Reis door de filosofie

Cursusboek
Reis door de filosofie
Reis door de filosofie
Beste cursist,
Welkom bij de cursus “Reis door de Filosofie”. Mijn naam is John de Graaf en in deze
cursus neem ik u mee op een thematische
reis door de filosofie. Zolang er mensen zijn,
zijn er ook filosofen die zich bezighouden
met grote, eeuwige vraagstukken, zoals:
“Wat is de zin van het leven, wat is geluk, hoe groot is het heelal
en hoe is het ontstaan, hoe zit het met lichaam, geest en ziel, wat
is goed en kwaad, mooi en lelijk?” En niet te vergeten: “Wat is
filosofie?” Deze cursus geeft een inleiding in de Westerse filosofie
over de volle breedte. De volle breedte houdt in dat, naast de
meer actuele vakken zoals ethiek en sociaal-politieke filosofie ook
andere kernvakken als logica, kennisleer, metafysica, en wijsgerige
antropologie zijn opgenomen. Per les behandel ik de belangrijkste
stromingen, opvattingen en theorieën summier, en vul deze waar
mogelijk aan met actuele thema’ s. Ook zullen we nogal eens de
historie induiken, zelfs tot duizenden jaren terug, naar het oude
Griekenland. Ik wens u een goede, gezonde, leerzame en spannende reis toe!
John de Graaf
Filosoof en docent aan onder andere de
Utrechtse Volksuniversiteit
LES 1 WAT IS FILOSOFIE?
LES 1
Wat is filosofie?
1.1 Inleiding
De filosofie geldt wel als de moeder der wetenschappen en bestaat ongeveer 2.600 jaar, vanaf de oude Grieken. Het onderzoeksgebied is zeer
breed: de wereld, God, de mens, de taal, de geschiedenis, de maatschappij,
ethiek, kunst, mystiek en nog veel meer. Kortom: álles!
Over filosofie wordt heel verschillend gedacht. Sommigen zien het
als overbodig geklets in de ruimte, anderen vinden het het hoogste
en belangrijkste wat de mens heeft voortgebracht. Filosofie wordt
ook nogal eens als bedreigend voor mens, staat, en maatschappij
beschouwd. Een schoolvoorbeeld is het symbool van de filosofie
bij uitstek: Socrates. Hij was een echte vakidioot en de beroemdste
martelaar voor de waarheid. Zijn leven stond geheel in het teken
van het filosoferen en het zoeken naar de waarheid, het morele
goede en het goede leven. Daarmee bedreigde hij in zeker opzicht
de gevestigde, en zeker niet ideale, orde. Socrates en zijn filosofie
werden uiteindelijk zo staatsgevaarlijk bevonden, dat de Atheense
democratie in een ‘eerlijk’ proces de doodstraf over hem uitsprak.
Deze heeft hij geheel consequent en vrijwillig zelf ten uitvoer
Socrates
gebracht door het drinken van de gifbeker. Plato, zijn beroemde
leerling, beschrijft dit ontroerend in zijn dialoog Phaidoon.
Het is waar, filosofie kan bedreigend zijn, maar dat is hooguit een halve
waarheid, want zij kan ook bevrijdend, mooi, en goed zijn. Bovendien hoeft
zelfs bedreigend niet per se slecht te zijn.
Zoveel hoofden, zoveel zinnen
Over filosofie wordt dus heel verschillend gedacht, door zowel de leek als
de professional. Dit komt in belangrijke mate doordat het oplossen van
4
ETADORO Reis door de filosofie
LES 1 WAT IS FILOSOFIE?
fundamentele problemen, zoals “Hoe is de wereld ontstaan?” veel te maken
heeft met persoonlijke gevoelens en levensovertuigingen. Het zal bijvoorbeeld niet verbazen dat een godvruchtig filosoof als Thomas van Aquino
een heel ander idee had over het ontstaan van de wereld dan de materialist
Demokritos van Abdera of de existentialist en atheïst Jean-Paul Sartre. En
een filosoof met een dichterlijke aanleg of opleiding zal de wereld anders
interpreteren dan een denker met een praktische of wiskundige achtergrond.
