LB DC 8 Duurzaamheid - Profi
advertisement
DC 8 Duurzaamheid De inzet van de 20e eeuw was om welvaart te scheppen en die op een juiste manier te verdelen. Ik zie als opgave van de 21e eeuw om een duurzame samenleving te creëren. Dat vergt een omslag in ons denken en handelen. Zodat het niet alleen bij mooie woorden blijft, maar ook leidt tot de gewenste veranderingen. Herman Wijffels 1 Inleiding Duurzaam en groen zijn in. Er verschijnen steeds meer nieuwe tijdschriften die inhaken op thema’s als groen, eerlijk en duurzaam. De levensmiddelenbranche prijst in haar magazines producten aan als eerlijk en of biologisch. Reclames op de tv tonen steeds meer nieuwe producten, die groen of duurzaam zijn. Deze ontwikkeling is in een versnelling gekomen na het verschijnen van de film ‘An Inconvenient Truth’ in 2006. De première van de film werd gevolgd door een golf van berichten over klimaatverandering en het schaarser worden van grondstoffen. De film ‘An Inconvenient Truth’ laat zien wat de gevolgen kunnen zijn van klimaatverandering. In de film roept Al Gore iedereen op zijn levensstijl te veranderen. Deze film heeft veel mensen geïnspireerd en Al Gore heeft in het jaar 2007 een Nobelprijs gewonnen. Duurzaamheid houdt in dat we zuinig en voorzichtig met de aarde omgaan en dat we hier bewust aandacht aan besteden. Mensen en hun activiteiten veroorzaken problemen voor de aarde. Er is een radicale verandering van productie en leefstijl nodig. Hiervoor moeten zaken op elk niveau en op elke plek aangepakt worden om ervoor te zorgen, dat de aarde bewoonbaar blijft voor de huidige en toekomstige bevolking. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 1 1 7/19/12 2:00 PM Deze kennismaking met duurzaamheid is bedoeld als naslagwerk voor deelnemers en docenten. De inhoud van dit thema: 2 Het gebruik van de aarde neemt toe 3 De aarde raakt uit balans 4 Een nieuwe kijk op ontwikkeling 5 Aan de slag met duurzame ontwikkeling 1 De volgende hoofdrolspelers zijn belangrijk: • individu; • maatschappelijke organisaties; • bedrijven; • wetenschap en techniek; • overheid (rijk, provincie, gemeente); • landen wereldwijd (Europa, Verenigde Naties) 2 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 2 7/19/12 2:00 PM 2 Het gebruik van de aarde neemt toe De aarde lijkt vanuit de ruimte maar een heel klein bolletje. De aarde: een klein bolletje Alle mensen zijn voor hun levensbehoeften van de aarde afhankelijk. De aarde biedt veel grondstoffen en hulpbronnen (voedsel, lucht, drinkwater, olie, gas, metalen, grondstoffen) en biedt ruimte om te leven, te werken en te ontspannen. Deze natuurlijke omgeving is bepalend voor het leven van mens en dier op aarde. Mensen maken ook deel uit van die natuurlijke omgeving. De aarde heeft ons veel moois te bieden in de vorm van natuur en landschappen. Het gebruik van de aarde door de mensen is in de loop van de eeuwen steeds verder toegenomen. Toename gebruik van de aarde door mensen door: • toename van de wereldbevolking • toename van productie en economische groei • toename van de welvaart en consumptie 2 LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 3 3 7/19/12 2:00 PM Toename van de wereldbevolking De groei van de wereldbevolking was tot 1850 gering: tot die tijd was het aantal geboorten ongeveer gelijk aan het aantal sterftegevallen. De sterfte was vroeger hoog omdat kindersterfte, volksziekten en slechte levensomstandigheden nog veel voorkwamen. In de laatste 150 jaar is de groei van de bevolking in grote delen van de wereld enorm toegenomen doordat er veel verbeteringen zijn doorgevoerd op het gebied van gezondheidszorg en voeding, waardoor het aantal sterfgevallen afnam en de bevolking veel ouder wordt. Enkele cijfers over de bevolkingsgroei: in 1960 leefden 3 miljard mensen op aarde. In 2011 was dit aantal gegroeid tot 7 miljard mensen op de aardbol. De verwachting is dat dit in 2050 toeneemt tot 9 miljard. In de komende 45 jaar neemt de wereldbevolking toe met ruim 2,5 miljard mensen. Deze forse toename van de wereldbevolking legt een extra beslag op de aarde. Het is nogal een verschil of er 6 of 9 miljard mensen op de aarde leven en gevoed moeten worden, energie gebruiken, auto’s rijden enzovoort. De aarde zal dus in de komende tijd steeds meer veranderen: steeds meer mensen maken gebruik van natuurlijke hulpbronnen en van meer ruimte op aarde. Energieverbruik door auto rijden 4 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 4 7/19/12 2:00 PM Toename van productie en economische groei Door opkomst van de moderne industrie met al haar technologische ontwikkelingen is in de laatste 150 jaar de productie enorm gegroeid. De toename van productie en economische groei vindt de laatste jaren plaats in steeds meer delen van de wereld die tot voor kort behoren tot de armere landen. Een enorme groei in productiviteit vindt plaats in Brazilië, Rusland China en India. In 2050 zal de economische groei in deze vier landen zo sterk gegroeid zijn, dat ze de huidige rijkste landen van de wereld hebben ingehaald Toename van welvaart en consumptie Economische groei in een land leidt tot hogere lonen en een toename van welvaart in die landen. Mensen gebruiken die welvaart meestal om meer te consumeren: ze kopen meer gebruiksartikelen, elektrische apparaten en auto’s. Ze geven meer geld uit aan verre reizen en luxer voedsel. De toename van consumptie leidt tot het verder toenemen van het energieverbruik. Toename van welvaart en consumptie vindt plaats in de westerse landen en zal stijgen in China, India en Brazilië. Er zijn ook nog gebieden waar nog niet of nauwelijks sprake is van welvaartsontwikkeling. Ongeveer 880 miljoen mensen hebben te weinig drinkwater en ongeveer 925 miljoen mensen hebben te weinig voedsel. (schatting FAO) Volgens een voorspelling van de Verenigde Naties zal de groep die in armoede leeft in de toekomst verder toenemen. