (Paulus’ leraar). Er zijn latere wonderverhalen aan hem toegeschreven, maar er zijn ook
oorspronkelijker rabbijnse tradities volgens dewelke hij een man was met miraculeuze genezingsgaven. Zijn
gebedsleven en concentratie op God waren bekend. Een uitspraak van hem over de bidder was: “Alhoewel de
koning hem groet, hij beantwoordt zijn groet niet. Alhoewel een slang zich rond zijn enkel windt, hij zal zijn gebed
niet onderbreken” (m Ber.5:1).
De latere tradities verhalen hoe hij tijdens gebed gebeten werd door een slang, maar niet stierf - de slang stierf.
“Het is niet de slang die dood, maar zonde” (b Ber.34b). Vertrouwen in en omgang met God maakt de heilige
immuun. Vgl. Jezus’ uitspraak: Wie gelooft zal op slangen treden,... en zij zullen hem geen kwaad doen
(Marc.16:18; Luc.10:19; Hand.28:3-5).
Chanina’s tussenkomst werd vooral gezocht voor ziekte. Het rabbijnse establishment was niet erg met hem
ingenomen. Jochanan ben Zakkaï’s zoon werd ziek en de vader zei tot hem: “Chanina, mijn zoon, bid voor hem dat
hij moge leven”. Hij plaatste zijn hoofd tussen zijn knieën en hij leefde (Vgl. 1 Kon.18:42: “Elia ging naar de top
van de Karmel. Daar ging hij gehurkt op de grond zitten, met zijn gezicht tussen zijn knieën.). (b Ber. 34b).
Hij stond er ook voor bekend te kunnen genezen van op afstand. De zoon van een zekere Gamaliël leed aan
dodelijke koorts. Het hoofd van de Jeruzalemse Farizeeën vaardigde twee discipelen uit naar het ver afgelegen huis
van Chanina, die zich terugtrok in zijn bovenkamer en kwam terug met de woorden: “Ga naar huis, want de koorts
heeft hem verlaten”. Op de vraag van de rabbi’s of hij een profeet is, antwoordt hij: “Ik ben geen profeet, noch de
zoon van een profeet, maar dit is hoe ik begenadigd ben. Als mijn gebed vloeiend is in mijn mond, weet ik dat hij
(die zieke) begenadigd is, indien niet, weet ik dat het (de ziekte) fataal is”. Achteraf bleek dat de jongen genezen
was op het ogenblik van het gebed (b Ber 34b - j Ber 9d). Jezus voelde, toen een zieke hem aanraakte, dat er kracht
van hem uit ging (Marc.5:30, Luc.8:46). Van Chanina wordt ook verteld dat hij mensen met een psychische nood
hielp, vooral deze veroorzaakt door boze geesten, en dat hij het weer kon manipuleren.
Een kenmerk van de joodse wonderwerkers is dat zij geassocieerd werden met de figuur van Elia. Dat geldt voor
Chanina, ook voor Jezus (Marc.8:28: ‘Wie zeggen de mensen dat ik ben?’ Ze antwoordden: ‘Johannes de Doper, en
anderen zeggen Elia, en weer anderen zeggen dat u een van de profeten bent.’; Matt.16:14; Luc.9:8, 19). Een ander
kenmerk was onthechting van bezittingen (“Wat het mijne is, is van jou, wat het jouwe is, is van jou” m Ab.5:10).
Van Chanina wordt gezegd dat hij in absolute armoede leefde - tot groot ongenoegen van zijn vrouw (b Taan24b25a). Volgens een jongere tijdgenoot van hem was Chanina één van hen die “hun eigen geld haatten en nog meer de
mammon van andere mensen” (Mekh II) (Vgl. Matt. 6:25-33; Marc.10:21; Matt.8:20; Luc.9:58). Chassidim hadden
weinig interesse in wettelijke en rituele zaken en hechtten juist veel belang aan morele zaken. Zo werden drie
uitspraken van Chanina bewaard in het traktaat Pïrke Aboth, die alle handelen over ‘geestelijke’ zaken (m Ab.3:910).
m Ab.3:9: Elke man wiens vrees voor zonde voorgaat op zijn wijsheid, zal zijn wijsheid behouden. Maar als
zijn wijsheid voorgaat op zijn vrees voor zonde, zal hij zijn wijsheid verliezen.
‘Wijsheid’ is in deze context de kennis van de Wet, vrees voor zonde is een positieve houding voor goede daden,
zodat zelfs de potentiële mogelijkheid van zonde vermeden wordt. Betreffende het geven van aalmoezen noemt de
Misjna de ‘kamer der geheimen’ in de tempel, die gevuld was met gaven voor de armen, die daar zichzelf konden
voorzien ‘in het geheim’, zonder de donor te moeten ontmoeten. De donatoren die zo vermeden zich bekend te
maken of begunstigden te beschamen, worden ‘zondevrezend’ genoemd. Vgl. Matt.6:1-4: “Let op dat jullie de
gerechtigheid niet beoefenen voor de ogen van de mensen, alleen om door hen gezien te worden. Dan beloont jullie
Vader in de hemel je niet. Dus wanneer je aalmoezen geeft, bazuin dat dan niet rond, zoals de huichelaars doen in de
____________________
Jezus de messias – deel 1
16
synagoge en op straat om door de mensen geprezen te worden. Ik verzeker jullie: zij hebben hun loon al ontvangen.
Maar als je aalmoezen geeft, laat dan je linkerhand niet weten wat je rechterhand doet. Zo blijft je aalmoes in het
verborgene, en jullie Vader, die in het verborgene ziet, zal je ervoor belonen”.
Jezus kan dus gezien worden als deel van het charismatische jodendom van de eerste eeuw. Menslievendheid en
wonderen waren kun kenmerken. In het testimonium van Josephus wordt Jezus getekend als een wijze man en
bewerker van machtige daden.
Ant.18:63: In die tijd leefde Jezus, een wijs man, voor zover het geoorloofd is hem een man te noemen. Hij
verrichtte namelijk daden die onmogelijk geacht werden, en hij was leermeester van mensen die met vreugde
de waarheid tot zich namen.
8. Chasidim en Farizeeën
De relatie tussen deze beiden is nog in het onderzoeksstadium. Volgens S. Safrai was de religieuze praktijk die de
chassidim onderwezen zeer individueel en soms ook tegengesteld aan de algemene trend. Chassidim waren niet
identiek met Farizeeën. D. Flusser ziet een nog grotere spanning tussen de twee. Een verschil was dat de chassidim
weigerden zich te schikken naar religieuze gedragsregels. Een ander probleem was dat hun grote autoriteit een
bedreiging vormde voor het gezag van de gevestigde religieuze orde. Wat het eerste betreft: Chanina wandelde ‘s
nachts alleen, bezat geiten wat volgens de Misjna in Palestina niet mocht, en droeg eens een onreine want dode
slang. Van een andere chassied wordt beweerd dat hij zelfs het bestaan van de bijbelse reinheidswetten niet kende
(ARN 28); van een ander wordt gezegd dat hij spotte met de misjna-regel dat vloeistoffen ‘s nachts niet in een
onbedekt vat mochten gehouden worden (m Ter.8:4). Simeon ben Sjetah, leider van de Farizeeën in de 1 e eeuw
v.Chr., had Choni wel willen excommuniceren, maar durfde niet (m Taan.3:8).
IV. Jezus en de wet
1. Halacha
De joodse wet noemt men halacha (van het Akkadische ilku of Iraanse harkara). Grondslag van de joodse wet is de
Tora. De Perzische koning Darius verschafte zijn rijk een duidelijke wettelijke basis, de zgn. ‘koningswet’, die
varieerde van streek tot streek omdat locale tradities en wetten een groot deel van de wetgeving vormden. In Judea
werd zo de Tora gegrondvest als de wet van Israël, en die werd gesanctioneerd door het Rijk (Ezra 7:26). Typisch
voor de joodse omgang met haar wet was de grote aandacht voor de gedetailleerde formulering ervan; zodat naast de
Tora een uitgebreide, doorgaans mondelinge, wetstraditie ontstond. De Essenen hebben wel hun regels
neergeschreven, en in het begin van de derde eeuw n.Chr. werden ook de Farizees-rabbijnse regels neergelegd in de
Misjna.
2. Jezus’ visie op de joodse wet
Matt.5:17 (NBV) Denk niet dat ik gekomen ben om de Wet of de Profeten af te schaffen [te ontbinden]. Ik ben
niet gekomen om ze af te schaffen [te ontbinden], maar om ze tot vervulling te brengen. 18 Ik verzeker jullie:
zolang de hemel en de aarde bestaan, blijft elke jota, elke tittel in de wet van kracht, totdat alles gebeurd zal
zijn. 19 Wie dus ook maar een van de kleinste van deze geboden afschaft [ontbindt] en aan anderen leert
datzelfde te doen, zal als de kleinste worden beschouwd in het koninkrijk van de hemel. Maar wie ze
onderhoudt en dat aan anderen leert, zal in het koninkrijk van de hemel in hoog aanzien staan. 20 Want ik zeg
jullie: als jullie gerechtigheid niet groter is [overvloedig is, meer] dan die van de schriftgeleerden en de
Farizeeën, zullen jullie zeker het koninkrijk van de hemel niet binnengaan.
Met Paulus’ betoog in het achterhoofd over de tegenstelling ‘geloof – werken der wet’ denkt men vaak dat Jezus de
joodse wet verwierp. Ook als Jezus het over het wezenlijke van de wet heeft, denkt men dat het letterlijke van de wet
voor Jezus niet zo belangrijk was. Enkele opmerkingen.
•
Jezus zegt zelf dat hij niet is gekomen om de Wet te ontbinden [katalu,w]. Met deze rabbijnse term wordt
bedoeld dat men de wet te vrij interpreteert, zodat ze in feite haar relevantie verliest. Daartegenover staat
bevestigen [i;sthmi]. Paulus gebruikt die terminologie in Rom.3:31: “Stellen wij door het geloof de wet buiten
____________________
Jezus de messias – deel 1
17
•
•
werking [ontbinden wij de wet]? Integendeel, wij bevestigen de wet juist”. (Het vervullen in Matt.5:17 zou
kunnen slaan op de Profeten).
“Elke jota en tittel” is ook in het rabbijns jodendom bekend. Er wordt mee bedoeld dat ook de kleinste details
van de Wet belangrijk zijn. Zo wordt van Rabbi Akiva gezegd dat hij uit elke tittel talrijke halachot (wetten)
afleidt (b Menachot 29b).
“De kleinste geboden” en “het zwaarste van de wet” (Matt.23:23) zijn uitdrukkingen die ook in het rabbijns
jodendom voorkomen. m Abot 2:1: “Rabbi zei: Wees voorzichtig bij het kleine gebod, zoals bij een zwaar;
want je kent het loon voor de geboden niet”. Bekend is een uitspraak die wordt toegeschreven aan Rabbi
Kahana (rond 310): “De Schrift heeft het kleinste der geboden gelijkgesteld aan het zwaarste gebod. Het
kleinste gebod is dat betreffende het vrijlaten van de vogelmoeder [Deut.22:6] en het zwaarste is dat
betreffende de eerbied voor de ouders [Ex.20:12]; en bij beiden staat het gelijke loon geschreven: ‘Opdat gij
lang leeft’” (p Kidd 1,61b, 58).
Marc.12:28 Een van de schriftgeleerden die naar hen geluisterd had terwijl ze discussieerden, en gemerkt had
dat hij hun correct had geantwoord, kwam dichterbij en vroeg: ‘Wat is van alle geboden het belangrijkste
gebod?’ 29 Jezus antwoordde: ‘Het voornaamste is: “Luister, Israël! De Heer, onze God, is de enige Heer; 30
heb de Heer, uw God, lief met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand en met heel uw
kracht.” [Deut.6:5] 31 Het op een na belangrijkste is dit: “Heb uw naaste lief als uzelf.” Er zijn geen geboden
belangrijker dan deze.’ 32 De Schriftgeleerde zei tegen hem: ‘Inderdaad, meester, wat u zegt is waar: hij
alleen is God en er is geen andere God dan hij, 33 en hem liefhebben met heel ons hart en met heel ons inzicht
en met heel onze kracht, en onze naaste liefhebben als onszelf betekent veel meer dan alle brandoffers en
andere offers.’ 34 Jezus vond dat hij verstandig had geantwoord en zei tegen hem: ‘U bent niet ver van het
koninkrijk van God.’ En niemand durfde hem nog een vraag te stellen.