We zien dus dat het blijkbaar nogal moeilijk is om tot een eensluidende en
heldere omschrijving te komen van wat filosofie is. Toch is er een vrij brede
consensus onder de meeste filosofen met betrekking tot een aantal essentiële kenmerken. Hier gaan wij de volgende paragrafen op in, maar eerst
enkele misvattingen.
Misvattingen over filosofie
De term filosofie wordt nogal eens op oneigenlijke wijze gebruikt. We geven
enkele voorbeelden.
● De filosofie van Ajax of de filosofie van Philips. In dit zinsverband is de
term filosofie figuurlijk gebruikt en wordt er eigenlijk strategie of beleid
mee bedoeld. (Hoewel, over de filosofie van Cruijff durf ik geen
uitspraken te doen...).
● Filosofie is ook zeker geen psychologie. Filosofie bestudeert veel meer
dan alleen maar mentale processen, en op een andere manier.
● New Age, Yoga, Boeddhisme zijn weliswaar vormen van filosofie, maar
omdat ze oosters zijn laten we ze in deze westerse cursus buiten
beschouwing.
● Filosofie valt niet geheel samen met levensbeschouwing of religie, maar
er is wel sprake van een sterke wederzijdse beïnvloeding van deze
disciplines.
5
ETADORO Reis door de filosofie
LES 1 WAT IS FILOSOFIE?
1.2 Het filosofisch werkterrein
Filosofie, oftewel wijsbegeerte, is het streven of verlangen naar wijsheid. We
zouden het ook een levenshouding of een roeping kunnen noemen. Waar
het bij wijsgerige wijsheid vooral om gaat, is échte kennis en inzicht over
allerlei inhoudelijke onderwerpen. Wijsheid zoeken vereist een bepaalde
methode, en vooral de methode bepaalt of het zoeken naar wijsheid filosofisch
is. Maar nu eerst, waaróver kun je proberen filosofisch inzicht te verkrijgen?
Over het filosofisch werkterrein hoeven we niet zo lang uit te wijden. Dit is in
principe alles, en dat kunnen we best letterlijk opvatten. Iets specifieker kan
dit omschreven worden als:
●de wereld om ons heen in al zijn verscheidenheid
●het leven en de dood
●onszelf en onze medemens, de dieren en de planten
●het Godsprobleem, de duivel, engelen, boskabouters
●jeugdpuistjes
●goed en kwaad
●kunst, cultuur, religies, wetenschappen, sprookjes, taal
●het Niets
●de filosofie zelf
●alle mogelijke andere zaken
Plato
We zien dus dat filosofie een vak is dat zich bezighoudt
WIST U DAT?
met onderzoek van al wat is, ja zelfs al wat niet is: het
Wist u dat? De term filosofie
toestand, feit en (on)mogelijkheid, onttrekt zich aan
komt uit het Grieks (fileo sofia)
de principiële invloedssfeer van de wijsbegeerte. Wat
en betekent letterlijk: ik begeer
de inhoud betreft is de wijsbegeerte dus het meest
wijsheid. Filosofie is dan ook
algemene en brede zoeken naar kennis en inzicht,
synoniem met wijsbegeerte.
het totaal van alles wat bestaat en zelfs niet bestaat.
Niets. Geen enkel verschijnsel, ding, gebeurtenis,
Bepaald geen klein of kinderachtig werkterrein dus.
6
ETADORO Reis door de filosofie
LES 1 WAT IS FILOSOFIE?
Vandaar dat de wijsbegeerte mede hierdoor reeds in de Griekse Oudheid enerzijds ‘bemoeial’ genoemd werd (Socrates), maar anderzijds door
niemand minder dan Aristoteles (de leerling van Plato) de eervolle status
van ‘Eerste Wetenschap’ toebedeeld kreeg. In de oudheid bestonden de
verschillende wetenschappen als biologie en psychologie
nog niet. Zij waren deelgebieden van de filosofie. Het spreekt
vanzelf dat het wetenschappelijke werkterrein van de filosofie
toen dus veelomvattender was dan in latere tijden. Mede door
de verwetenschappelijking van verschillende delen van de
filosofie is het werkterrein van de filosoof niet kleiner geworden, maar wel sterk veranderd. Deed Aristoteles, als filosoof,
zelf nog experimenteel-empirisch onderzoek, tegenwoordig
doen de toegepaste wetenschappers dat grotendeels.
