Middelburg gemeente Middelburg Z Locatie: Westmonster of St

Middelburg gemeente Middelburg Z
Locatie:
Westmonster of St. Maartenskerk / schuilkerk aan de ‘Blauwe Dijk’ / HH.
Petrus en Pauluskerk
Bisdom:
Breda.
Cultusobject: Heilig Kruis (reliek)
datum:
26 juni (middeleeuwen), 3 mei (18e-19e eeuw), Goede Vrijdag (20e eeuw)
periode:
(Late) middeleeuwen / 18e eeuw - ca. 1960
Adres:
HH. Petrus en Pauluskerk, Lombardstraat 1, 4331 AA Middelburg
In de (late) middeleeuwen werd op een jaarlijkse ommegang op 26 juni een reliek van het
Heilig Kruis te Middelburg rondgedragen. Tevens werd het kruis ter aanbidding getoond aan
de inwoners van Middelburg en bezoekers die van elders kwamen. Tijdens de reformatie
verdween de reliek naar Brussel. In de 18e eeuw kwam een kruisreliek (wellicht een deel van
de oorspronkelijke reliek) naar Middelburg en begon opnieuw een zekere Kruisdevotie. Geen
bedevaart.
_________________________________________________________________________
Topografie
- Op de huidige Markt te Middelburg stond sedert de 14e eeuw een parochiekerk, de
Westmonster, gewijd aan St. Maarten. Sinds 1479 beschikte de Westmonster, dankzij de
inspanningen van Maximiliaan van Oostenrijk, over een eigen kapittel dat bestond uit twaalf
kanunniken. Nadat Middelburg tijdens de Nederlandse Opstand gekozen had voor de partij
van Willem van Oranje en de reformatie werd de kerk in 1575 geheel afgebroken om plaats
te maken voor de Markt; de opbrengst van de sloop, f.1820,- werd bestemd voor het
onderhoud van de armen.
- In de 18e eeuw beschikten de katholieken over een schuilkerk aan de ‘Blauwe Dijk'. In
1846 verkregen zij dankzij de persoonlijke bemoeienissen van Koning Willem II een nieuwe
parochiekerk (Waterstaatskerk), gewijd aan HH. Petrus en Paulus. Deze kerk ging verloren
bij het bombardement in 1940. Vanaf 1951 beschikt Middelburg over de huidige
parochiekerk (gebouwd in romaanse basiliekstijl naar het ontwerp van architect C.M. van
Moorsel, Den Haag), eveneens gewijd aan Petrus en Paulus ( Middelburg, O.L. Vrouw van
de Polder). Deze kerk is gelegen op een afstand van circa 200 meter van de voormalige
Waterstaatskerk, in het centrum van Middelburg niet ver van de het stadhuis en de abdij.
Cultusobject
- In de Westmonster bevond zich volgens Van Heussen sedert onbekende tijd ‘een aanzienlijk
stuk’ van het Heilig Kruis. Deze reliek was in een ‘kasje' gesloten dat was afgedekt met
kristal. Aan deze reliekhouder werd in 1444 op kosten van de stad een zilveren plaat met vier
gouden koorden bevestigd.
- Volgens Jacobus de la Torre in 1656 ging het meer precies om een reliek dat bestond uit
drie partikels van het H. Kruis. Deze reliek was in 1579 uit Haarlem overgebracht naar de
kapel van het koninklijk paleis te Brussel.
- De huidige HH. Petrus en Pauluskerk is in het bezit van een kruisreliek. Deze is gevat in
een zilveren reliekhouder (ronde theca,  12,5 cm, met wolken en stralenkrans). Afgaande op
de meestertekens kan deze houder gedateerd worden op 1340 (Baksteen en Middendo) of
1344 (Breen, Amsterdam). De vermelding van deze jaartallen laat de mogelijkheid bestaan
dat deze reliek dezelfde is (of een deel daarvan) als de reliek die in de middeleeuwen in bezit
was van de Westmonster.
