De Oudheid is nog niet voorbij.

De Oudheid is nog niet voorbij.
Fik Meijer
Herodotus of Pausanias?
Lucretius (94-55 v.Chr.) en Sceneca (4 v.Chr. -65 n.Chr.) waren er tweeduizend jaar geleden al van
overtuigd dat reizen naar den vreemde een overbodige luxe was. Lucretius betoogde dat je op reis
toch maar je zorgen meenam. Reizen beschouwde hij als een vlucht, de persoon in kwestie had
immers geen kans los te komen van zichzelf. Sceneca dacht dat het een illusie was te geloven dat je
door van de ene naar de andere plaats te trekken je verdriet en zwaarmoedigheid kon afwerpen,
want je problemen vergezelden je overal.
Herodotus groeide op in de 5e eeuw v.Chr. aan de rand van de Griekse wereld in Harlicarnassus (het
huidige Bodrum in Zuid-Turkije) en verliet zijn vaderstad op jeugdige leeftijd voor een
ontdekkingstocht door Griekenland en het Nabije Oosten. Tijdens zijn reizen heeft hij uitgebreide
notities gemaakt over de gewoonten van vreemde volkeren, dit als substantieel onderdeel van een
veelomvattend project. Met zijn Historiën, wilde hij de grote oorlog tussen de Grieken en de Perzen.
Hij moest ter plekke onderzoek verrichten om de ziel van alle volkeren die in het spoor van de
Perzische koningen mee naar Griekenland waren getrokken te kunnen doorgronden. Hij schreef over
al zijn bezochte plaatsen op een manier die respect afdwingt. Hij schreef over de meest buitensissige
gewoonten en deze worden met een positieve ondertoon gepresenteerd, met verbazing en
verwondering, nooit vanuit een negatieve vooringenomenheid.
De Grieken voelden zich superieur, ze beschouwde niet-Grieken als barbaren, omdat zij een taal
spreken die hun als gebrabbel in de oren klonk. De inlevende woorden van Herodotus moeten hen
hebben verbaasd en sommige zelfs ergernis hebben opgewekt. De interesse voor het vreemde , het
afwijkende was allerminst vanzelfsprekend onder de Grieken. Kritiek is Herodotus dus ook niet
gespaard gebleven. Herodotus kreeg het imago dat hij een leugenaar en een fantast was. Of
Herodotus nu feiten en fictie niet van elkaar kon scheiden of dat hij juist een serieuze onderzoeker
was, is een nooit eindigend debat, maar hoe we ook over Herodotus denken, niemand kan om de
constatering heen dat Herodotus aan de basis staat van de reisliteratuur en dat zijn invloed tot op de
dag van vandaag zichtbaar is. Zijn methode van waarneming , van hoor en wederhoor, van
gesprekken met lokale bevolking, met priesters en paleismedewerkers, mag dan niet altijd serieus
genomen zijn door geleerden die vinden dat ieder feit geverifieerd moet worden, hij heeft ook
bewondering geoogst bij mensen die zijn impressionistische benadering waarderen.
Herodotus’ geschiedverhaal lijkt in de verste verte niet op een reisgids. Hij beperkt zich alleen tot
opmerkingen die relevant zijn voor de context van zijn verhaal. Niet een gebrek aan belangstelling
voor de cultuur lag hieraan ten grond slag, maar de veronderstelde interesse van zijn lezerspubliek.
Herodotus wist beter dan wie dan ook dat de Grieken vooral geïnformeerd wilden worden over de
tegenstellingen tussen Oost en West, dat zij wilden horen hoe het mogelijk was geweest dat de
Grieken de Perzen hadden verslagen. Voor de meeste Grieken bleven Perzië en Griekenland twee
gescheiden cultuurblokken.
De veranderingen kwamen met Alexander de Grote (336-323 v.Chr.). Door zijn veroveringen werd
het Oosten ontsloten en ontstonden er migratiestromen. Er kwam een mentaliteitsverandering en
potentiële reizigers wilden uitvoerig geïnformeerd worden over bezienswaardigheden waarover ze
vaak hadden horen spreken en die nu binnen hun bereik lagen. Hierop volgde dat er reisgidsen
Stan Verhees
DBKV VT 1A
werden uitgebracht.
De echte omslag kwam in de tweede eeuw v.Chr., toen het voormalige rijk van Alexander stukje bij
beetje in Romeinse handen kwam. De overwinnaars hoorden over de prestaties van de door hen
verslagen volkeren en wilden de grootste wonderen van de verschillende beschavingen bezoeken.
Vooral keizer Hadrianus (118-137) heeft sterk bijgedragen aan de Griekse renaissance. Hij verbleef
geruime tijd in Griekenland, sprak goed Grieks, droeg de Griekse filosofenbaard en stimuleerde de
Romeinen om de hoogtepunten van de Griekse beschaving te bezoeken. De impuls van Hadrianus
was zo groot, dat er een echte doorbraak van het toerisme ontstond.
Pausanias’ reisboek sloeg aan omdat het tegemoet kwam aan de wensen van de toeristen. Anders
dan Herodotus wijdde hij uitvoerig uit over alle bezienswaardigheden in Omlympia, Delphi en
Athene, zodat zijn lezers direct bij ieder bouwwerk de mythologische en historische context snel
konden achterhalen. Het ging hem uitsluitend om het Griekse verleden. Wat de Romeinen daaraan
hadden toegevoegd achtte hij van ondergeschikt belang. Pausanias wilde zijn Romeinse lezers
voorhouden dat ze de Grieken wel hadden overwonnen, maar dat ze zich niet teveel op de borst
moesten kloppen omdat ze cultureel inferieur waren. Ze beschikten niet over de mythen, legenden
en historische verhalen die de Griekse geschiedenis zo uniek maakt.
Deze eenzijdige doelstelling geeft het werk een zekere beperking. Alles is geconcentreerd op het
Griekse verleden, de lezer mist hierdoor informatie over andere zaken. De geografie komt er bekaaid
van af en relevante informatie over alledaagse zaken als de toegankelijkheid van de steden en het
leven van de inwoners ontbreekt nagenoeg geheel. Om die reden kun je het geen moderne reisgids
noemen.
Pausanias is zeker niet de Herodotus van de Romeinse tijd. Beiden reisden rond met heel andere
bedoelingen. Herodotus zocht verklaring voor de Perzische Oorlogen en bezocht landen en steden
om de mens achter de oorlogen te leren kennen. Zijn beschrijvingen van opvallende monumenten
vormden de omlijsting van zijn zoektocht naar de mens achter het grote conflict tussen Grieken en
Perzen. Pausanias’ doel was de Romeinen te laten zien waartoe zijn voorouders in staat waren
geweest. Hij beschreef de monumenten uit de roemrijke Griekse geschiedenis tot in detail.
Mythische vertellingen en wonderlijke anekdotes zetten zijn uitweiding kracht bij.
Herodotus zijn aandacht voor de mens, zijn psychologische verklaringen en zijn humor maken het
lezen aangenaam. Pausanias laat je meteen horen waarvoor je gekomen bent. De steden komen tot
leven en je wordt ingevoerd in een lange Griekse Geschiedenis.
Herodotus
Stan Verhees
Pausanias
DBKV VT 1A