Jezus geeft een soort samenvatting van de wet, zoals we dat ook bij de rabbijnen tegenkomen:
- Targum Onkelos. Deut 6:5: Gij zult de Heer uw God liefhebben met uw ganse hart en met uw ganse ziel en
met al uw goederen/vermogen [Targum Jerusjalmi: ‘geld’]. [daom. kracht/vermogen].
- Hillel [20 v.Chr.] Wat je niet wilt dat jou gedaan wordt, doe jij dat ook je naaste niet. Dat is de ganse tora,
al het andere is haar uitlegging. (Vgl. Matt.7:12).
- Rabbi Akiva [135] Je zult je naaste liefhebben, zoals jezelf [Lev.19:18]; dat is het grote algemene beginsel in
de tora.
- Bar Kappara [220] Welk is het kleinste schriftgedeelte waaraan men alle hoofdzaken van de tora kan
hangen? “Op al uw wegen, ken Hem, en hij zal uw paden effenen” [Spr.3:6].
- Rabbi Simlai [250] zei: 613 geboden werden Mozes gegeven op de berg; toen kwam David en bracht ze op
elf [Ps.15:2-5]. Jesaja bracht ze op zes [Jes.33:15]. Micha bracht ze op drie [Micha 6:8]. Amos bracht ze op
twee: ‘zoek mij en leef’ [Amos 5:4]. Habakuk bracht ze op één: ‘De rechtvaardige zal door zijn geloof leven’
[Hab.2:4].
Deze ‘samenvattingen’ van de wet betekenen geenszins dat de wet zelf met al haar geboden dus niet meer belangrijk
zou zijn. De afzonderlijke geboden bleven voor de rabbijnen belangrijk; ook voor Jezus!
Matt.23:23 Wee jullie, schriftgeleerden en Farizeeën, huichelaars, jullie geven tienden van munt, dille en
komijn, maar veronachtzamen wat in de wet zwaarder weegt: recht, barmhartigheid en trouw, terwijl men het
een zou moeten doen zonder het andere te laten.
“Wat in de wet zwaarder weegt”, of: “het zwaarste van de wet”. Jezus zegt dat men de kleine geboden (tienden
geven van kruiden) niet moet nalaten, maar zeker de zware geboden moet houden. In de Bergrede geeft Jezus zelf
ook ‘lichte’ geboden, die in de ‘zware’ geboden vervat zitten. Bijv. Matt.5:27 “Jullie hebben gehoord dat gezegd
werd: ‘Pleeg geen overspel’. 28 En ik zeg zelfs: iedereen die naar een vrouw kijkt en haar begeert, heeft in zijn hart
al overspel met haar gepleegd”. Het is wel duidelijk dat het kleine gebod het grote niet opheft.
3. Jezus over echtscheiding
(SV) Deut.24:1 Wanneer een man een vrouw zal genomen en die getrouwd hebben, zo zal het geschieden,
indien zij geen genade zal vinden in zijn ogen, omdat hij iets schandelijks aan haar gevonden heeft, dat hij
haar een scheidbrief zal schrijven, en in haar hand geven, en ze laten gaan uit zijn huis.
____________________
Jezus de messias – deel 1
18
De vraag is wat wordt bedoeld met ‘iets schandelijks’. Volgens de Sjammaïeten duidde dat op een seksueel vergrijp,
overspel. Volgens de Hillelieten kon daarmee van alles bedoeld zijn.
m Gittin 9:10. Het huis van Sjammai zegt: “Een man moet van zijn vrouw scheiden, enkel als hij daarvoor als
grond onkuisheid gevonden heeft, zoals gezegd is: Want hij heeft in haar iets schandelijks gevonden”. En het
huis van Hillel zegt: “Zelfs als zij zijn eten bedorven heeft, zoals gezegd is: Want hij heeft in haar iets
schandelijks gevonden”. Rabbi Akiba zegt: “zelfs als hij een ander mooier vindt dan haar, zoals gezegd is: en
het zal zijn indien zij geen genade vindt in zijn ogen”.
De Essenen kenden een absoluut verbod op echtscheiding.
11QTemp.(19)57:17-19. Naast haar mag hij zich geen andere vrouw nemen (Lev.18:18), maar zij alleen zal
bij hem zijn gedurende heel zijn leven. Als zij sterft, mag hij zich een andere nemen uit zijns vaders huis, uit
zijn geslacht.
CD 4:19-5:2. [Zij] worden in twee opzichten gevangen in de ontucht: (ten eerste) door twee vrouwen tijdens
hun leven te huwen, terwijl het scheppingsprincipe is: “Man en vrouw schiep Hij hen” (Gen.1:27). En die de
ark binnengingen, zijn twee bij twee de ark binnengegaan (Gen.7:9). En van de vorst staat geschreven: “Hij
zal zich niet vele vrouwen nemen” (Deut.17:17).
Jezus zegt daarover in een losstaande spreuk in Luc.16:18 “Wie zijn vrouw verstoot en met een ander trouwt, pleegt
overspel, en ook wie trouwt met een vrouw die door haar man is verstoten, pleegt overspel”.
Marc.10:2 Er kwamen ook Farizeeën op hem af. Ze vroegen Matt.19:3 Toen kwamen er Farizeeën op hem af om hem op
hem of een man zijn vrouw mag verstoten. Zo wilden ze hem de proef te stellen. Ze vroegen: ‘Mag een man zijn vrouw om
op de proef stellen.
willekeurig welke reden verstoten?’
3 Hij vroeg hun: ‘Hoe luidt het voorschrift van Mozes?’ 4 Ze
zeiden: ‘Mozes heeft de man toegestaan een scheidingsbrief
te schrijven en haar te verstoten.’ 5 Jezus zei tegen hen: ‘Hij
heeft dat voor u opgeschreven omdat u zo harteloos en
koppig bent.
4 Hij zei: ‘Hebt u niet gelezen dat de schepper de mens bij
het begin mannelijk en vrouwelijk heeft gemaakt?’ 5 En hij
vervolgde: ‘Daarom zal een man zijn vader en moeder
verlaten en zich hechten aan zijn vrouw, en die twee zullen
één worden; 6 ze zijn dan niet langer twee, maar één. Wat
God heeft verbonden, mag een mens niet scheiden.’
6 Maar al bij het begin van de schepping heeft God de mens
mannelijk en vrouwelijk gemaakt; 7 daarom zal een man zijn
vader en moeder verlaten en zich hechten aan zijn vrouw, 8
en die twee zullen één worden, ze zijn dan niet langer twee,
maar één. 9 Wat God heeft verbonden, mag een mens niet
scheiden.’
10 In huis stelden de leerlingen hem hier weer vragen over.
11 Hij zei tegen hen: ‘Wie zijn vrouw verstoot en met een
ander trouwt, pleegt overspel; 12 en als zij haar man verstoot
en met een ander trouwt, pleegt zij overspel.’
7 Toen vroegen ze hem: ‘Waarom heeft Mozes dan
voorgeschreven haar een scheidingsbrief te geven en haar zo
te verstoten?’ 8 Hij antwoordde: ‘Omdat u harteloos en
koppig bent, daarom heeft Mozes u toegestaan uw vrouw te
verstoten. Maar dat is niet vanaf het begin zo geweest.
-
9 Ik zeg u: wie zijn vrouw verstoot en met een ander trouwt,
pleegt overspel, tenzij er sprake was van een ongeoorloofde
verbintenis[ontucht].’
Wat is de overeenkomst in argumentatie van Jezus in Marcus en Mattheüs met het Esseense standpunt?
Wat is het verschil in standpunt tussen de versie van Lucas en Marcus (vs.10-12)?
Wat is het verschil in standpunt tussen de versie van Lucas en Paulus (1 Kor.7:10)?
1 Kor.7:10 Degenen die getrouwd zijn geef ik, nee, niet ik – de Heer geeft hun het volgende gebod: een vrouw mag niet
scheiden van haar man 11 (is ze al gescheiden, dan moet ze dat blijven of zich met haar man verzoenen), en een man mag zijn
vrouw niet wegsturen.
Bij Mattheüs vinden we ook in de Bergrede iets:
(NBG) Matt.5:31 Er is ook gezegd: Wie van zijn vrouw gaat scheiden, moet haar een scheidingsakte meegeven.
32 Maar ik zeg u: wie van zijn vrouw scheidt, maakt haar tot een echtbreekster als ze opnieuw trouwt, behalve in het
geval van ontucht. En de man die met haar trouwt, pleegt ook echtbreuk.’
- Welke restrictie wordt bij Mattheüs gemaakt die we elders niet terugvinden?
- Welk verschil is er in de vraag van de Farizeeën tussen Marc.10:2 en Matt.19:3?
- Wat laat dat zien over de interesse van Mattheüs? (i.v.m. Hillelieten en Sjammaïeten).
____________________
Jezus de messias – deel 1
19
4. Jezus over spijswetten
Marc.7:1-23 1 Ook de Farizeeën en enkele van de Matt.15 :1-20 1 Toen kwamen er vanuit Jeruzalem Farizeeën
schriftgeleerden die uit Jeruzalem waren gekomen, hielden en schriftgeleerden naar Jezus.
zich in zijn nabijheid op. 2 En toen ze zagen dat sommige
leerlingen brood aten met onreine handen, dat wil zeggen,
met ongewassen handen 3 (de Farizeeën en alle andere
Joden eten namelijk pas als ze hun handen gewassen hebben,
omdat ze zich aan de traditie van hun voorouders houden, 4
en als ze van de markt komen, eten ze pas als ze zich
helemaal gewassen hebben, en er zijn nog allerlei andere
tradities waaraan ze zich houden, zoals het schoonspoelen
van bekers en kruiken en ketels),
5 toen vroegen de Farizeeën en de schriftgeleerden hem:
‘Waarom houden uw leerlingen zich niet aan de tradities van
onze voorouders en eten ze hun brood met onreine handen?’
6 Maar hij antwoordde: ‘Wat is de profetie van Jesaja toch
toepasselijk op huichelaars als u! Er staat immers
geschreven:
“Dit volk eert mij met de lippen,
maar hun hart is ver van mij;
7 tevergeefs vereren ze mij,
want ze onderwijzen hun eigen leer,
voorschriften van mensen.”
Ze vroegen hem: 2 ‘Waarom overtreden uw leerlingen de
tradities van onze voorouders? Ze wassen hun handen niet
voor ze hun brood eten.’
3 Hij gaf hun ten antwoord: ‘En waarom overtreedt u het
gebod van God, alleen om uw eigen traditie in stand te
houden? 4 Want God heeft gezegd: “Toon eerbied voor uw
vader en moeder,” en ook: “Wie zijn vader of moeder
vervloekt, moet ter dood gebracht worden.” 5 Maar u leert:
“Wie tegen zijn vader of moeder zegt: ‘Alles wat van mij is en
voor u van nut had kunnen zijn, bestem ik tot offergave,’ 6 die
hoeft zijn ouders geen eerbied te tonen.”
Zo ontkracht u het woord van God uit eerbied voor uw eigen
traditie.
8 De geboden van God geeft u op, maar aan tradities van 7 Huichelaars, wat is Jesaja’s profetie toch toepasselijk op u:
mensen houdt u vast.’