Verering
- De reliek werd ‘van ouds’ jaarlijks aan de gelovigen ten toon gesteld en in een plechtige
ommegang rondgedragen. Sedert het genoemde jaar 1444 spande het stadsbestuur zich ook in
voor de jaarlijkse ommegang. Vermeldingen van deze ommegang zijn bewaard gebleven met
betrekking tot de periode 1444-1569. Tijdens de ommegang, waaraan de stedelijke gilden en
schutterijen deelnamen (versterkt met een grote delegatie uit Arnemuiden: drie
schuttersgilden), werd op de Heilige Kruisdag (26 juni) het kruis door de stad gedragen.
- Na de sloop van de kerk is het kruis naar Haarlem overgebracht. De la Torre vermeldt dat
het kruis in zijn tijd nog jaarlijks op het feest van Kruisvinding, 3 mei, ter publieke verering
werd uitgesteld in Brussel. Hoogstwaarschijnlijk hebben we hier te maken met hetzelfde
kruis als dat welk, net als veel andere relieken uit de Republiek, in de St. Goedelekerk te
Brussel is terechtgekomen. Tsaar Peter de Grote van Rusland bezocht in 1717 deze kerk. Bij
die gelegenheid werd hem door de deken verteld dat de reliek in de 16e eeuw uit ZeeuwsVlaanderen naar Brussel was overgebracht. De deken wist ook te vertellen dat de
reliekschrijn 15 duim hoog en 7 duim breed was. Waarop tsaar Peter dit met een duimstok
namat en opmerkte dat de deken zich vergiste, aangezien de schrijn 18 duim hoog en 11 duim
breed was. Overigens was de tsaar zeer onder de indruk en vereerde de reliek.
- In de tweede helft van de 18e eeuw blijkt de Middelburgse schuilkerk opnieuw over een
kruisreliek te beschikken. In 1772 deelt de kapelaan van Middelburg, Herman Wijnants, dit
althans mee in een brief aan de kardinaalprefect van de Propaganda Fide te Rome. Tevens
verzoekt Wijnants om toestemming een volle aflaat te verlenen aan de gelovigen op 3 mei.
Dit verzoek werd ingewilligd, blijkbaar voor een periode van 20 jaar, want in 1792 werd deze
aflaat met 10 jaar verlengd. Mogelijk gaat het hier om (een deel van) het oorspronkelijke
kruisreliek dat in de 16e eeuw naar Brussel was overgebracht.
- Over eventuele bedevaarten naar het H. Kruis in de 19e en 20e eeuw is niets bekend. Wel
bleef er enige devotie rond het reliek bestaan binnen de parochie zelf. Oudere katholieken in
Middelburg kunnen zich herinneren dat tot in de jaren zestig op de vrijdagen in de
veertigdagentijd en op Goede Vrijdag zelf het kruisreliek werd uitgesteld en ter kussing aan
het kerkvolk werd aangeboden. In 1996, op Goede Vrijdag, werd de reliek voor het eerst
sinds jaren weer in de kerk uitgesteld, waarbij zij bevestigd werd aan een groot houten kruis.
Bronnen
A Middelburg, gemeentearchief: oudarchief der stad Middelburg, zie: J.H. de Stoppelaar, Inventaris van het
Oud Archief der stad Middelburg, 1217-1581 (Middelburg: Altorffer, 1883).
A2 H.M. Kesteloo, De stadsrekeningen van Middelburg II 1450-1499 (Middelburg 1885); P. Polman ed.,
Romeinse bescheiden voor de geschiedenis der Rooms-Katholieke kerk in Nederland 1727-1853, dl. 2 (Den
Haag: M. Nijhoff, 1963) p. 319 en 810.
B H.F. van Heussen, Oudheden en gestichten van Zeeland etc., dl. 1 (Leiden: Chr. Vermey, 1722) p. 96-102; J.
de la Torre, ‘Relatio seu descriptio’, in: Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht 11 (1883) p.
166-167; ‘Een relikwie van het H. Kruis, uit Z. Vlaanderen afkomstig, in de St. Gudule te Brussel’, in: Sancta
Maria. Kerkelijk weekblad voor het bisdom Breda 4 (1926-1927) p. 357.
C PJMI BiN-dossier Middelburg-Kruis
Peter Sijnke & Charles Caspers