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 5 5 7/19/12 2:00 PM 2.1 Gevolgen De toename van de wereldbevolking, de toenemende consumptie en het feit dat mensen een steeds groter deel van de aarde in beslag nemen heeft gevolgen. Die gevolgen zijn steeds duidelijker merkbaar. Mensen krijgen te maken met de volgende problemen. Problemen: • grondstoffen en energiebronnen raken op • schoon drinkwater wordt schaars • ontbossing (wegspoelen van vruchtbare bodem en erosie) • verontreiniging van bodem, water en lucht • landbouwgronden worden schaars • opwarming van de aarde 3 Grondstoffen en energiebronnen raken op De toename van het wereldwijde energieverbruik leidt niet alleen tot een toename van uitstoot van CO2, maar op den duur ook tot uitputten van de voorraden van fossiele hulpbronnen. Met een hulpbron bedoelen we alles dat uit de natuur wordt gehaald om te voorzien in de behoefte van de mens. Fossiele hulpbronnen zoals olie, aardgas en steenkool zijn ontstaan uit pakketten van plantaardig en dierlijk materiaal na miljoenen jaren van ontwikkeling. De voorraden aardolie, aardgas en steenkool op aarde zijn eindig. hulpbronnen energie grondstoffen eindige hulpbronnen ( zijn maar eenmalig uit de natuur te halen) aardolie, aardgas, steenkool, bruinkool, turf, uranium metalen, zand, grind, steen, aardolie hernieuwbare hulpbronnen wind, stromend water, zon, biobrandstoffen hout, bamboe, rubber, katoen, wol, vlas, leer, water De totale bewezen hoeveelheid winbare aardolie bestaat, volgens de aardoliemaatschappij BP, uit circa 1200 miljard vaten. Dit komt overeen met 40 maal het huidige jaarlijkse verbruik. 6 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 6 7/19/12 2:00 PM Zeker is dat de kans afneemt om nieuwe olievelden te vinden. De wereldolieproductie zal tussen 2020 en 2030 beginnen te dalen, omdat bronnen dan echt opdrogen of lastiger winbaar worden. Hoeveel olie gebruiken we? In 1900:125 miljoen vaten per jaar In 1950: 4 miljard vaten per jaar In 2007: 31 miljard vaten per jaar Het verbruik van de voorraden gaat steeds sneller en natuurlijke aanvulling is niet mogelijk. De voorraad van aardolie is eindig. Het verbruik zal verder toenemen door een stijgende vraag naar fossiele brandstoffen. Van 2004 tot 2020 neemt de vraag naar olie toe met 40%, met name door de consumptie in landen als China en India. De afnemende voorraad olie en de toenemende vraag naar olie en gas leiden tot stijgende prijzen van olie en gas. Dit heeft ook effect op producten ( zoals kunststoffen) die gemaakt zijn uit olie. De hogere prijzen voor olie zijn niet alleen maar negatief, ze kunnen energiebedrijven ook aansporen om alternatieve energiebronnen te ontwikkelen. Deze alternatieven kunnen hierdoor economisch aantrekkelijk worden. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 7 7 7/19/12 2:00 PM Bovenstaand verhaal geldt in het algemeen voor alle grondstoffen die door de aarde zijn gevormd. Deze grondstoffen zijn in principe eindig. Dit geldt dus ook voor metalen: het gebruik door de mensen gaat sneller dan de natuur kan opbouwen. Dus is er sprake van toenemende schaarste en eindigheid van de voorraad. Nog enkele voorbeelden van grondstoffen die steeds schaarser worden • Kobalt wordt gebruikt als grondstof voor oplaadbare batterijen van hybride auto’s (Toyota Prius) in mobiele telefoons en laptops. • Aluminium wordt vooral duurder, omdat bij de productie van aluminium veel energie nodig is. • Koper: stijgende koperprijzen. En van de gevolgen daarvan • De stijgende prijzen voor metalen en schroot (oud ijzer) hebben geleid tot een toename van diefstal van metalen. Er zijn bijvoorbeeld bronzen (legering van koper en tin) beelden gestolen uit tuinen van particulieren en musea. Ook in het Singer museum in Laren zijn beelden van Rodin gestolen. Deze beelden worden vervolgens omgesmolten om de ertsen te verkopen en zijn na de vernielingen niet meer te herstellen. De kunstwaarde van de beelden ligt vaak veel hoger dan de kostprijs die voor het metaal is betaald. • Als je vaak met de trein reist, heb je vast gemerkt dat de treinen regelmatig niet kunnen rijden, omdat door koperdiefstal de (boven-)leidingen van het spoor beschadigd zijn en daardoor het treinverkeer weer stilligt. Schoon drinkwater wordt schaars Volgens de Verenigde Naties staat de wereld voor een ernstige watercrisis en water is een eerste levensbehoefte. Jaarlijks sterven meer dan 5 miljoen mensen door een gebrek aan schoon water. Nu al heeft wereldwijd ruim 1 miljard mensen geen toegang tot schoon drinkwater. De vraag naar water zal de komende jaren enorm toenemen. De wereldbevolking groeit en al die mensen hebben water en voedsel nodig. Voor het verbouwen van 1 kilo graan is 1000 liter water nodig, voor 1 kilo biefstuk zelfs 20.000 liter. Ook de industrie heeft meer water nodig. De vraag naar water neemt dus toe, maar de voorraad van schoon water wordt kleiner door toenemende milieuvervuiling. 