8 “Dit volk eert mij met de lippen,
maar hun hart is ver van mij;
9 En hij vervolgde: ‘Mooi is dat, hoe u Gods geboden
9 tevergeefs vereren ze mij,
ongeldig maakt om uw eigen tradities overeind te houden! 10
want ze onderwijzen hun eigen leer,
Heeft Mozes niet gezegd: “Toon eerbied voor uw vader en uw
voorschriften van mensen.”’
moeder”, en ook: “Wie zijn vader of moeder vervloekt, moet
ter dood gebracht worden”? 11 Maar u leert dat iemand
tegen zijn vader of moeder mag zeggen: “Alles wat van mij is
en voor u van nut had kunnen zijn is korban”’ (wat
‘offergave’ betekent), 12 ‘waarmee u hem niet toestaat nog
iets voor zijn vader of moeder te doen, 13 en zo ontkracht u
het woord van God door de tradities die u doorgeeft; en u
doet nog veel meer van dit soort dingen.’
14 Nadat hij de menigte weer bij zich had geroepen, zei hij: 10 Nadat hij de mensen bij zich geroepen had, zei hij tegen
‘Luister allemaal naar mij en kom tot inzicht. 15 Niets dat hen: ‘Luister en kom tot inzicht. 11 Niet wat de mond ingaat
van buitenaf in de mens komt kan hem onrein maken, het zijn maakt een mens onrein, maar wat de mond uitkomt, dat
de dingen die uit de mens naar buiten komen die hem onrein maakt een mens onrein.’
maken.
17 Toen hij een huis was binnengegaan, weg van de menigte, 12 Daarop kwamen de leerlingen bij hem en zeiden: ‘Weet u
dat de Farizeeën uw uitspraak gehoord hebben en dat ze die
stuitend vinden?’ 13 Hij antwoordde: ‘Elke plant die niet
door mijn hemelse Vader is geplant, zal met wortel en al
worden uitgerukt. 14 Laat ze toch, die blinde
blindengeleiders! Als de ene blinde de andere leidt, vallen ze
samen in een kuil.’
vroegen zijn leerlingen hem om uitleg over deze uitspraak. 18
Hij zei tegen hen: ‘Begrijpen ook jullie het dan nog niet?
Zien jullie dan niet in dat niets dat van buitenaf in de mens
komt, hem onrein kan maken 19 omdat het niet in zijn hart,
15 Toen stelde Petrus de vraag: ‘Wilt u ons die uitspraak
uitleggen?’ 16 Jezus zei: ‘Begrijpen ook jullie het dan nog
steeds niet? 17 Zien jullie dan niet in dat alles wat de mond
ingaat in de maag terechtkomt en in de beerput weer
____________________
Jezus de messias – deel 1
20
maar in zijn maag komt en in de beerput weer verdwijnt?
’ Zo rein verklarende alle spijzen. [zo reinigende alle spijzen]
verdwijnt?
20 Hij zei: ‘Wat uit de mens komt, dat maakt hem onrein. 21
Want van binnenuit, uit het hart van de mensen, komen
slechte gedachten, ontucht, diefstal, moord, 22 overspel,
hebzucht, kwaadaardigheid, bedrog, losbandigheid, afgunst,
laster, hoogmoed, dwaasheid; 23 al deze slechte dingen
komen van binnenuit, en die maken de mens onrein.’
18 Wat daarentegen de mond uitgaat komt uit het hart, en die
dingen maken een mens onrein. 19 Want uit het hart komen
boze gedachten, moord, overspel, ontucht, diefstal, valse
getuigenissen en laster.
20 Dat maakt een mens onrein, niet eten met ongewassen
handen.’
Reinheidsregels zijn een soort zingevend, maar niet-logisch, ordeningssysteem. Het leven wordt ingedeeld in heilige
en onheilige zaken die rein en onrein genoemd worden. Wie iets onreins aanraakt wordt zelf onrein, wat erop
neerkomt dat zo een persoon ongeschikt is om deel te nemen aan een offerritueel. Het jodendom maakt een verschil
tussen voedselwetten en reinheidswetten. Enerzijds kent men de permanente onreinheid van verboden voedsel,
anderzijds de incidentele onreinheid die overdraagbaar was op toegestaan voedsel. De Tora gebruikt voor beide
categorieën het woord ‘onrein, tamé’. In na-bijbelse tijd ontstond een dubbele ontwikkeling in de halacha.
Voedselwetten gelden altijd en overal, terwijl reinheidswetten vooral bij de tempel een rol speelden, en in mindere
mate in het profane leven. Juist over die laatste bestond nogal verschil van mening onder joodse godsdienstige
groepen.
De onreinheid van de handen betreft een lichte onreinheid die ongedaan kan worden gemaakt door afspoeling. In de
rabbijnse literatuur wordt dit als een na-bijbelse instelling gezien, waarover in de 1e eeuw n.Chr. onenigheid bestond
onder de Farizeeën (Essenen en Sadduceeën kenden dit waarschijnlijk niet). Volgens de Palestijnse Talmoed hadden
Hillel en Sjammai dit gebruik gelanceerd (j Sjabbat 1:3d).
Hillel en Sjammai stelden bepalingen over de reinheid van handen. R. Jose ben Abin zei in naam van R.
Levi: men heeft deze halacha ook vroeger gekend, maar men was ze vergeten. Toen traden zij beiden op en
kwamen overeen met de mening van de ouderen.
Het gebruik op zich is ouder; in de oudheid bestond een algemeen gebruik de handen te wassen voor het gebed in
stromend water of in de zee.
Odys.2:261 “Telemachus echter snelde ver weg naar het strand van de zee. En hij bad tot Athene, na zich de
handen in ’t geelgrijze water te hebben gewassen”.
Odys.12:336 “Wies ik mij daar, waar beschutting voor de wind was, de handen en richtte daarna tot alle
Olympus-bewonenede goden mijn bede”.
In het jodendom werd dit gebruik in acht genomen door pelgrims. m Chagiga 2:5 “Zij wassen de handen voor het
eten van ongewijd voedsel”. Blijkbaar werd dit gebruik door sommige Farizeeën ook buiten de pelgrimage
onderhouden. De idee was dat het hele leven een pelgrimage was, en dat werd tot uitdrukking gebracht door de
handen te wassen voor elke gewone maaltijd. De gedachte is dat voedsel en drank die werden aangeraakt door
iemand die cultisch onrein was, een afgeleide onreinheid krijgen. Die afgeleide onreinheid werd geacht
overgedragen te worden op degene die de drank of het voedsel nuttigt. In Jezus’ tijd was het een tamelijk nieuwe
gewoonte. Jezus reageert : “Niets dat de mond binnenkomt maakt de mens onrein”. Jezus stelt zich niet boven de
tora met haar spijswetten (zijn bezwaar is juist dat Farizeeën met hun Korban de tora ontkrachten). Hij verzet zich
tegen een nieuwe traditie (zie aanhaling Jesaja) omtrent het wassen van de handen.
Matteüs en Marcus maken echter een verschillende conclusie. Welke?
- Matt. vs. 20
- Marc. vs. 19
Excurs: Korban, offergave.
De algemene opvatting is dat het Bijbelse gebod inhoudt dat kinderen verplicht zijn hun ouders materieel te
ondersteunen. Om daaraan te ontkomen (ouders konden te veeleisend zijn) kon men zich middels een gelofte ertoe
verbinden om niet meer tussen te komen in de materiële behoeften van de ouders. “Korban is het, wat jullie van mij
zouden krijgen” (Marc.7:1). Dit komt letterlijk overeen met in de Misjna geciteerde formuleringen.
____________________
Jezus de messias – deel 1
21
m Nedarim 8:7 “Konam is het voordeel dat ik van jullie ontleen”. m Nedarim 1:2 Hij die zegt tot zijn naaste:
Konam, Konah, Konar, zie, dit zijn substituten voor Korban.
In de Misjna vinden wij een overlevering volgens dewelke de ontbinding van een eed mogelijk is ter wille van het
eren van vader en moeder.
m Nedarim 9:1 - R. Eliëzer zegt: zij ontbinden een eed voor iemand door [verwijzing naar] de eer van zijn
vader of moeder.
- En de Wijzen verbieden het.
- R. Sadok zei: Voordat ze een eed ontbinden voor hem door [verwijzing naar] de eer van zijn vader of
moeder, laat hem zijn eed ontbinden door verwijzing naar de eer van de Alomtegenwoordige.
- Indien zo, dan zullen er geen eden meer zijn!
- Maar de Wijzen gaven R. Eliëzer gelijk dat, in een zaak tussen hem en zijn moeder of vader, men zijn eed
ontbindt door [verwijzing naar] de eer van zijn vader of moeder.
De Essenen verwierpen elke eed die inging tegen de Wet.
CD 16:8-9 Elke bindende eed, waartoe iemand zich verplicht heeft, om een voorschrift uit de Wet te doen,
mag hij, zelfs als het hem het leven zou kosten, niet breken. Alles waartoe iemand zich verplicht heeft in
afwijking van de Wet, zal hij niet uitvoeren, zelfs als het hem het leven zou kosten.
5. Jezus over de sabbat
a. De sabbat is er voor de mens .
NBV Marc.2:23 Eens liep hij op een sabbat tussen de
korenvelden door. Zijn leerlingen gingen de velden in
en begonnen aren te plukken. 24 ‘Kijk eens!’ zeiden de
Farizeeën tegen hem. ‘Waarom doen ze iets dat op
sabbat niet mag?’
25 Maar hij antwoordde: ‘Hebt u dan nooit gelezen
wat David deed toen hij en zijn metgezellen gebrek
leden en honger hadden? 26 Hij ging het huis van God
binnen – Abjatar was toen hogepriester – en at van de
toonbroden, waarvan alleen de priesters mogen eten.
En hij gaf ze ook aan zijn mannen te eten.’
NBV Matt.12:1 In die tijd liep Jezus op een sabbat
door de korenvelden. Zijn leerlingen hadden honger en
begonnen aren te plukken en ervan te eten. 2 Toen de
Farizeeën dat zagen, zeiden ze tegen hem: ‘Kijk, uw
leerlingen doen iets dat op sabbat niet mag.’
3 Hij antwoordde: ‘Hebt u niet gelezen wat David deed
toen hij en zijn metgezellen honger hadden, 4 hoe hij
het huis van God binnenging en er met hen van de
toonbroden at, terwijl noch hij noch zijn mannen
daarvan mochten eten, alleen de priesters?
5 En hebt u niet in de wet gelezen dat de priesters die
op sabbat in de tempel dienst doen en zo de sabbat
ontwijden, onschuldig zijn? 6 Ik zeg u: hier gaat het om
meer dan de tempel! 7 Als u begrepen had wat bedoeld
wordt met: Barmhartigheid wil ik, geen offers,” dan
zou u geen onschuldigen hebben veroordeeld.
27 En hij voegde eraan toe: ‘De sabbat is er voor de 8 Want de Mensenzoon is heer en meester over de
mens, en niet de mens voor de sabbat; 28 en dus is de sabbat.’
Mensenzoon ook heer en meester over de sabbat.’
De discipelen plukken aren. (In Luc.6:1 wrijven de korrels ook stuk) op sabbat, wat volgens de Farizeeën niet mag.
De joodse sabbatswet kende 39 (40 – 1) hoofdwerken die op sabbat verboden waren. Elk van de 39 hoofdwerken
kende een reeks ondergeschikte werken (6 of 39, naargelang de traditie). Daarnaast kwamen dan een reeks andere
werken die eveneens verboden waren.
m Sabbat 7:2 Hoofdwerken [die verboden zijn op sabbat] zijn er veertig min één.
Hij die zaait, ploegt, oogst, schoven bindt, dorst, want, [oogst] selecteert, maalt, zift, kneedt, bakt.
Hij die wol scheert, het wast, het slaat, het kleurt, spint, weeft, twee lussen maakt, twee draden weeft, twee
draden scheidt, bindt, ontbindt, twee steken naait, trekt om twee steken te naaien.
Hij die een hert vangt, het slacht, het vilt, het inzout, zijn huid dichtnaait, het schraapt, het in stukken snijdt.