Filosofie heeft mede door de enorme opkomst van die
toegepaste wetenschappen tegenwoordig meer een kritisch
Aristoteles
begeleidende functie gekregen, al zijn er onderwerpen, die nog steeds
door vrijwel alleen de filosofie onderzocht worden, zoals bijvoorbeeld
ethische onderwerpen.
Dat alles inhoud kan zijn van filosofisch onderzoek is een essentieel
kenmerk van de wijsbegeerte. De inhoud kan dus van alles zijn, maar hoe
moeten we te werk gaan om dit alles of van alles en nog wat specifiek
filosofisch te onderzoeken? Anders gezegd: Wat is de methode van filosofisch onderzoek? Daarover nu meer.
1.3 De methode van filosofisch onderzoek
De werkwijze van de specifieke methode van filosofisch onderzoek bestaat
grofweg uit:
● De aandacht kan door iets getrokken worden.
● Daarbij kan verwondering ontstaan, die weer leidt tot een vraag:
● Is dat iets wel wat het lijkt, en áls dat zo is, hoe weten we dat dan?
7
ETADORO Reis door de filosofie
LES 1 WAT IS FILOSOFIE?
● En als het iets anders zou kunnen zijn, wat dan, en hoe weten we
dat dan weer?
● En: waarom is het dan zoals het is, of juist niet? (Zit u nog op uw stoel?)
● Vervolgens komt de twijfel en zoeken we antwoorden of verklaringen.
● En niet zomaar antwoorden, nee, we zoeken eigenlijk de waarheid!
● Dit alles vereist wel een zeer bijzondere houding, namelijk:
● Zo kritisch mogelijk en tegelijk.
● Zo tolerant mogelijk zijn!
Aandacht – verwondering – twijfel – zoeken/denken – verklaringen –
reflectie – waarheid – kritisch én tolerant zijn, dat zijn belangrijke algemene
elementen van de filosofische methode. En daarom ook van de filosofie als
geheel. Waar we ons ook mee bezighouden, als we deze denkweg volgen
zijn we filosofisch bezig.
Voor een goed begrip: het maakt echt niet uit of u huisvrouw, huisman, kind,
volwassene, bejaarde, putjesschepper, wetenschapper of bijvoorbeeld
Thales valt
in de put
8
ETADORO Reis door de filosofie
LES 1 WAT IS FILOSOFIE?
robot bent. Het gaat erom dat als we ware kennis en inzicht nastreven, dat
we dan uiterst kritisch, maar ook tolerant moeten zijn. Maar zelfs hier zijn de
meningen nog verdeeld over. Er zijn bijvoorbeeld filosofen die het zoeken
naar waarheid volstrekt zinloos vinden. En Karl Popper stelt dat, hoewel we
misschien en hopelijk steeds dichter bij de absolute waarheid komen, we
deze zélf nimmer zullen bereiken.
Hoe dan ook, dit Socratische en Platoonse waarheid zoeken is sinds het
ontstaan ervan een richtsnoer geweest voor filosofisch onderzoek en naar
mijn mening is het dat nog steeds.
1.4 Het doel van de filosofie
Filosofen zoeken dus naar échte kennis en inzicht, maar waarom eigenlijk?
Het antwoord kunnen we terugvinden bij de drie doelen van de filosofie
(geldt ook voor de wetenschap) van Plato: het ware, het goede en het schone.