8 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 8 7/19/12 2:00 PM Het lijkt een paradox: gebrek aan water terwijl er wereldzeeën vol van zijn. Van de totale hoeveelheid water op de wereld is echter maar 2,5% zoet en geschikt voor gebruik. Daarvan is slechts 0,3% direct beschikbaar in rivieren en meren, 30% zit in de grond en bijna 69% is opgeslagen in ijskappen op Antarctica en Groenland of in gletsjers. Aan de andere kant is water, net als goud en olie, een mogelijke bron van nationale en internationale conflicten. Gebrek aan schoon drinkwater In Azië is de beschikbaarheid van water nu al een groot probleem. In dit werelddeel woont 60% van de wereldbevolking, maar er is slechts eenderde van beschikbare watervoorraad aanwezig. De groeiende industrie in China heeft ook steeds meer water nodig. China zal steeds meer voedsel gaan importeren, omdat zelf verbouwen van voedsel te duur wordt door de waterkosten. De import van een kilo graan scheelt namelijk 1000 liter water. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 9 9 7/19/12 2:00 PM Ontbossing Kappen van bossen (ontbossing) is het verdwijnen van bos door menselijk handelen. Mensen kappen bossen voor de verkoop van hout (tropisch hardhout), om land te ontginnen voor landbouw of om ruimte te maken voor woonplaatsen voor mensen. Vooral in de Amazone, Indonesië en Afrika is de hoeveelheid bos in de laatste tientallen jaren afgenomen. Van het Amazonewoud werd 1/5 deel vernietigd sinds 1970. Jaarlijks verdwijnt 3,4 miljard bos. Gevolgen van ontbossing: • erosie • toename overstromingen • minder zuurstof productie en minder CO2 vastleggen • verloren gaan van planten en dieren • verdwijnen leefgebieden voor oorspronkelijke bewoners 4 Ontbossing heeft grote negatieve gevolgen. Dieren en planten (waarvan vele nog niet of nauwelijks onderzocht en beschreven zijn) verdwijnen. Ontbossing veroorzaakt erosie van vruchtbare delen van de bodem. De wortels van bomen, die voorheen het regenwater (en de vruchtbare bovenlaag) vasthielden doen dat na ontbossing niet meer. Door het verdwijnen van het beschermende plantendek komt vruchtbare bodem open te liggen en kan deze verdwijnen door invloed van wind en regen. Op hellingen neemt afstromend regenwater de dunne bovenlaag van vruchtbare grond mee. De vruchtbaarheid van gebieden zal daardoor verminderen. Ook in vlakkere gebieden kan ontbossing leiden tot een toename van erosie. Door het kappen van bossen neemt het aantal bomen dat zorgt voor zuurstofproductie en het vastleggen van CO2 af. Het leefgebied van oorspronkelijke bewoners in het Amazonebekken verandert door de ontbossing ingrijpend: de oorspronkelijke planten en dieren verdwijnen (basis voor voedsel en bestaansmiddelen). 10 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 10 7/19/12 2:00 PM Verontreiniging van bodem, water en lucht Door de mensen zijn meer dan honderdduizend nieuwe stoffen gemaakt. Bij de productie daarvan komen allerlei verbindingen vrij in bodem, water en lucht. Van een groot deel is niet bekend wat de gevaren hiervan zijn voor mens en dier. Een aantal stoffen en verbindingen blijkt zeer slecht te zijn voor de gezondheid van mensen. In Nederland is veel bereikt om verontreinigingen terug te dringen. Dit is gedaan door de verontreiniging bij de bron aan te pakken en door productieprocessen schoner te maken. De verontreiniging van bodem en water en lucht is daardoor afgenomen. De beluchting van water in een waterzuivering maakt het water schoner LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 11 11 7/19/12 2:00 PM Voorbeelden hiervan zijn • In het verleden werden op stortplaatsen ook (illegaal) giftige stoffen geloosd. Steeds duidelijker werd dat dit een bedreiging vormde voor de gezondheid van mensen (affaire Lekkerkerk: bodem onder nieuwbouwwijk bleek ernstig verontreinigd. De reiniging van de bodem heeft uiteindelijk 90 miljoen euro gekost). In 1987 is een wet bodembescherming aangenomen die regelt dat degene die een verontreiniging veroorzaakt, deze ook weer ongedaan moet maken. Er zijn maatregelen genomen om scherper te controleren op illegaal storten en er zijn nieuwe methodes ontwikkeld om giftige afvalstoffen beter te kunnen verbranden. De bestaande vervuilde afvalstortplaatsen zijn ingepakt in een ondoordringbare laag zodat de bodem niet verder vervuild kan raken door uitspoelende giftige stoffen. • Asbest werd tot ongeveer 1980 veel gebruikt als materiaal in woningen en gebouwen vanwege een aantal positieve eigenschappen. Pas in de jaren 80 werd steeds duidelijker dat asbest nadelige gevolgen voor de gezondheid heeft (kankerverwekkend). Asbest wordt