Hij die twee letters schrijft, twee letters uitgomt om twee andere letters te schrijven,
____________________
Jezus de messias – deel 1
22
Hij die bouwt, neerhaalt,
Hij die een vuur uitdooft, een vuur aansteekt,
Hij die met een hamer slaat, hij die een voorwerp van het ene domein naar het andere vervoert.
Zie, dit zijn de veertig min één hoofdwerken.
De Palestijnse Talmoed levert in dit verband een traditie over aangaande Rabbi Chija (p Sjab 7,9b, 67).
De zonen van R. Chija de Oudere [rond 240] hielden zich zes maanden lang bezig met dit hoofdstuk. Zij
leidden daaruit zes ondergeschikte werken voor elk hoofdwerk af. De zonen van R. Chija de Oudere hielden
zich aan de regel van hun Vader, want R. Chija leerde: Oogsten, druiven plukken, olijven plukken, afsnijden,
uitrukken [vlt, plukken], vijgen plukken – dat alles hoort onder Oogsten.
Volgens dit bericht valt het plukken van o.a. aren onder de verbodsbepaling. Toch vinden wij ook een andere traditie
volgens dewelke het mondjesmaat eten van koren op sabbat toegestaan was, zolang men het maar niet in een
recipiënt deed.
t Sjabbat 14:16 'Wie aren wrijft op sjabbat, blaast [het kaf weg] terwijl hij [de korrels] van de ene hand in
de andere laat vallen, maar niet in een mand of een schotel'. Vert. Tomson, 73, 129.
Dit laat zien dat het verwijt van de Farizeeën en het antwoord van Jezus gaan over een binnen-farizeese polemiek
over wat wel of niet geoorloofd was op sabbat. De Misjna laat zien dat er een verschil was tussen Sjammaïeten en
Hillelieten in gestrengheid over de sabbatswet. De eersten waren zeer strikt in het naleven ervan, terwijl de
Hillelieten er wat soepeler mee omgingen (m Sjabbat 1:5-8). Maar Jezus treedt hier niet de sabbat met voeten. Jezus
verdedigt zich door te wijzen op wat David deed, en op de priesters die op sabbat werken (Matt.). Hierna een
voorbeeld over het verschil van mening tussen het huis van Sjammai en het huis van Hillel.
m Sjabbat 1:6. Het huis van Sjammai zegt: Bundels [nat] vlas mogen niet in de oven gedaan worden tenzij er
tijd is om ze dezelfde dag [droog] te stomen. En wol mag niet in een [verf]ketel gedaan worden tenzij er tijd
is om de kleur dezelfde dag te laten absorberen. – En het huis van Hillel staat het toe.
Het huis van Sjammai zegt: Netten mogen niet gespreid worden over wilde dieren, vogels of vissen, tenzij er
tijd is om hen dezelfde dag nog te vangen. – En het huis van Hillel staat het toe.
In Marcus is er een extra slot over de verhouding mens – sabbat. Deze spreuk vinden we ook terug in de rabbijnse
literatuur.
R. Sjimon ben Menasia zegt: Zie, hij zegt: “En onderhoudt de sjabbat want zij is heilig voor jullie”
(Ex.31:14), aan jullie is de sjabbat gegeven, en niet jullie aan de sjabbat. (Mechilta de Rabbi Jisjmaël, Ki
tisa 1. Vert. Tomson, 73, 129).
b. Iemand uit een kuil halen / goed of kwaad doen op sabbat
Marc.3:1 Weer ging hij naar de synagoge. Daar was Matt.12:9 Hij trok weer verder en kwam in hun
iemand met een verschrompelde hand. 2 Ze letten op synagoge. 10 Daar stond iemand met een
hem om te zien of hij die op sabbat zou genezen, zodat verschrompelde hand. Omdat ze Jezus wilden
ze hem zouden kunnen aanklagen. 3 Hij zei tegen de aanklagen, vroegen ze: ‘Is het toegestaan op sabbat te
man met de verschrompelde hand: ‘Kom in het midden genezen?’
staan.’
4 Aan de anderen vroeg hij: ‘Wat mag men op sabbat
doen: goed of kwaad? Een leven redden of het
vernietigen?’ Maar ze zwegen. 5 Hij keek hen boos aan,
maar ook diepbedroefd vanwege hun hardleersheid,
11 Hij antwoordde: ‘Stel dat u maar één schaap hebt en
dat valt op sabbat in een kuil, wie van u zou het niet
vastgrijpen en het er weer uit halen [oprichten]? 12 En is
een mens niet veel meer waard dan een schaap? Daaruit
volgt dat we op sabbat goed mogen doen.’
en toen zei hij tegen de man die in het midden stond: 13 Toen zei hij tegen de man: ‘Steek uw hand uit.’ Hij
‘Steek uw hand uit.’ Hij stak zijn hand uit en er kwam stak hem uit en er kwam weer leven in, zijn hand werd
weer leven in.
weer even gezond als de andere.
6 De Farizeeën verlieten de synagoge en gingen meteen 14 De Farizeeën dropen af en besloten hem uit de weg
met de Herodianen overleggen hoe ze hem uit de weg te ruimen. 15 Jezus besefte dat en week uit naar elders.
zouden kunnen ruimen.
____________________
Jezus de messias – deel 1
23
De versie in Luc.6:6-9 komt vrijwel overeen met die van Marcus. De vraag of men op sabbat redden of doden is
uiteraard een retorische overdrijving (Marc.3:4). Met doden wordt bedoeld dat je de dingen laat zoals ze zijn, door
niet te handelen en te redden.
Voor de Farizeeën was het genezen op sabbat enkel toegelaten bij dreigend levensgevaar (zie excurs). Vermits het in
Matt.12:10 gaat om een niet levensbedreigende ziekte, was het genezen ervan op sabbat verboden.
Bij Mattheüs refereert Jezus aan een schaap dat op sabbat toch ook mag gered worden. Dit is een redenering
‘qal wa-chomer’: van licht naar zwaar. Als men een schaap uit een put mag halen, dan zeker een mens (zie 1
Kor.9:8-10; Matt.6:28-30). De qal wa-chomer vinden we bijvoorbeeld bij R. Eliëzer (eind 1e eeuw):
Vanwege de besnijdenis [op de achtste levensdag] zet men de sjabbat opzij … Hieruit volgt een redenering
van het lichte naar het zware. Zoals men vanwege één van zijn leden de sjabbat opzij zet, is het logisch dat
men de sjabbat opzij zet ter wille van hem als geheel (t.Sjabbat 15:16) (Vert. Tomson, 285).
Joh.7:21 Jezus antwoordde: ‘Eén ding heb ik gedaan, en u staat allemaal versteld. 22 Nu heeft Mozes u de
besnijdenis gegeven – niet dat die van Mozes komt, ze komt van de aartsvaders – en u besnijdt ook op
sabbat. 23 Als er op sabbat besneden wordt omdat anders de wet van Mozes wordt overtreden [ontbonden],
waarom bent u dan kwaad wanneer ik op sabbat iemand helemaal gezond maak? 24 Ga in uw oordeel niet
op de schijn af, maar laat uw oordeel rechtvaardig zijn.’
Noch in Marcus, noch in Lucas wordt in dit verhaal gealludeerd op een schaap. We treffen de gedachte wel aan in
twee andere gedeelten bij Lucas.
Luc.14:1 Toen hij op sabbat naar het huis van een
vooraanstaande Farizeeër ging, waar hij voor een
maaltijd was uitgenodigd, hielden ze hem in het oog. 2
Er was daar iemand met waterzucht. 3 Jezus vroeg aan
de wetgeleerden en de Farizeeën: ‘Is het toegestaan
hem op sabbat te genezen of niet?’ 4 Maar ze zwegen.
Hij pakte de man bij de hand, genas hem en stuurde hem
weg. 5 En tegen de Farizeeën en wetgeleerden zei hij:
‘Als uw zoon [ezel]* of uw os in een put valt, dan haalt
u hem er toch meteen uit, ook al is het sabbat?’ 6 En
daarop hadden ze geen antwoord.
* andere lezing; ‘zoon’ is mogelijk een schrijffout.
Luc.13:10 Hij gaf op sabbat onderricht in een
synagoge.
[Jezus geneest daar een vrouw]
14 Maar de leider van de synagoge werd boos omdat
Jezus op sabbat genas en zei tegen de menigte: ‘Er zijn
zes dagen om te werken. Kom dus op die dagen om u te
laten genezen en niet als het sabbat is!’ 15 Maar de
Heer zei: ‘Huichelaars! Maakt niet ieder van jullie op
sabbat zijn os of ezel los van de voederbak om hem te
laten drinken? 16 Mocht deze vrouw, die een dochter is
van Abraham en al achttien jaar door Satan geboeid
werd gehouden, mocht zij op sabbat niet uit deze boeien
worden losgemaakt?’ 17 Toen hij dat zei, stonden al
zijn tegenstanders beschaamd, maar de hele menigte
was verheugd over de machtige daden die door hem
werden verricht.
Het losmaken van os of ezel was algemeen aanvaarde regel.
t Sjabbat 14:3: Het kalf in de put mag men op sjabbat voedsel brengen ‘opdat het niet sterft’.
t Sjabbat 15:11-13 Op de sjabbat treft men voorzorgsmaatregelen bij levensgevaar, hoe zorgzamer hoe
beter, en zonder toestemming te vragen van de autoriteiten... Is iemand in een put gevallen en kan hij er niet
uitkomen, dan breekt men de wand open, daalt af en haalt hem naar boven. (Vert. Tomson)
Bij de Essenen horen we een ander geluid. Uit de 2e eeuw v.Chr. stamt het Damaskus Document.
CD 11:13-14 Als het [dier] in een put of een kuil valt, mag men het er op de sabbat niet uittrekken [niet
oprichten]. 16-17 Een levend mens, die in een waterpoel of een bron valt, mag iemand er niet met een
ladder, touw of een (ander) voorwerp uithalen.
Excurs: genezing op sabbat bij de Farizeeën
Voor de Farizeeërs was het genezen op Sabbat enkel toegelaten bij dreigend levensgevaar. Als dat er niet was, was
het genezen absoluut verboden. Alleen het redden van een mensenleven “verdringt de sabbat”, (heeft dus voorrang
op sabbatswet). Bij levensgevaar waren dus wel geneesmiddelen toegestaan.
____________________
Jezus de messias – deel 1
24
m Joma 8:6. Verder zei R. Mattia b. Charasj [rond 130 n.Chr.]: “Hij die pijn heeft in zijn keel – men geve
geneesmiddel in zijn mond op de Sabbat, want het is een twijfelgeval aangaande levensgevaar. En een
twijfelgeval aangaande levensgevaar verdringt de verboden van de sabbat.
7. Hij op wie een gebouw neervalt,
- en het is een twijfelgeval of hij er onder ligt of niet,
- of het is een twijfelgeval of hij leeft of dood is,
- of het is een twijfelgeval of hij een heiden of een Israëliet is,
dan mag men het puin boven hem wegruimen. Als men hem levend terugvindt, verplaatse men het resterende
puin boven hem, maar als ze hem dood vinden, late men het puin liggen tot na de sabbat. m Sjabbat 2:5. Hij
die een lamp uitdooft omdat hij bang is voor heidenen, een misdadiger, een boze geest, of voor een zieke
zodat die zou kunnen slapen, is vrij van straf. Als hij dit deed om de lamp te sparen, of de olie of de pit, is hij
strafbaar.
t Sjabbat 16:22(136): R. Sjimion b. Eliazar [rond 190] zei: … Men bidt voor een zieke niet op Sabbat. De
school van Hillel heeft het echter toegestaan.
t Sjabbat 15:11-16. Men verwarmt water voor een zieke op sjabbat, zowel ter verzorging als ter genezing. …
Rabbi Jossi zei: Uit welk schriftvers weten we dat zorg voor het leven belangrijker is dan de sjabbat?
b Sjabbat 12a. R. Sjimion b. Eliazar [rond 190] zei in naam van R. Sjimion b. Gamliël [rond 140]: Een
treurende wordt niet getroost en een zieke wordt niet bezocht op sabbat; dat zijn de woorden van de school
van Sjammai; de school van Hillel stond het toe. R. Chanina [rond 225] heeft gezegd: Met moeite heeft men
het toegestaan op Sabbat de treurende te troosten en de zieken te bezoeken.
c. Genezing als werken op sabbat
Joh.5:1 Daarna was er een Joods feest, en Jezus ging naar Jeruzalem. 2 In Jeruzalem is bij de Schaapspoort
een bad met vijf zuilengangen dat in het Hebreeuws Betzata heet. 3 Daar lag een groot aantal zieken,
blinden, kreupelen en misvormden [en verlamden, die het moment waarop het water in beweging kwam
afwachtten. [4] Want op een bepaald moment daalde een engel van de Heer neer in het bad en die bracht het
water in beweging. En wie het eerst in het bad was zodra het water was gaan bewegen, werd gezond, wat
voor ziekte hij ook had’](1).