Ten eerste streeft de filosofie naar een groei van kennis. We willen steeds
meer weten van de waarheid omtrent de wereld en onszelf. En ten tweede
wil de filosofie met behulp van die kennis de wereld en de mensheid in
ethisch opzicht verbeteren, waarbij het ideale einddoel een soort Utopia is:
min of meer ideale mensen in een dito ideale samenleving. Ten derde zou
in deze utopische wereld het leven van mens en dier, eveneens ideaal zijn:
geen oorlogen, ziektes, armoede en haat. Dus: een leven van genieten en
gelukkig zijn. We kunnen wel stellen dat Plato hiermee één van de twee
grondleggers is van de Westerse cultuur. Aristoteles is de tweede.
1.5 Samenvatting
Samenvattend kunnen we het volgende stellen. Het vak filosofie:
● Is een kritische én tolerante manier om echte kennis te vergaren.
● Omvat in haar werkterrein alles wat er is.
● Probeert alles wat in haar vizier komt steeds beter te doorgronden.
● Maakt gebruik van een voortdurend en verdiepend herhalen en vragen,
zowel met behulp van de wetenschappen en andere disciplines als
zelfstandig.
9
ETADORO Reis door de filosofie
LES 1 WAT IS FILOSOFIE?
● Streeft als hoogste goed in principe de waarheid oftewel échte kennis na.
● Heeft naast waarheidsvinding ook een betere wereld op het oog, zowel
ethisch als inhoudelijk.
De komende lessen
In de komende lessen van deze cursus filosofie gaan we ons verder verdiepen in de hoofdvakken. Tezamen vormen de volgende zes lessen een
inhoudelijke plattegrond van het vak filosofie.
Les 2 gaat over Logica. Logisch, want eerst bestuderen we het formele proces van het denken zelf. Als we al denkend de waarheid zoeken, moeten we
eerst weten wat denken is.
Les 3 gaat over Kennis- en wetenschapsleer. Cruciaal is de verhouding tussen onze inhoudelijke kennis enerzijds en de werkelijkheid anderzijds: hoe
waar is onze kennis? Dit wordt onderzocht in de kennisleer.
Na dit filosofische zelfonderzoek van het denken en onze kennis gaan we in
Les 4 aan de slag met Metafysica. We starten onze speurtocht naar de wereld en de werkelijkheid. Want wat is het zijn, de wereld, materie, energie, is
er een begin of niet, en een God? En waarom?
In Les 5 bestuderen we de mens zelf in de Filosofische antropologie. Wat of
wie zijn we eigenlijk? Wat is de essentie van ons leven? Bestaat wilsvrijheid?
Dan bespreken we in Les 6 Ethiek de grootste morele thema’s: Wat is goed
en kwaad? Wat zijn normen, waarden en wetten? Wat is plicht? Is moraliteit
aangeboren of een cultuurverschijnsel?
Tenslotte eindigen we in Les 7 met Politieke filosofie. De politieke filosofie
onderzoekt de beste bestuursvorm voor mensen in groepsverbanden.
Bij iedere les maakt u de bijbehorende opdrachten en sluit u af met de
quizvragen.
Succes!
10
ETADORO Reis door de filosofie
Bijlage
Tijdlijn beroemde filosofen behandeld
in deze cursus
Tijd
Filosoof
Land
Kenmerken
Uitspraak
624 - 545 v.C
Thales van Milete
Griekenland
De eerste filosoof
van de westerse filosofie.
Filosofeerde vooral over
de natuur.
“Water is de
grondstof van alles”
480 - 360 v.C
Demokritos van
Abdera
Griekenland
Natuurfilosoof
“Er is niets dan
atomen en de
lege ruimte”
485 - 425 v.C
Herodotos
Griekenland
Eeste historicus van de
westerse cultuur. Zijn werk
is ‘Historae’
“Je moet geen
kwaad met kwaad
vergelden”
435 - 355 v.C
Aristippos van
Cyrene
Griekenland
Grieks hedonistisch
filosoof
“Ik bezit, maar
ben zelf geen
eigendom”
469 - 399 v.C
Socrates
Griekenland
Klassieke filosoof
Socratische methode
Filosofeerde vooral over
de mens en ethiek
“Het enige wat ik
zeker weet is dat ik
niets zeker weet...”