nu nauwelijks meer toegepast als bouwmateriaal. Voor het verwijderen van asbest zijn strenge regels opgesteld. Asbest blijft een bron van zorg, omdat vele oude gebouwen nog steeds asbest kunnen bevatten. • Kwaliteit water: het is bijna niet voor te stellen, maar een eeuw geleden zwom er nog zalm in de Maas. Doordat er met de opkomst van de industrie vanaf 1950 steeds meer afvalstoffen direct in het water werden geloosd, vervuilde het water in een snel tempo en verdween alle vis uit de rivieren. Op rivieren dreef schuim en boven de rivieren hing een vieze geur. Vanaf 1970 werden de industrieën door nieuwe wetgeving en vergunningen gedwongen om hun lozingen aan te pakken en terug te dringen. De vervuiling van het rivierwater is daardoor flink afgenomen. Er is nu zelfs weer zalm gesignaleerd in de Nederlandse rivieren. • Aantasting van de ozonlaag: doordat in Montreal in 1989 afspraken zijn gemaakt om wereldwijd maatregelen te nemen om de uitstoot van drijfgassen zoals Cfk’s terug te dringen (via andere gassen te gebruiken in spuitbussen en koelkasten) is een verdere aantasting van de ozonlaag voorkomen en wordt het gat in de ozonlaag niet groter. Er is dus al heel wat gedaan en er zijn positieve resultaten bereikt, maar er valt nog veel te verbeteren. Onze lucht is nog niet echt schoon te noemen. De luchtkwaliteitseisen worden in Nederland op grote schaal overtreden. De concentratie stikstofdioxide is te hoog langs wegen en in drukke stedelijke gebieden. Fijnstof (kleine deeltjes in de lucht) ligt als een deken over Nederland. Fijnstof veroorzaaktal in kleine hoeveelheden gezondheidsklachten, zoals astma, longkanker, hart- en vaatziekten en luchtwegklachten. 12 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 12 7/19/12 2:00 PM Landbouwgronden worden schaars De vraag naar voedsel neemt wereldwijd toe, terwijl het oppervlakte aan vruchtbare landbouwgronden door allerlei oorzaken afneemt, zoals erosie, waterschaarste, woestijnvorming en verstedelijking. Ook hier leidt de toenemende schaarste tot hogere prijzen. Wereldwijd is er sprake van steeds hogere voedselprijzen. De nadelige effecten worden vaak het eerst gevoeld door mensen met een krappe beurs. In een toenemend aantal arme landen, bijvoorbeeld Marokko, hebben mensen steeds meer moeite om de stijgende prijzen voor hun voedsel te betalen. Opwarming van de aarde Het klimaat op aarde verandert. Uit rapporten van het wereldklimaatpanel blijkt dat de invloed van de mens op het wereldklimaat steeds verder toeneemt, waardoor in de loop van de 21e eeuw de wereldtemperatuur stijgt met 1 tot 6 graden. Om te kunnen begrijpen waardoor de klimaatverandering wordt veroorzaakt, dien je eerst iets te weten over het broeikaseffect. De aarde wordt van nature op temperatuur gehouden door het broeikaseffect. Dat hebben we vooral te danken aan de aanwezigheid van allerlei natuurlijke gassen (o.a. waterdamp en koolzuur) in de dampkring. We leggen het hier uit. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 13 13 7/19/12 2:00 PM Zonnestralen worden op aarde omgezet in warmte. Dit gaat als volgt. Zonnestralen bereiken de aarde. Een deel van die stralen verwarmt het aardoppervlak (water en land) en daardoor ook de aangrenzende luchtlagen. Ook verdwijnt deze warmte gedeeltelijk in de ruimte. Een ander gedeelte van de zonnestraling wordt aan de buitenkant van de dampkring terug de ruimte in gekaatst. Natuurlijke broeikasgassen, zoals waterdamp en CO2, zorgen ervoor dat de warmte die de aarde uitstraalt gedeeltelijk wordt vastgehouden. Deze gassen werken als een warme deken om de aarde. Deze deken van gassen om de aardbol veroorzaakt het broeikaseffect. De warmte die de aarde van de zon ontvangt, wordt vooral door deze gassen vastgehouden. Als dit natuurlijke broeikaseffect niet zou bestaan, dan zou het gemiddeld over de wereld veel kouder zijn dan de huidige wereldgemiddelde temperatuur van ongeveer 15 graden. Zonder deze natuurlijke deken om de aarde zou de gemiddelde temperatuur op aarde op jaarbasis 18 graden C onder nul bedragen. Het broeikaseffect Versterkt broeikaseffect: De hoeveelheid broeikasgassen is door menselijke activiteiten enorm toegenomen. De mens is op grote schaal bezig om de laag met gassen om de aarde (de samenstelling van de atmosfeer) te veranderen, onder andere door verbranding van fossiele brandstoffen (steenkool, aardolie en aardgas), door ontbossing en verkeer. Daardoor komen er meer gassen, waaronder koolzuur, in de atmosfeer. Dit versterkt het broeikaseffect, waardoor er rondom de aarde steeds meer warmte wordt vastgehouden. Dit leidt tot steeds hogere temperaturen en een verandering van ons klimaat. 