5 Er was ook iemand bij die al achtendertig jaar ziek was. 6 Jezus zag hem liggen; hij wist hoe lang hij al
ziek was en zei tegen hem: ‘Wilt u gezond worden?’ 7 De zieke antwoordde: ‘Heer, als het water gaat
bewegen is er niemand om mij erin te helpen; ik probeer het wel, maar altijd is een ander al vóór mij in het
water.’ 8 Jezus zei: ‘Sta op, pak uw mat op en loop.’ 9 En meteen werd de man gezond: hij pakte zijn
slaapmat op en liep. Nu was het die dag sabbat. 10 De Joden zeiden dan ook tegen de man die genezen was:
‘Het is sabbat, het is niet toegestaan een slaapmat te dragen!’ 11 Maar hij zei tegen hen: ‘Degene die mij
genezen heeft, zei tegen mij: “Pak uw mat op en loop.”’ 12 ‘Wie zei dat tegen u?’ vroegen ze. 13 Maar de
man die genezen was kon niet zeggen wie het was, want Jezus was al verdwenen omdat daar zoveel mensen
waren.
14 Later kwam Jezus hem tegen in de tempel en toen zei hij tegen hem: ‘U bent nu gezond; zondig daarom
niet meer, anders zal u iets ergers overkomen.’ 15 De man ging aan de Joden vertellen dat het Jezus was die
hem gezond gemaakt had. 16 Het was omdat Jezus zulke dingen deed op sabbat, dat de Joden tegen hem
optraden. 17 Maar Jezus zei: ‘Mijn Vader werkt aan één stuk door, en daarom doe ik dat ook.’(2) 18 Vanaf
dat moment probeerden de Joden hem te doden, omdat hij niet alleen de sabbat ondermijnde [=
ontbond](3), maar bovendien God zijn eigen Vader noemde, en zichzelf zo aan God gelijkstelde.
Opmerkingen.
(1)
ontbreekt in de meest betrouwbare teksten.
(2)
Werken. Jezus lijkt te wijzen op het scheppingswerk van God. Dat gaat nog steeds door.
Philo, Leg.Alleg.1:5: God houdt niet op te scheppen, maar zoals het eigen is aan het vuur te branden, en aan
de sneeuw verkoeling te brengen, zo is het voor God eigen te scheppen.
De spanning tussen God die rust op sabbat, en het besef dat God niet kan ophouden te werken, treffen we ook aan
bij de rabbijnen. In Gen.Rabb. 8c stelt men dat de materiële schepping tot een eind kwam op de sabbat, maar niet
Gods morele activiteit: hij moet nog steeds de mensen belonen of straffen naar hun werken. In Ex. Rabb.89a wordt
uitgelegd dat de sabbatswet niet verbiedt dat iemand iets mag dragen binnen zijn huis op sabbat. Gods huis bestaat
____________________
Jezus de messias – deel 1
25
echter uit de hogere en de lagere werelden. Hij mag dus op sabbat scheppen binnen zijn huis. De rabbijnen
concluderen echter niet dat de mens dus allerlei werk mag doen op sabbat.
(3)
Jezus wordt ervan beschuldigd de sabbat te ‘ontbinden’, met deze ‘rabbijnse’ term wordt bedoeld dat men de
wet te vrij interpreteert, zodat ze in feite haar relevantie verliest. Vgl. Matt.5:17: Denk niet dat ik gekomen
ben om de Wet of de Profeten af te schaffen [te ontbinden].
d. Jezus bereidt een geneesmiddel
Joh.9:1 In het voorbijgaan zag Jezus iemand die al vanaf zijn geboorte blind was. 2 Zijn leerlingen vroegen:
‘Rabbi, hoe komt het dat hij blind was toen hij geboren werd? Heeft hij zelf gezondigd of zijn ouders?’ 3 ‘Hij
niet en zijn ouders ook niet,’ was het antwoord van Jezus, ‘maar Gods werk moet door hem zichtbaar
worden. 4 Zolang het dag is, moeten we het werk doen van hem die mij gezonden heeft; straks komt de nacht
en dan kan niemand iets doen. 5 Zolang ik in de wereld ben, ben ik het licht voor de wereld.’ 6 Na deze
woorden spuwde hij op de grond. Met het speeksel maakte hij wat modder, hij streek die op de ogen van de
blinde 7 en zei tegen hem: ‘Ga naar het badhuis van Siloam en was u daar.’ (Siloam is in onze taal
‘gezondene’). De man ging weg, waste zich, en toen hij terugkwam kon hij zien. […]
13 Toen namen ze de man die blind geweest was mee naar de Farizeeën. 14 De dag dat Jezus modder
gemaakt had en zijn ogen geopend had, was namelijk een sabbat. 15 Ook de Farizeeën vroegen hoe het
kwam dat hij kon zien. En weer vertelde hij: ‘Hij heeft wat modder op mijn ogen gedaan, ik heb me gewassen
en nu kan ik zien.’ 16 Sommige Farizeeën meenden: ‘Zo iemand komt niet van God, want hij houdt zich niet
aan de sabbat,’ maar anderen zeiden: ‘Hoe zou een zondig mens zulke wondertekenen kunnen doen?’ Er
ontstond verdeeldheid. 17 Daarop vroegen ze aan de blinde: ‘Wat denk jij van die man? Het zijn immers
jouw ogen die hij genezen heeft.’ ‘Hij is een profeet,’ was zijn antwoord. […]
Een geneesmiddel bereiden is uiteraard werken. Met speeksel een modderpapje bereiden is werken. Volgens m
Sjabbat 7:2 is kneden verboden; volgens m Sjabbat 24:3 mag men wel water gieten op klei maar niet aanraken
(zodat er een brij ontstaat).
m Sjabbat 14:3: Men eet geen Griekse hysop op sabbat, want het is geen voedsel voor gezonde mensen. [...]
Alle soorten voedsel die een mens eet [die dienen voor] genezing, en alle dergelijke dranken mag hij
drinken, behalve palmboomwater [purgeer water] of een kop wortelwater, want dat is enkel voor geelzucht.
Maar men mag palmboom water drinken om de dorst te lessen. En men mag zalven met wortelolie, als het
niet ter genezing is.
t Sjabbat 12:11: Wie hoofdpijn heeft en ook hij bij wie uitslag opkomt, mag zich op sabbat met olie zalven,
maar niet met wijn of azijn, want olie dient gewoonlijk om te zalven, maar wijn en azijn dienen gewoonlijk
niet om te zalven.
p Sjabbat 14:14,18: Sjemuël [254] zei: zuiver speeksel mag men op sabbat niet op de ogen aanbrengen.
Over speeksel als geneesmiddel:
m BB126 Het is een overgeleverde leer dat het speeksel van een eerstgeborene van een vader ogenziekten
geneest; en dat daarentegen het speeksel van de eerstgeborene van de moeder niet geneest.
Excurs. Doodstraf op overtreden van sabbat
In Tenach.
Num.15:32 Tijdens hun verblijf in de woestijn troffen de Israëlieten eens een man aan die op sabbat hout
aan het sprokkelen was. 33 Degenen die hem aangetroffen hadden, brachten hem voor Mozes en Aäron en
voor de hele gemeenschap. 34 Hij werd in bewaring gesteld, omdat nog niet was bepaald wat er met zo
iemand moest gebeuren. 35 De HEER zei tegen Mozes: ‘Die man moet gedood worden. De hele
gemeenschap moet hem buiten het kamp stenigen.’ 36 Toen brachten ze hem met zijn allen buiten het kamp,
en daar doodden ze hem door hem te stenigen, zoals de HEER Mozes had opgedragen.
In Jubileeën (de auteur was vermoedelijk lid van een relatief kleine groep Chassidim).
Jub.2:27 En een ieder die verontreinigt zal zeker ter dood gebracht worden. En een ieder die dan werk zal
doen zal zeker voor altijd ter dood gebracht worden, zodat de kinderen Israëls deze dag zullen bewaren
doorheen hun generaties en niet zullen uitgeroeid worden uit het land, want het is een heilige en gezegende
dag.
____________________
Jezus de messias – deel 1
26
In de Damascusrol (Qumran, waarschijnlijk identiek met Essenen).
CD 12:3-6 Maar een ieder die de verkeerde weg opgaat door de sabbat en de feestdagen te ontheiligen, zal
niet gedood worden, want het komt mensen toe hem te bewaken. En als hij ervan genezen is, zal hij worden
bewaakt voor een periode van zeven jaar en daarna zal hij opgenomen worden in de vergadering.
Josephus (1e eeuw n.Chr.) zei dat Farizeeën neigden tot toegevendheid.
Oudheden 13.294: en inderdaad zijn de Farizeeën, zelfs bij andere gelegenheden, er niet op gebrand streng
te zijn in straffen.
V. Jezus als de messias
In het jodendom bestonden verschillende visies op de messias.
1. De koninklijke messias
In de Hebreeuwse bijbel wordt met de ‘messias’ de ‘gezalfde’ koning aangeduid. (Grieks: ‘Christos’). Maar ook de
hogepriester, de aartsvaders of zelfs de Perzische koning Cyrus worden ‘gezalfde’ genoemd. De voorstelling van
een eindtijdelijke verlosser ontwikkelt zich in de bijbel onder andere namen, zoals Immanuel, Vredevorst e.a. Deze
aanduidingen komen voor in (wat men historisch-kritisch noemt) Proto-Jesaja, een profeet uit de 8e eeuw v.Chr. In
Jes.11:1-5 vinden we aspecten van de toekomstige verlosser opgesomd: de spruit uit het huis van David is volkomen
heerser en richter, drager van Wijsheid en goddelijke Geest, beschermer van de behoeftigen en tegenstander van de
goddelozen. In het jodendom is dit de Messias ben David.
De Messias ben David is de Koning, Redder, Richter, Tora-leraar en Garant voor de sociale gerechtigheid voor
Israël en de volken. Deze cumulatie van ambten dankt deze messias aan de eeuwenlange situatie van diaspora van
het joodse volk. Hoe armzaliger haar lot was, hoe stralender de messiaanse hoop. De Messias ben David was degene
waar het gewone volk naar uitkeek. Dat kunnen we afleiden uit de gebeden: de (pseudepigrafische) Psalmen van
Salomo uit de 1e eeuw v.Chr. en het Achtiengebed.
Ps.Sal.18:6-8. Gezegend zij die in die dagen geboren zijn, om de goede dingen van de Heer te zien, die Hij
zal doen voor de komende generatie, die zullen zijn onder de roede der tuchtiging van de Heer, de messias in
de vreze van zijn God, in wijsheid van Geest en van gerechtigheid en sterkte. Om het volk te leiden in
rechtvaardige daden, in de vreze des Heren. om ze allen te plaatsen in de vreze des Heren.
Zie ook Ps.Sal.17:23-36, waarin de messias getekend wordt als een koning uit Davids nageslacht, overwinnaar over
heidenen, redder en hersteller van Israël.