427 - 347 v.C
Plato
Griekenland
Universeel filosoof over
natuur, mens, alles
Zijn school: Academia
“Het lichaam is
een kerker voor de
ziel”
384 - 324 v.C
Aristoteles
Griekenland
Leerling van Plato
Tweede grootste denker
en eerste wetenschapper
School: Lykeion
“De mens is een
politiek dier”
1225 - 1274
Thomas van Aquino
Italië
Theoloog (primair) en
filosoof (secundair)
“De Openbaringswaarheden zijn
onbetwijfelbaar!"
1478 - 1535
Thomas More
Engeland
Leerling van Plato
Tweede grootste denker
en eerste wetenschapper
School: Lykeion
“De mens is een
politiek dier”
384 - 324 v.C
René Descartes
Frankrijk
Universeel denker, 'vader'
van de moderne filosofiegeschiedenis, rationalist
"Cogito, ergo sum"
(ik denk, dus ik ben"
Tijd
Filosoof
Land
Kenmerken
Uitspraak
1709 - 1779
La Mettrie
Frankrijk
Materialistisch filosoof
(titel van zijn boek:
"L'homme machine"):
"De Mens is een
Machine"
1632 - 1677
Baruch d’Espinoza
(of Spinoza)
Nederland
Geestverwant van
Descartes, Één van de
eerste Verlichtingsdenkers
"Deus sive Natura",
"God of Natuur is
hetzelfde".
1588 - 1679
Thomas Hobbes
Engeland
Politiek filosoof
"Homo homini
Lupus" (de Mens is
een Wolf voor zijn
medemens).
1632 - 1704
John Locke
Engeland
Empiristisch filosoof
These: Iedereen
heeft recht op bezit
1685 - 1753
George Berkeley
Schotland
Empirist en idealist
"Esse est percipi",
zijn is waargenomen
worden
1711 - 1776
David Hume
Schotland
Empirist en scepticist
"Wees filosoof,
maar blijf mens"
1724 - 1804
Immanuel Kant
Duitsland
Voor velen de grootste
denker ooit.
Verlichtingsdenker
"Je moet het goede
willen".
1770 - 1831
George Wilhelm
Friedrich Hegel
Duitsland
Geschiedenis- en
rechtsfilosoof
"Het volk weet niet
wat het wil".
1813 - 1883
Karl Marx
Duitsland
Politiek filosoof met
gigantische invloed
"Proletariërs aller
landen, Verenigt U"
1788 - 1860
Artur Schopenhauer
Duitsland
Pessimistisch denker
"Het leven had er
beter niet kunnen
zijn".
1844 - 1900
Friedrich Nietzsche
Duitsland
Zeer belangrijk
cultuurfilosoof
"Zie de mens"
(Ecce Homo)"
1748 - 1832
Jeremy Bentham
Engeland
Ethicus
"Oorlog is misdaad
op de grootste
schaal"
Tijd
Filosoof
Land
Kenmerken
Uitspraak
1842 - 1910
William James
Verenigde Staten
Ethisch pragmatist
"Niet kiezen is ook
een keuze"
1889 - 1976
Martin Heidegger
Duitsland
Metafysisch denker
"Zin van het leven
ligt in het leven
zelf"
1902 - 1994
Karl Popper
Ooostenrijk
Zeer belangrijk
wetenschapsfilosoof
"De weg naar de
hemel is geplaveid
met goede intenties"
1905 - 1980
Jean Paul Sartre
Frankrijk
Sociaalpolitiek filosoof.
Existentialist
"De existentie (het
bestaan) gaat vooraf aan de essentie"
1942 -
Daniel Dennett
Verenigde Staten
Neurofilosoof
"Geest is gevolg,
niet de oorzaak, van
hersenprocessen"
1944 -
Antonio Damasio
Portugal
Belangrijk neurofilosoof
"Ik voel, dus ik ben"
1929 -
Jürgen Habermas
Duitsland
Belangrijk sociaalpolitiek
denker
"Iedere moord is er
één te veel"
1947 -
Peter Sloterdijk
Duitsland
Verwantschap met
Habermas
“Je moet je leven
veranderen"