14 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 14 7/19/12 2:00 PM Aangroei van broeikasgas door menselijke activiteiten: • kooldioxide (CO2): komt vrij bij verbranding van fossiele brandstoffen zoals steenkool, aardolie en (in mindere mate) aardgas. De verbranding vindt bijvoorbeeld plaats in verbrandingsmotoren van schepen, auto’s, elektriciteitscentrales en voor verwarming van woningen en kantoren. CO2 komt ook vrij bij ontbossing. In de afgelopen 2 eeuwen is de concentratie van kooldioxide in de atmosfeer met ongeveer 30 % toegenomen. • methaan (CH4): ontstaat vooral in de landbouw en veeteelt. Sinds 1750 is de hoeveelheid methaan meer dan verdubbeld. Enkele gevolgen klimaatverandering: • Voor Europa geldt dat de klimaatzones naar het noorden toe opschuiven. In sommige gebieden neemt de hoeveelheid neerslag en de heftigheid van de buien toe. In deze gebieden ontstaat een toenemende kans op overstromingen. In andere gebieden worden droge periodes langer. Daar krijgen steeds uitgestrektere gebieden met waterschaarste te maken, waardoor in de landbouw problemen verergeren. • Nederland: de temperatuur wordt hoger. De kans op neerslag neemt toe, waardoor ook de kans op overstromingen groter wordt. • In de gebieden rondom de Middellandse Zee worden de zomers steeds droger en heter dan normaal. Door de grote droogte ontstaan er steeds vaker bosbranden en als er eenmaal een brand is ontstaan, dan kan deze nauwelijks gedoofd worden. In het zuidelijk deel van Europa (Griekenland, Frankrijk Portugal) worden vaak enorme bosgebieden verwoest. De inwoners ondervinden daar veel schade van. • In Ankara (Turkije) heeft de overheid vanwege de waterschaarste in de zomerperiode ( 2007) de inwoners aanbevolen om naar familie uit te wijken op het platteland. • In Australië spreekt men al over de ‘big dry’. Het was daar 7 jaar achtereen te droog. Een stad als Melbourne dreigde binnen een jaar niet meer te beschikken over een drinkwaterbron. Bosbrand in Zuid-Europa LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 15 15 7/19/12 2:00 PM 3 De aarde raakt uit balans Doordat mensen de aarde steeds intensiever benutten, wordt er steeds dieper ingegrepen op de werking van de natuur. De draagkracht van de aarde komt hierdoor onder druk te staan. Draagkracht van de aarde: het vermogen van de aarde om de wereldbevolking te voorzien van voedsel en levensbehoeften 5 We zullen enkele mechanismen schetsten, waardoor de planeet aarde steeds meer uit evenwicht raakt. De aarde raakt uit balans: • verstoring van natuurlijke kringlopen • gebruik van ruimte: teveel en ongelijk • uitdaging voor de toekomst 6 16 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 16 7/19/12 2:00 PM 3.1 Verstoring van natuurlijke kringlopen De aantasting van het wereldmilieu verloopt sneller dan ooit. We komen in botsing met het ecosysteem van de aarde. De natuurlijke processen worden ingrijpend veranderd. Door de huidige wijze van produceren en consumeren benutten we de natuur niet goed. Er vindt voortdurende roofbouw plaats: mensen gebruiken meer dan de natuur kan aanvullen. Hierdoor vindt uitputting plaats. Het gevaar van uitputting is dat daarbij het herstelvermogen van de natuur wordt overtreden. Enkele voorbeelden van aantasting van het herstelvermogen • De ontbossing in de tropische regenwouden heeft tot gevolg dat bepaalde planten- en diersoorten uitsterven, uiteindelijk kunnen hierdoor ook mensen in gezondheid worden bedreigd (planten met voedingswaarde en geneeskrachtige planten verdwijnen). • Toename van CFK gas tast de ozonlaag aan. Hierdoor wordt ultraviolette straling van de zon minder gefilterd waardoor meer mensen huidkanker kregen. Door de mens ontwikkelde productieprocessen maken geen gebruik van een kringloop van stoffen. In de natuur worden stoffen eindeloos doorgegeven via kringlopen. Een voorbeeld van zo’ n kringloop is de voedselketen. De voedselketen Planten vormen het voedsel voor dieren, insecten brengen stuifmeel rond. Dode planten en dieren worden weer opgegeten door zwammen en bacteriën die er op hun beurt stoffen van maken waarmee de aarde vruchtbaar wordt voor planten. Alles in de natuur past perfect in elkaar. De natuurlijke kringloop van elementen omvat stoffen als zuurstof, stikstof, waterstof en koolstof. Deze elementen maken soms deel uit van levende wezens en keren telkens weer terug in de bodem, het water en in de lucht. De hoeveelheid van stoffen blijft zo in balans. Mensen gebruiken grondstoffen en hulpbronnen uit de natuur, maar zorgen er niet voor dat deze aangevuld worden. Er vindt eenrichtingsverkeer plaats. Wereldwijd leidt dit eenrichtingsverkeer van stoffen tot transport over grote afstanden van hulpbronnen en grondstoffen Er ontstaan gebieden met een tekort en gebieden met een overschot aan Een voedselketen LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 17 17 7/19/12 2:00 PM stoffen. In het deel van de wereld waar grondstoffen worden gewonnen leidt dit tot tekort (uitputting van grondstoffen en verarming van de bodem). In andere delen van de wereld, waar productie en consumptie plaats vinden, worden stoffen uiteindelijk weer als afval verwijderd. Hier is sprake van een overschot in de vorm van grote hoeveelheden afval en messtoffen. Enkele voorbeelden van verstoring van het natuurlijk evenwicht door mens (ophoping van stoffen) • Gebruik van kunstmest: om de bodemvruchtbaarheid te verhogen is steeds meer stikstof - in de vorm van kunstmest - op landbouwgronden gebracht. Dit heeft tot gevolg gehad dat deze stikstof door uitspoeling ook terechtkwam in grondwater, rivieren en de zee. Het gevolg daarvan is dat voedingsstoffen zich ophopen in het water waardoor de algengroei toeneemt. Vaak gaat dit gepaard met sterke bacteriëngroei waardoor het zuurstofgehalte afneemt in het water. Uiteindelijk heeft dit tot gevolg dat er te weinig zuurstof in het water overblijft voor vissen en andere waterdieren en dat deze sterven. • Verbranding van fossiele brandstoffen: veranderen van verhouding van gassen in de lucht met als gevolg het opwarmen van de aarde. 