De paragraaf ‘zegen van David’ in het 18e gebed uit de 1e eeuw n.Chr. bestaat in een Palestijnse en
Babylonische recensie. In beide wordt de messias beschreven als koninklijk. Ook andere teksten wijzen erop dat
men destijds de messias zag als een Davidische verlosser die beschikte over strijdvaardigheid, rechtvaardigheid en
heiligheid.
2. Koninklijke en priesterlijke messias
De na-exilische profeet Zacharia ziet in een visioen twee messiassen:
Zach.4:11 Ik nam het woord en vroeg hem: Wat betekenen deze twee olijfbomen rechts en links van de
kandelaar? 12 Andermaal nam ik het woord en vroeg hem: Wat betekenen de twee olijftakken, die door twee
gouden buizen het goud van zich doen uitvloeien? 13 En hij zeide tot mij: Weet gij niet, wat zij betekenen? Ik
antwoordde: Neen, mijn heer. 14 Toen zeide hij: Zij zijn de twee gezalfden die vóór de Here der ganse aarde
staan. [‘gezalfden’: bené hajitshar ‘zonen van de olie’]
Allicht worden hiermee historische personen als messias-figuren getekend: de toenmalige gouverneur Zerubbabel
(Zach.4:9-10) en de hogepriester Jozua (Zach.6:11-12).
Ook in joodse buiten-bijbelse bronnen komen we de idee tegen van een koninklijke en een priesterlijke
messias, zoals in Testament van de 12 Patriarchen (2e eeuw v.Chr.).
Test.Levi 18:2 En dan zal de Heer een nieuwe priester opwekken, aan wie al de woorden van de Heer zullen
geopenbaard worden. Hij zal het oordeel van waarheid uitvoeren over de aarde voor vele dagen [en verder].
Test.Juda 24:1-2, 4-6 En na dezen zal van u opstaan een ster uit Jakob in vrede: en een man zal opstaan uit
mijn nageslacht als de zon der gerechtigheid, wandelende met de zonen des mensen in vriendelijkheid en
____________________
Jezus de messias – deel 1
27
rechtvaardigheid, en in hem zal geen zonde gevonden worden. En de hemelen zullen over hem geopend
worden om de geest uit te storten als een zegen van de heilige Vader. [...] Dit is de scheut van de
allerhoogste God, dit is de fontein voor het leven van de hele mensheid. Dan zal hij de scepter van mijn
koninkrijk verlichten, en vanuit jouw wortel zal de scheut oprijzen, en daardoor zal de staf der gerechtigheid
oprijzen voor de natiën, om te oordelen en te redden ieder die de Heer aanroept.
Ook in Qumran kent men de koninklijke messias uit Israël en de priesterlijke messias uit Aäron:
1 QS IX,9b-11: Zij behoren niet af te wijken van enige raad der wet om te wandelen in de volkomen
verstoktheid van hun hart, maar zij zullen integendeel geregeerd worden door de eerste wetten die de
mannen der Gemeenschap begonnen zijn te onderwijzen, tot de profeet komt en de messiassen van Aäron en
Israël.
Tijdens de Perzische en Griekse overheersing was het de davidische familie verboden macht uit te oefenen. Deze
kwam nu in handen van de priesters. De eerste Hasmoneese koning-priester Simon wordt in 1 Makk.14:10-15
beschreven in messiaanse termen.
10 Simon voorzag de steden van voedsel en rustte ze uit met verdedigingswerken. Zijn roem reikte tot aan de
uiteinden van de aarde. 11 Hij gaf vrede aan het land en in Israël heerste grote vreugde. 12 Ieder zat onder
zijn wijnrank en zijn vijgenboom, en er was geen reden meer om bang te zijn. 13 Alle vijanden waren in die
tijd uit het land verdwenen en alle koningen waren overwonnen. 14 De zwakken van zijn land maakte Simon
sterk; hij stelde de wet weer in werking en roeide wettelozen en afvalligen uit. 15 Hij liet de tempel
verfraaien en verwierf een grote hoeveelheid tempelgerei.
In de 1e eeuw v.Chr. zien we in het Test.Levi 18:27 een synthese waarbij de koninklijke en priesterlijke messias
samenvallen in één persoon:
Dan zal de Heer een nieuwe priester opwekken
En hij zal een rechtvaardig oordeel vestigen op aarde
En zijn ster zal opgaan in de hemel als van een koning
En er zal vrede zijn over de hele aarde
En de kennis des Heren zal worden uitgestort, als water van de zeeën
En de geest van begrijpen en heiliging zal rusten op hem.
3. De lijdende messias
Toch, reeds in Bijbelse tijd tekent zich een ander beeld van de messias af. Als in 587 de tempel verwoest wordt en
vele joden worden weggevoerd, ontstaat een donker beeld van de messias, die het lijden van het joodse volk deelt.
Vooral Deuterojesaja (Jes. 40-55) uit het midden van de 6e eeuw - de tijd van de ballingschap - tekent de
toekomstige verlosser heel anders. Zowel de christenen als joden zien in de godsknecht-liederen een messias die het
lijden ervaart: Jes. 53:1-12. Het eenduidige messias-beeld van voor de ballingschap wordt zo gebroken en in de
volgende eeuwen wordt die scheiding groter.
Jes.53:2 Als een loot schoot hij op onder Gods ogen, als een wortel die uitloopt in dorre grond. Onopvallend
was zijn uiterlijk, hij miste iedere schoonheid, zijn aanblik kon ons niet bekoren. 3 Hij werd veracht, door
mensen gemeden, hij was een man die het lijden kende en met ziekte vertrouwd was, een man die zijn gelaat
voor ons verborg, veracht, door ons verguisd en geminacht. 4 Maar hij was het die onze ziekten droeg, die
ons lijden op zich nam. Wij echter zagen hem als een verstoteling, door God geslagen en vernederd. 5 Om
onze zonden werd hij doorboord, om onze wandaden gebroken. Voor ons welzijn werd hij getuchtigd, zijn
striemen brachten ons genezing.
In de rabbijnse literatuur treffen we vanaf de 1e en 2e eeuw n.Chr. de Messias ben Jozef, de lijdende messias aan,
tegenover een andere, triomferende Messias ben David. De oudste tekst vinden we in een Baraïta (een tekst uit de
tijd van de Misjna maar niet in de Misjna opgenomen) in de Babylonische Talmoed Sukka 52a. Door God
aangemoedigd mag de Messias ben David een wens doen. Doch hij ziet zich plots met een doodscène
geconfronteerd:
Als hij ziet dat de Messias ben Jozef gedood wordt, zegt hij: Heer van de wereld, ik bid u alleen om mijn
leven.
God verzekert hem dat zijn gebed zal verhoord worden. In Sanhedrin 98a (Aramees) vinden wij de legende van de
messias aan de poort van Rome (1e helft 3e eeuw n.Chr.) R. Jehosjua ontmoet de profeet Elia, die als bode Gods
optreedt. R. Jehosjua vraagt Elia naar het eeuwige leven en naar de komende messias. De messias waar het over gaat
____________________
Jezus de messias – deel 1
28
wordt niet met name de Messias ben Jozef genoemd, maar het gaat wel om een lijdende messias. Hij is
buitengesloten uit de stad Rome en houdt verblijf onder de zieken bij de stadspoort. Deze messias is reeds op aarde,
niet in een verre toekomst, hij is dus nabij. Dat hij toch talmt te komen (naar Israël) is Israëls schuld. Hij komt
immers alleen als men naar zijn stem hoort (de Tora bestudeert).
In b Berachot 5a staat: “De Wijzen zeiden in naam van R. Huna: Hoe meer de Heilige behagen heeft in een
mens, hoe meer hij hem verdrukt met lijden, want de Schrift zegt: “Maar de HEER wilde hem breken, hij
maakte hem ziek. Hij offerde zijn leven voor hun schuld, om zijn nageslacht te zien en lang te leven. En door
zijn toedoen slaagde wat de HEER wilde” (Jes. 53:10).
4. Het getuigenis van het Nieuwe Testament
In het Nieuwe Testament vinden we Christus als de lijdende, gekruisigde messias (de zoon van Jozef), én als de
opgestane, eens weerkomende en triomferende messias (de zoon van David). Jezus zelf was zich van zijn
messianiteit bewust:
Marc.8:29-30 Toen vroeg hij hun: ‘En wie ben ik volgens jullie?’ Petrus antwoordde: ‘U bent de messias.’
Hij verbood hun op strenge toon om met iemand hierover te spreken. (Matt.16:20, Luc.9:21).
Marc.14:61-62 Toen vroeg de hogepriester hem: ‘Bent u de messias, de Zoon van de Gezegende?’ Jezus
zei: ‘Dat ben ik’. (Matt.26:63, Luc.22:67,70).
Ook anderen zagen Jezus als de messias (Matt.11:2-3; 20:21; Hand.1:6). Volgens de synoptische evangeliën was er
niemand die Jezus beschuldigde van messiaanse pretenties voor het moment van het lijden. Als Jezus voor Pilatus
staat, belijdt hij dat hij de messias is. Jezus werd voor Pilatus gebracht als troonpretendent, Luc.23:2. Hij werd
geëxecuteerd als koning van de joden, Marc.15:26 Het opschrift met de aanklacht tegen hem luidde: ‘De koning van
de joden’.
Handelingen lijkt te suggereren dat Jezus niet een messias was tijdens zijn leven, maar het werd bij zijn verhoging
tot Gods troon na zijn opstanding.
Hand. 2:36. Laat het hele volk van Israël er daarom zeker van zijn dat Jezus, die u gekruisigd hebt, door
God tot Heer en messias is aangesteld [gemaakt].’
De messianiteit van Jezus was het hoofdbestanddeel van de vroege christelijke prediking (Paulus e.a.). Een nieuw
element is dat Jezus niet ondanks, maar juist vanwege zijn lijden, de Christus was. Al wordt verwezen naar ‘de
Schrift’, toch worden geen expliciete schriftverzen als bewijs bij gehaald.
Hand. 3:18 Zo heeft God echter in vervulling doen gaan wat hij bij monde van alle profeten had
aangekondigd: dat zijn messias zou lijden en sterven.
Hand.17:3 Aan de hand van teksten uit de Schrift toonde hij aan dat de messias moest lijden en sterven en
daarna uit de dood moest opstaan. (ook 26:23).
Samen met de idee van lijden tot de dood kwam de voorzegde opstanding van de messias. Ook dit werd voorzegd in
niet nader genoemde bijbelteksten, volgens Paulus in Hand.17:3, 26:22-23. Petrus echter citeert in Hand.2:27:
Ps.16:10: U levert mij niet over aan het dodenrijk en laat uw trouwe dienaar het graf niet zien. Hand.2:3132: heeft hij [David] de opstanding van de messias voorzien en gezegd dat deze niet aan het dodenrijk zou
worden overgeleverd en dat zijn lichaam niet tot ontbinding zou overgaan. Jezus is door God tot leven
gewekt, daarvan getuigen wij allen.
Vervolgens argumenteert hij vanuit Ps.110:1 ‘Zit aan mijn rechterhand’, zowel Jezus’ opgang naar de hemel als zijn
hemelse existentie tot de tijd van het universele herstel.
Hand.2:34-36 David is weliswaar niet naar de hemel opgestegen, maar toch zegt hij: “De Heer sprak tot
mijn Heer: ‘Neem plaats aan mijn rechterhand, tot ik je vijanden onder je voeten heb gelegd.’” Laat het hele
volk van Israël er daarom zeker van zijn dat Jezus, die u gekruisigd hebt, door God tot Heer en messias is
aangesteld.’
Hand.3:21 Dat is Jezus, die in de hemel moest worden opgenomen tot de tijd aanbreekt waarover God van
oudsher bij monde van zijn heilige profeten heeft gesproken en waarin alles zal worden hersteld.
Van alle evangeliën is dat van Johannes het meest expliciet over Jezus als messias. Het lijdensverhaal is heel anders
dan in de synoptische evangeliën. Het doel van het evangelie is aan te tonen dat ‘Jezus de messias is’ (Joh.20:31) en
Johannes leert zijn lezers dat Jezus van in het begin als messias herkend werd (Joh.1:41). In het hogepriesterlijk
gebed zegt Jezus: Joh.17:3: Het eeuwige leven, dat is dat zij u kennen, de enige ware God, en hem die u gezonden
____________________
Jezus de messias – deel 1
29
hebt, Jezus Christus. Tegen de Samaritaanse vrouw zegt hij: Joh.4:26: Jezus zei tegen haar: ‘Dat [de messias] ben
ik, die met u spreekt.’ Toch verklaart Jezus dit nergens publiekelijk.
Een visie op de messias die algemeen aanvaard was, was die van de Davidische koning-messias. Jezus wordt
inderdaad beschreven als de ‘messias, zoon van David’. Toch komt er een nieuw element bij; dat van een stervende
en opgestane messias.
5. Andere titels van Jezus
- ‘Profeet’. Het volk zag Jezus als een profeet (Matt.21:11; Luc.7:16). Jezus noemt zichzelf zelden zo (wel in
Marc.6:4, Luc.30:33). Destijds hadden vooral de sadduceeën het tijdperk van de profeten voor gesloten verklaard;
dat zou geëindigd zijn met Zacharias en Maleachi. De reden daarvoor was waarschijnlijk dat er heel wat pseudoprofeten waren die opriepen de wapens op te nemen tegen de Romeinse bezetter. Onder het volk waren er die
meenden dat Jezus een oudtestamentische, opgewekte profeet was, misschien wel Elia (Luc.9:8).
- ‘Zoon des mensen’. Deze titel betekent niet dat Jezus gewoon een mens onder de mensen is, de titel is ontleend aan
Dan.7:13, waar iemand als een mensenzoon komt met de wolken van de hemel, aan wie alle macht wordt gegeven
en aan wiens koningschap geen einde zal komen (vs. 14). Als Jezus een lamme zijn zonden vergeeft, wijst hij erop
dat de mensenzoon die macht tot vergeving heeft (Marc.2:10), hij is zelfs heer over de sabbat (Marc.2:28).
- ‘Zoon van God’. Deze titel was in de oudheid niet onbekend: de Farao, maar ook de Romeinse keizer, werden
‘zoon van God’ genoemd, om aan te geven dat de autoriteit van de heerser van God komt. In de joodse literatuur
wordt met ‘zoon van God’ soms engelen bedoeld (Gen.6:2), en op andere wijzen wordt soms aangegeven dat God
de vader is van de koning of van het volk Israël (1 Kron.17:13, Hos.2:1). Voor christenen zal ‘zoon van God’ echter
een andere betekenis krijgen; het betekent dat Jezus een speciale relatie onderhoudt met God, al blijft hij wel aan
God onderworpen (1 Kor.15:28).
- ‘Heer’. Voor het heidendom is het Griekse Kurios (‘Heer’) een gewone aanduiding voor de meester van slaven,
voor een baas. Soms wordt het ook gebruikt voor heidense goden als Isis en Osiris. In het joods religieus taalgebruik
wordt dit woord in de Septuagint gebruikt om God (JHWH) aan te duiden. Ook in het Nieuwe Testament wordt met
Kurios soms God bedoeld. Als Jezus ‘Heer’ wordt genoemd, doet dat toch telkens denken aan God, de Heer.
VI. Lijden, sterven en opstanding
1. Jezus voorzag zijn lijden en dood
Marc.8:31:”En Hij begon het te leren dat de Zoon des mensen veel moest lijden en verworpen worden door de
oudsten en de overpriesters en de schriftgeleerden, en gedood worden en na drie dagen opstaan” (ook 9:9, 10:3233), tot onbegrip van zijn leerlingen. In Marc.10:45 en Matt.20:28 zegt Jezus dat hij niet gekomen is om gediend te
worden maar om te dienen en “zijn leven te geven als losprijs voor velen”. In 1 Kor.11:23-26 vinden we de oudste
overlevering over het avondmaal (geschreven in het jaar 51 of 52). Daarin zegt Jezus dat Hij zijn lichaam en bloed
voor zijn discipelen geeft. De bewoording komt sterk overeen met die van de synoptische evangeliën (Marc.14:2225; Matt.26:26-27; Luc.22:14-20) volgens dewelke het om een joodse paasmaaltijd gaat. Dit betekent dat Jezus zijn
eigen sterven heeft geduid als een offer voor anderen. Er bestond een traditie volgens dewelke Izaak daadwerkelijk
geofferd werd, en waarbij zijn dood wordt vergeleken met het paasoffer (in Jubileeën - 2e eeuw v.Chr.). Dit betekent
dat men twee gedeelten uit Tenach samenbracht: het paaslam uit Ex.12 en de ram die in plaats van Izaak geofferd
werd uit Gen.22. Ook in de rabbijnse traditie worden beide gedeelten met elkaar geïdentificeerd. In de Mechilta de
R. Jismaël (eindredactie 3e eeuw n.Chr.) wordt het bloed van het paaslam zelfs geïdentificeerd met het bloed van
Izaak. Paulus identificeert Christus met het paaslam: 1 Kor.5:7: “Want ons paasoffer is geslacht, Christus”. Zoals de
kring waarin het boek Jubileeën ontstond, waar de Esseense kalender werd gevolgd, volgde ook Jezus een vorm van
de Esseense kalender (zie verder). Dat betekent dat ook Jezus en zijn discipelen Gen.22 gelezen hebben op Pasen en
het bloed van Izaak identificeerden met dat van het paaslam, en vervolgens met dat van Jezus zelf. Tomson, “Als dit
uit de hemel is ...”, 141: “Dit alles opent de mogelijkheid dat ook Jezus zelf zijn aanstaande dood verbeeld zag in het
schaap dat Abraham offerde voor de enige zoon die hij liefhad (Gen.22:3) en in het paaslam dat in de nacht van de
uittocht het doodsgevaar afwendde voor Israël. Daarom kan Jezus over zichzelf spreken als de zoon des mensen die
gekomen is om zijn leven te geven als losprijs voor velen (Marc.10:45), en kan hij het laatste avondmaal over de
beker zeggen dat dit zijn bloed is, dat “vergoten wordt voor velen (Marc.14:24)”.
____________________
Jezus de messias – deel 1
30
2. De tempelreiniging
Tegen Pesach trekt Jezus op naar Jeruzalem, naar de tempel. Jezus wordt als zoon van David onthaald door
omstanders (Matt.21:8-9). Jezus voorzag tegenstand van de tempelautoriteiten. Zoals profeten voor hem, wist hij
zich gezonden, en hij wist ook wat doorgaans het lot van profeten was. Er bestonden toen legenden volgens dewelke
Jesaja en Jeremia waren omgebracht. Zelf zei Jezus: “Maar ik moet vandaag en morgen en de volgende dag op weg
blijven, want het gaat niet aan dat een profeet omkomt buiten Jeruzalem” (Luc13:33), en ook: “Jeruzalem,
Jeruzalem, dat de profeten doodt en stenigt wie tot u gezonden zijn, hoe dikwijls heb Ik uw kinderen willen
vergaderen, gelijk een hen haar kuikens onder haar vleugels, en gij hebt niet gewild” (Luc.13:34 - Zie ook
Luc.11:47 en 19:41). In Luc.9:51 treffen wij de uitdrukking aan: hij “zette zijn gezicht vast om naar Jeruzalem te
gaan”, uitdrukking die we terugvinden in Ez.21:1. Dit alles laat zien dat Jezus persoonlijk bewogen was over de
heilige stad en haar tempel. De tempel was voor Jezus een heilige plaats waar je je offer niet moest brengen als je in
onmin met je naaste leefde (Matt.5:23). Ook de familie van Jezus was aan de tempel gehecht. Jezus was er
opgedragen en elk jaar gingen ze er heen. Volgens het evangelie naar Johannes is Jezus tijdens zijn openbaar
optreden zeker vier keer naar de tempel geweest.
Het lijkt erop dat Jezus de tegenstand van de tempelautoriteiten niet alleen voorzag, maar ook uitlokte. De
tempelreiniging was geen plotse ingeving. De dag ervoor had Jezus alles goed geobserveerd (Marc.11:11).
Verkopers werden weggejaagd, tafels van geldwisselaars omgegooid, en hij verbood dat iemand enig voorwerp over
het tempelplein droeg om zo een omweg te vermijden, wat overeenkomt met een rabbijns verbod. Men zou daardoor
een gebrek aan respect tonen. Jezus toonde aldus zijn verbolgenheid over het nonchalante gedrag in de tempel. Je
moest daar, in navolging van de profeten, tegen protesteren, op het gevaar af zelf omgebracht te worden. Van
hogepriesters en schriftgeleerden was bekend dat ze hardvochtig konden zijn in hun rechtspraak. De hogepriesters
en schriftgeleerden zoeken dan inderdaad een mogelijkheid om Jezus uit de weg te ruimen (Marc.11:18). Jezus’
kritiek op de bestuurders van de tempel was te pijnlijk; hij noemde hun tempel een ‘rovershol’ (Marc.11:17) wat een
verwijzing is naar Jer.7:11. Jezus legitimeert zijn optreden tevens door te wijzen op een tekst uit Jes.56:7: “Want
mijn huis zal een bedehuis heten voor alle volken”. Ook in Qumran vinden we een scherpe kritiek op het
tempelbestuur.
3. Getsemane
a. Hoe vaak gaat Jezus bidden?
Marcus
Mattheüs
Lucas
Johannes
b. Wat bidt Jezus? (Bij Johannes: wat zegt Jezus tegen Petrus in vers 11?)
Marcus
Mattheüs
Lucas
Johannes
Wat kun je hieruit besluiten?
4. Datum en tijd van de zitting
Een rechtszaak kende twee fasen: een uitspraak door het joodse sanhedrin, gevolgd door de berechting door de
Romeinse bezetter. Volgens rabbijnse rechtsregels moeten rechtszaken waarin de doodstraf een rol speelt, overdag
____________________
Jezus de messias – deel 1
31
behandeld worden. Voordat een doodvonnis kan worden uitgesproken moet er een nacht overheen gaan. “Daarom
spreekt men geen recht aan de vooravond van sabbat of feestdagen” m Sanh.4:1. Op sabbat en feestdagen mocht
geen recht gesproken worden.
Maar, in Marc. en Luc. wordt de zaak beslecht nadat Jezus de pesachmaaltijd had gehouden, dus de eerste dag
van het feest. Dit kan niet volgens rabbijns-farizeese regels. En van Sadduceeën weet men dat ze hierover nog
strikter waren. Daarom is een rechtszitting op de 1e dag van Pesach in feite uitgesloten. Is het dus geen geldige
rechtszaak geweest? Of vermelden onze bronnen een datum die niet klopt?
Johannes geeft een andere datering. Hier wordt Jezus gekruisigd op de vooravond van Pesach. Zoals ook de
Talmoed zegt: ‘Jezus de Nazareeër werd opgehangen op de vooravond van de sabbat, op de vooravond van Pesach’
(b Sanh.43a). Maar in Joh. zien we een ander probleem. Jezus’ laatste maaltijd kan geen pesachmaal zijn. Joh. zegt
dat deze maaltijd ‘voor het paasfeest’ plaatsvond, Joh.13:3; 19:31. Marc.14:12 en Luc.22:15 spreken wel van een
paasmaaltijd.
De oplossing moeten we zoeken in de verschillende kalenders die de joden toen volgden. In Qumran vielen
feesten op andere dagen dan in de tempel van Jeruzalem. Zo te zien vierde Jezus het feest volgens een andere
kalender, enkele dagen eerder dan in de tempel (Marc. en Luc.). In de tempel werd het feest iets later gevierd - de
kalender waar Johannes zich aan houdt.