18 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 18 7/19/12 2:00 PM 3.2 Gebruik van ruimte: teveel en ongelijk Alle mensen maken gebruik van een stukje ruimte op aarde. Hierbij moet je niet alleen denken aan het oppervlak dat je huis en tuin innemen. Je gebruikt ook indirect ruimte voor het voedsel dat je eet of het water dat je drinkt. Ook voor de productie van de grondstoffen van je kleding, gebruiksartikelen en vervoersmiddel wordt een beslag gelegd op een stuk van de aarde. Hoe meer mensen consumeren en energie gebruiken, hoe groter hun ruimtegebruik is. Er zijn steeds meer landen in Azië, die een snelle industriële ontwikkeling doormaken, waardoor het ruimtegebruik op aarde nog verder toeneemt. Om te berekenen of de aardbol groot genoeg is voor die vraag van mensen, is een rekenmodel ontwikkeld: de ecologische voetafdruk. De ecologische voetafdruk: de ruimte die op aarde wordt gebruikt om één persoon te voeden en te voorzien in al zijn levensbehoeften 7 LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 19 19 7/19/12 2:00 PM voetafdruk voor een aantal landen Beschikbare ruimte in hectares per wereldbewoner Gemiddeld wereld beschikbaar 1,8 gebruik nu in gebruik nu 2,2 Afganistan Afganistan 0,1 Nederland Nederland 4,4 USA USA 9,5 0 2 4 6 8 10 De ecologische voetafdruk In de figuur is weergegeven wat het ruimtegebruik (in hectares) is per inwoner (in 2006). Je kunt hieruit een paar dingen aflezen: • We gebruiken teveel. Wereldwijd is er voor de mensen, die op aarde leven per persoon 1,8 hectare beschikbaar. Gemiddeld gebruiken we met alle mensen 2,2 hectare per persoon. Dit is dus 0,4 hectare te veel! Het huidige gebruik gaat het vermogen van de aarde te boven. In Nederland gebruiken we gemiddeld 4,4 hectare. Dit is dus 2 x teveel. • Het gebruik is onevenwichtig verdeeld. Het ruimtegebruik op aarde door rijke landen (USA, Nederland) is veel groter dan in landen als Afghanistan. Je kunt je afvragen hoe er een eerlijker verdeling van de benutting van de aarde ontwikkeld kan worden. 10% van wereldbevolking gebruikt 80% van de hulpbronnen. 20 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 20 7/19/12 2:00 PM 3.3 Uitdaging voor de toekomst Het is te verwachten dat het verbruik verder toeneemt door het stijgend energieverbruik van steeds meer mensen. De uitdaging waarvoor we met zijn allen staan is om de groeiende wereldbevolking in de komende decennia van voldoende voedsel en levensmiddelen te voorzien, zonder de natuur verder te belasten. In cijfers: toename wereldbevolking voorspelling toename welvaart toename druk op milieu 1,5 maal de huidige omvang 3 tot 5 maal zo groot nu al 2 x te zwaar in toekomst ?? X te zwaar De druk op de aarde en het milieu is nu al te groot. Bij een verdere toename van de wereldbevolking, de welvaart en de consumptie wordt de druk op het gebruik van hulpbronnen nog groter dan nu al het geval is. Het zal nodig zijn om hulpbronnen veel zuiniger (efficiënter) te gebruiken en verder zal er veel schoner gewerkt moeten worden. Deskundigen zijn van oordeel dat het gebruik van hulpbronnen wel 10 tot 30 keer zo efficiënt moet worden en dat de milieuaantasting veel lager moet worden. Als we doorgaan met op dezelfde manier te leven en werken zoals nu, dan is de aardbol waarop we leven veel te klein in 2050. We zullen er dan nog zeker een aardbol bij moeten hebben om iedereen te kunnen voorzien van voedsel water en producten. Eigenlijk hebben we wel twee aardbollen nodig We kunnen dus concluderen dat de huidige samenleving vraagt teveel van de aarde vanwege: • de roofbouw op het milieu (uitputting grondstoffen: olie, gasvoorraden, metalen); • de gevolgen van de uitstoot van verontreinigende gassen en stoffen. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 21 21 7/19/12 2:00 PM Consumptiepatronen en productiewijze moeten veranderd worden, omdat deze energieverslindend en grondstofuitputtend zijn. Het gevolg is dat er steeds minder hulpbronnen beschikbaar blijven voor de toekomst (volgende generaties) en dat ze niet eerlijk verdeeld zijn over de wereld. Als er niets gebeurt aan de manier waarop wij mensen gebruik maken van de aarde, zullen we op aarde met steeds meer problemen te maken krijgen. Denk daarbij aan problemen als: verdere klimaatverandering: temperatuursstijging wereldwijd, stijging van zeespiegel en strijd en conflicten tussen gebieden en landen met als inzet toegang tot schaarse hulpbronnen als water en olie. 22 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 22 7/19/12 2:00 PM 4 Een nieuwe kijk op ontwikkeling Al vanaf 1960 wordt nagedacht over aanpak van milieuproblemen en worden er nieuwe oplossingen bedacht. Vanaf die tijd zijn vele milieumaatregelen uitgevoerd. Nieuw