Synoptische traditie (verwant aan Esseense kalender)
z
Zalving
m
d
w
d
v
pesach
15 nissan
Pesach-maaltijd ...... Verhoor ..... Terechtstelling
Johannes (Farizeese kalender en tempelkalender)
z
Zalving
m
d
w
d
v
sabbat
z
pesach
z
sabbat
.... Maaltijd
...... Verhoor ..... Terechtstelling
Een uitgewerkte redenering vindt men in Tomson, “Als die uit de hemel is ...”, 277-279. “Het gevolg van deze
reconstructie is dat er drie dagen liggen tussen Jezus’ laatste maaltijd en zijn terechtstelling. Zowel de synoptici als
Johannes lijken echter te suggereren dat dit maar één etmaal was [...]. De ongebruikelijke veronderstelling dat Jezus’
gevangenschap drie dagen en nachten duurde lost ook het vraagstuk van al die verhoringen op. Met een tussenruimte
van drie dagen is voorstelbaar hoe hij achtereenvolgens werd voorgeleid aan overpriesters, het Sanhedrin, Pilatus,
Herodes Antipas, en opnieuw Pilatus, vervolgens werd gegeseld en gekruisigd en uiteindelijk, anders dan de twee
misdadigers die zo uit de gevangenis kwamen, aan het kruis stierf van uitputting” (p. 278-279).
De hogepriesters hebben Jezus blijkbaar overgeleverd uit afgunst. Zij beschuldigen hem ervan dat hij zich uitgeeft
voor de koning van het joodse volk, wat in feite een politieke aanklacht is, en ook een politieke vertaling van de
messias is. Zij willen niet dat Jezus vrijkomt, en bewerken de menigte om te eisen dat Barabbas vrijkomt. Pilatus
vindt geen grond om Jezus te veroordelen. Hij is ook wat verbaasd over het gebeuren, maar geeft dan toch toe aan
de roep om kruisiging. Het wassen van de handen door Pilatus, Matt.27:24, doet sterk denken aan het ritueel uit
Deut.21:6-7 bij een moord door onbekenden gepleegd: “De oudsten van de stad het dichtst bij het lijk moeten dan
boven de dode koe hun handen wassen, onder het uitspreken van de volgende woorden: ‘Onze handen hebben dit
bloed niet vergoten, onze ogen hebben het niet gezien.’”
5. De kruisiging
a. Algemeen
De kruisiging was de wreedste doodstraf die er bestond, Seneca en Josephus spreken er hun afschuw over uit. Voor
zover bekend zijn de Perzen de eersten die het kruisigen in praktijk brachten (In Ezra en Ester vinden we het
spietsen op een paal, een Perzische straf). Alexander de Grote en zijn generaals brachten deze praktijk over naar het
gebied rond de Middellandse Zee - Egypte en Carthago. De Romeinen hebben de praktijk afgekeken van de
____________________
Jezus de messias – deel 1
32
inwoners van Carthago en hebben deze zelfs ‘verbeterd’, efficiënter gemaakt. Onder de Romeinen mochten alleen
oproerlingen en slaven gekruisigd worden. Een Romeins burger mocht echter niet gekruisigd worden. Het kruis
bestond uit een recht opstaande paal, die bleef staan, en een dwarsbalk die de veroordeelde zelf moest dragen naar
de plaats van de kruisiging. Met spijkers door de polsen werd de veroordeelde vastgenageld aan de dwarsbalk.
Daarna werd hij ruggelings met touwen aan het opgerichte kruis omhooggetrokken. Door de voeten werd ook een
spijker geslagen. Men gaf de veroordeelde wijn die met mirre vermengd was, dat was een licht pijnstillende drank.
Het lijden kon tot 24 uur en langer duren. Eertijds was het gebruikelijk dat men de lichamen van de veroordeelden
aan het kruis liet wegrotten. Om diefstal van het lichaam te voorkomen hielden soldaten de wacht. Sinds keizer
Augustus ontstond de gewoonte om de lichamen aan familieleden terug te geven.
b. Oude Testament
Deut.21:22-23 “Als iemand een misdrijf heeft gepleegd waarop de doodstraf staat, en u hangt hem na
voltrekking van het vonnis op aan een paal, dan moet u zijn lijk voor het einde van de dag begraven en het
daar niet ’s nachts nog laten hangen; anders maakt u het land dat de HEER, uw God, u als grondgebied
geeft onrein. Want op een gehangene rust Gods vloek”. (Ook in Qumran, Tempelrol 64:11).
In oudtestamentische tijden werd de veroordeelde eerst gedood en dan pas opgehangen. Door een lijk ‘s nachts te
laten hangen zou het land verontreinigd worden. Zie ook Joz.10:26-27. Bij andere volken werden ter dood
veroordeelden wél levend opgehangen.
2 Sam.21:1-14. Er ligt een vloek over Israël omdat Saul tegen Jozua’s belofte in Gibeonieten had gedood. David
vraagt hen hoe hij verzoening kan bewerken. Zij vragen dat zeven mannen uit Sauls huis worden overgeleverd,
“opdat wij hen ophangen, voor de Here” (vs.6, ook vs.9). Door ophanging wordt de schuld van Saul ingelost. De
lijken blijven een tijd hangen tot David later de beenderen van de gehangenen laat begraven, samen met die van
Saul en Jonathan.
c. Jezus
Paulus haalt in Gal.3:13, Deut.21:23 aan: “Maar Christus Jezus heeft ons vrijgekocht van deze vloek door voor ons
te worden vervloekt, want er staat geschreven: ‘Vervloekt is ieder mens die aan een paal [xulon, hout] hangt.’”
Jezus’ volgelingen kennen een theologische betekenis toe aan het kruisdood. Zij sluiten daarbij aan bij ideeën van
Jezus zelf hierover.
6. De opstanding
Al zijn de getuigenissen over de opstanding verward, toch werd het geloof erin steeds belangrijker, en het zou het
centrale geloofspunt van het christendom worden. In het evangelie vinden wij volgende elementen rond de dood van
Jezus.
a. Jozef van Arimatea plaatst het lichaam van Jezus in een rotsgraf dat hij afsluit met een steen (Marc.15:46 /
Matt.27:59-60 / Luc.23:50-63 / Joh.19:38-42).
b. Op de 3e dag, ‘s ochtends, vonden een aantal vrouwen de steen weggerold (Marc.16:1-2 / Matt.28:1 / Luc.24:1,10
/ Joh.20:1). Welke vrouwen zijn dat?
Marcus
Mattheüs
Lucas
Johannes
____________________
Jezus de messias – deel 1
33
c. Wie ontmoeten de vrouwen bij het graf? (Marc.16:5 / Matt.28:2-3 / Luc.24:3-4 / Joh.20:11-12.
Marcus
Mattheüs
Lucas
Johannes
d. Wat wordt aan de vrouwen verteld? (Marc.16:6-7 / Matt.28:5-7 / Luc.24:6-7 / Joh.20:13).
Marcus
Mattheüs
Lucas
Johannes
e. Hoe reageren de vrouwen? (Marc.16:8 / Matt.28:8 / Luc.24:9 / Joh.20:13b).
Marcus
Mattheüs
Lucas
Johannes
f. De oudste manuscripten van Marcus eindigen hier. Maar Matt, Luc. en Joh. hebben verhalen over verschijningen
door Jezus. Aan wie verschijnt Jezus eerst? Wat zegt Jezus? (Matt.28:9-10 / Luc.24:13-35 / Joh.20:14-18).
Marcus
Mattheüs
Lucas
Johannes
16:9-20: samenvatting
van
verhalen
uit
andere evangeliën.
g. Aan wie verschijnt Jezus daarna? Waar is dat? Wat zegt hij? (Matt.28:16-20 / Luc.24:36-46 / Joh.20:19-20, 2429).
Marcus
Mattheüs
Lucas
Johannes
/
Lucas weet niet van een terugkeer naar Galilea (Cfr. Luc. 24:50-53; Hand. 1:1-4). Het is in deze verhalen + 1 Kor.
15:5-7 dat moderne onderzoekers de primaire bron vinden voor het geloof in de opstanding van Jezus. Volgens hen
is het verhaal van het lege graf secundair, een ‘apostolische legende’, bedoeld om de realiteit van de opstanding van
Jezus te bewijzen. Maar is dat zo? Marcus, het oudste en leerstellig minst ontwikkelde evangelie, kent geen
verschijning maar volstaat met de vermelding van het getuigenis der vrouwen. Die hebben van een jongeman
____________________
Jezus de messias – deel 1
34
gehoord dat het graf leeg was omdat Jezus was opgestaan. De evangelisten benadrukken dat het wel degelijk ging
om het graf waarin Jezus was gelegd (Marc. 15:47; Matt.27:61; Luc. 23:55).
Lucas en Johannes introduceren twee mannelijke getuigen die het verhaal van de vrouwen checken (Luc. 24:24; Joh.
20:1-9). Dan zijn ook getuigen: de 12, alle apostelen, meer dan 500 mannen, de leiders van de kerk Petrus en
Jacobus (1 Kor. 15:5-7). Het is hun collectieve overtuiging dat ze hun gestorven leraar levend gezien hebben,
gecombineerd met de oorspronkelijke ontdekking van het lege graf, dat het materiaal levert voor het geloof in Jezus’
opstanding uit de dood.
Historisch moet men concluderen dat de verhalen in de evangeliën alle interpretaties zijn van één feit: dat de
vrouwen die het laatste eerbetoon wilden brengen aan Jezus het graf leeg aantroffen.
Bijlagen
Bespotting en kruisiging
•
Philo Judaeus, Pogrom in Alexandrië - Gezantschap naar Caligula, Amsterdam 1999; Vert. G.H. de Vries,
49. Pogrom II.37. Over straatjeugd die zich vermaakt met een zwakzinnige te Alexandrië.
[37] Ze sleepten de stumper mee naar het gymnasium en zetten hem op een verhoging zodat iedereen hem goed kon
zien. Op zijn hoofd zetten ze een platgestreken papyrusblad, dat als diadeem moest dienen en ze deden hem een
tapijt om als koninklijke mantel. Iemand zag een stengel van een inheemse plant, papyrus, op straat liggen, en
duwde hem die in de hand: dat moest zijn scepter voorstellen.
•
Philo Judaeus, Pogrom in Alexandrië - Gezantschap naar Caligula, Amsterdam 1999; Vert. G.H. de Vries,
59-60. Pogrom III.83.
[83] Mij zijn gevallen bekend dat de lichamen van gekruisigden aan de vooravond van zo’n feestdag van het kruis
genomen werden en aan de familieleden werden overgedragen. Die konden dan zorgen voor de teraardebestelling en
de gebruikelijke begrafenisplechtigheid. Want ook de doden horen enig voordeel te hebben van het verjaardagsfeest
van de keizer, zodat het gewijde karakter van dat feest gewaarborgd blijft.
•
Talmoed, b. Sanhedrin 43a (in een manuscript uit Florence, 1177 n.Chr.)
Op de vooravond van het Pascha werd Yeshoea [Jezus] opgehangen [of gekruisigd] . ... Omdat niets ten gunste van
hem naar voren werd gebracht, werd hij opgehangen op de vooravond van het Pascha.
•
Cornelius Tacitus schreef in 115 in zijn Annalen, XV:44:
Christus [...] kreeg de doodstraf tijdens de regering van Tiberius door de handen van een van onze procuratoren,
Pontius Pilatus.
•
Lucianus van Samosata (120 - 180) in Het levenseinde van Peregrinus Lucianus, De ontmaskering van de
charlatans, Amsterdam 1996, 59-60.
[...] dat hij [Paulus] de tweede plaats innam na die ander die ze nog steeds vereren: de man die in Palestina is
gekruisigd omdat hij een nieuwe sekte in het leven had geroepen. [...] Daarbij komt dat hun eerste wetgever [Paulus]
hun heeft geleerd dat zij elkanders broeders moeten zijn, wanneer ze eenmaal over de schreef zijn gegaan door het
geloof in de Griekse goden af te zweren, waarna zij die aan het kruis geslagen praatjesmaker [sofist] zelf vereren en
volgens zijn wetten leven”.
____________________
Jezus de messias – deel 1
35