is dat steeds duidelijker wordt dat: • sommige problemen de draagkracht van de aarde te boven gaan; • er wereldwijd een samenhang bestaat tussen oorzaken en gevolgen van economische ontwikkeling en milieuproblemen in rijke en arme landen. Economische ontwikkeling van één gebied heeft gevolgen voor andere gebieden van de wereld, die niet perse van die ontwikkeling profiteren (houtkap, uitputting van grondstoffen). Bijvoorbeeld heeft het energieverbruik in rijke landen ook klimaatgevolgen voor arme gebieden in de rest van de wereld. In 1987 is het begrip ‘duurzame ontwikkeling’ gelanceerd in het rapport ‘Our Common Future’ ( onze gemeenschappelijke toekomst) van de Verenigde Naties door Gro Harlem Brundtland. In het rapport wordt gezegd dat er een nieuwe kijk op economische ontwikkeling moet komen die rekening houdt met de gevolgen daarvan voor milieu en verdeling van de welvaart en de armoede. Het rapport stelt dat er grenzen aan de economische groei gesteld moeten worden, omdat de biosfeer de effecten van de menselijke activiteiten niet meer kan verwerken als de ontwikkeling niet wordt omgebogen. Duurzame ontwikkeling Duurzaam wil zeggen iets dat blijvend is, iets dat lang meegaat. De term duurzame ontwikkeling is als volgt gedefinieerd in “Our common future”. Duurzame ontwikkeling: een ontwikkeling waarbij de huidige wereldbevolking in haar behoeften voorziet zonder de komende generaties te beperken om in hun behoeften te voorzien 8 LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 23 23 7/19/12 2:00 PM We moeten ervoor zorgen dat • we genoeg grondstoffen overlaten voor de generaties na ons; • lucht, bodem en water schoon worden; • er genoeg voedsel is voor iedereen. Duurzame ontwikkeling houdt rekening met de aarde waarop we leven en de effecten die onze leefwijze heeft op andere mensen. “Geef de aarde door, zoals je hem hebt ontvangen, of zelfs in nog betere staat”. Bij duurzame ontwikkeling houd je rekening met drie invalshoeken: • planet (planeet: natuurlijk belang); • people (behoeften van mensen: sociaal belang); • profit (economisch belang). De gevolgen voor al deze drie P’s (planet, people en profit) moeten meegenomen worden bij beslissingen. Verder is het belangrijk om te kijken wat de gevolgen van een beslissing zijn voor de toekomst en voor mensen elders in de wereld. De onderneming van de 21e eeuw Planet (milieu) MVO Profit (markt/winst) People (medewerkers/maatschappij) Houd naast met de economische belangen ook rekening met sociale of ecologische belangen. Dit betekent dat je verantwoordelijkheid neemt voor je omgeving. En dat je bij je gedrag nadenkt over de vraag: wat is het effect van mijn handelen, als dit tegelijk door 6,5 miljard anderen ook wordt gedaan? Leer verantwoordelijk te denken en handelen. 24 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 24 7/19/12 2:00 PM Ga niet alleen uit van de meest winstgevende of de goedkoopste oplossing op korte termijn, maar kijk ook naar de effecten van je beslissing op je omgeving. Daar waar een belang/invalshoek vergeten wordt, ontstaan vaak problemen. Veel beslissingen worden genomen vanuit een winstoogmerk op korte termijn (profit) zonder dat er gelet wordt op wat de gevolgen voor mens en natuur (op lange termijn) zijn. Dit wordt ook wel afwenteling genoemd: gevolgen van een bepaalde levensstijl, bijvoorbeeld milieuschade, gezondheidsrisico’s en economische schade, worden niet gedragen door degenen die het veroorzaken maar in plaats hiervan door anderen. Voor het maken van een verantwoorde beslissing moet je rekening houden met de volgende zaken. Houd rekening met: • de natuur • mensen • de lange termijn 9 LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 25 25 7/19/12 2:00 PM 4.1 Houd rekening met de natuur Wil je de planeet aarde op een goede manier benutten, dan zul je rekening moeten houden met een aantal zaken. Je moet rekening houden met de natuur. Uitgangspunten hierbij zijn: • besef dat de aarde waardevolle materialen levert, die voor een deel opnieuw te gebruiken zijn; • streef naar verminderen van gebruik van eindige grondstoffen en vervang deze door hernieuwbare grondstoffe en ga zorgvuldig om met hernieuwbare grondstoffen ( FSC); • ga zorgvuldig om met de natuur als bron van kennis over medicijnen en voorkomen van nieuwe ziekten ( biodiversiteit behouden); • houd rekening met de natuur als bron van rust en ontspanning en toerisme; • beperk het ingrijpen in de natuur zodat het herstelvermogen van de natuur in staat blijft om een plantaardig afval en ( een deel van verontreiniging van mensen) op te ruimen en te reinigen. Voorbeelden van maatregelen die je kunt nemen • voorkomen van uitstoot van vervuilende stoffen naar bodem, grond en lucht; • stimuleren van hergebruik en recycling; • afvalpreventie; • het gebruik van hernieuwbare grondstoffen en energiebronnen ( duurzame energie); • energiebesparing; • vervangen van schadelijke hulpstoffen door milieuvriendelijke alternatieven. Afval scheiden 26 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 26 7/19/12 2:00 PM 4.2 Houd rekening met mensen Je moet bij het gebruik van de aarde rekening houden met de natuur, maar natuurlijk ook met de mensen die de aarde bewonen. Uitgangspunten hier bij zijn: • voorkom ontwikkelingen die de gezondheid, veiligheid en bestaansmogelijkheden van mensen aantasten; • houd rekening met mensenrechten, rechtspositie en medezeggenschap; • voorkom kinderarbeid; • bevorder eerlijke handel: zorg voor een rechtvaardige beloning van mensen; • ga na wie zijn er betrokken bij een ontwikkeling: wie zijn de gebruikers, wie profiteren ervan en wie dragen de lasten? Houd ook rekening met de gevolgen voor kwetsbare groepen. Ontwikkelingen in Europa zijn verbonden met die in de rest van de wereld. In Europa profiteert men van goedkope producten uit India en China, terwijl dáár de grote milieuproblemen ontstaan en de milieuwetgeving nog in kinderschoenen staat en mensen nauwelijks worden beschermd door vakbonden. Voorbeelden van sociale problemen • slechte arbeidsomstandigheden; • kinderarbeid; • conflicten; • armoede • gezondheidsklachten door dump van giftig afval; • gezondheidsproblemen ten gevolge van dumpen van giftig afval in derde wereld. Sociaal probleem: kinderarbeid LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 27 27 7/19/12 2:00 PM 4.3 Houd rekening met de lange termijn Alle kosten voor het maken van een product en/of de gevolgen van een beslissing moeten meewegen bij het bepalen van de winst. Kosten van vervuiling en verspillen van grondstoffen of sociale kosten zijn nu nog vaak gratis voor de veroorzaker. Dit soort kosten wordt nog vaak door de overheid betaald. Indien vervuilende bedrijven zelf voor kosten van reiniging op moeten draaien (de vervuiler betaalt), of belasting op vervuilende producten zouden moeten betalen, zal men eerder geneigd zijn om te zoeken naar schone productie. De verantwoordelijkheid moet liggen bij de veroorzaker. Dit principe kan op elk niveau worden doorgevoerd, plaatselijk, maar ook internationaal. Mensen, landen en bedrijven maken voortdurend keuzes tussen algemeen belang en het eigen voordeel. De keuze wordt vaak in het eigen voordeel genomen. Men kijkt vaak naar wat de goedkoopste oplossing is op korte termijn. Beter is om wat verder te kijken, ook naar wat op langere termijn de gevolgen kunnen zijn. Een wat duurdere investering nu kan op termijn voordeliger zijn. Enkele voorbeelden van problemen die voortkomen uit korte termijn economische benadering • dumpen van chemisch afval in oceanen in verleden levert nu en in toekomst tijdbommen; • illegaal lozen van chemisch afval op vuilstortplaatsen ( affaire Lekkerkerk) of in rivieren; • gifgasbommen uit de Eerste Wereldoorlog liggen voor de Belgische kust te roesten en kunnen elk moment problemen veroorzaken. 28 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 28 7/19/12 2:00 PM 5 Aan de slag met duurzame ontwikkeling Zoals je hebt gezien (in paragraaf 2 en 3) zijn de problemen groot en je zou er pessimistisch van kunnen worden. Maar er zijn genoeg redenen voor optimisme. De problemen zijn te overwinnen. De aanpak van eerdere milieuproblemen heeft laten zien dat oplossingen echt kunnen werken. De groei van het gat in de ozonlaag is afgenomen doordat er allerlei maatregelen zijn ingevoerd om het gebruik van cfk’s in spuitbussen te verbieden. De problemen zijn door mensen veroorzaakt, dus ligt het ook in het vermogen van mensen om hier een wending aan te geven. We leven met meer dan 6 miljard mensen op aarde. Van ieder van die mensen, kan een positieve bijdrage in de vorm van een vondst of idee worden verwacht. Let op: we hebben gezien dat de overheersende denkwijze over economie en ontwikkeling niet langer werkt. Deze leidt tot wereldwijde problemen. Er moet gezocht worden naar nieuwe manieren van produceren en consumeren. De productie moet veel zuiniger en efficiënter en moet steeds milieuvriendelijker worden. Duurzame ontwikkeling vraagt om ontwikkeling en toepassing van nieuwe technieken en aanpassingen in het gedrag van mensen. Bij het in kaart brengen van kosten en opbrengsten van een ontwikkeling moet ook rekening gehouden worden met de gevolgen van hiervan voor mens en natuur. Iedereen kan op elke plek een bijdrage leveren. Overal zijn mensen nodig die kijken wat er zuiniger en milieuvriendelijker kan en die dit ook willen toepassen. Als we ons gedrag niet aanpassen en steeds meer energie blijven gebruiken, heeft elke technologische vernieuwing geen zin. Het denken over duurzame ontwikkeling is nog redelijk nieuw. Er ligt nog geen uitgewerkte aanpak voor wat dit in de praktijk precies betekent. Overal in de wereld zijn er ideeën en initiatieven van mensen nodig om hier verder vorm aan te geven (jongeren en volwassenen binnen onderwijs en bedrijven en overheid). De uitdaging ligt dus bij iedereen om hier verder mee aan de slag te gaan. Om te komen tot nieuwe oplossingen is het nodig dat: • we de creativiteit gebruiken van alle mensen; • we vanuit diverse invalshoeken kijken naar problemen; • er samenwerking is met mensen vanuit verschillende opleidingen. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 29 29 7/19/12 2:00 PM Duurzaam kiezen betekent belangen afwegen en keuzes maken in soms lastige dilemma’s. Elke keer komen mensen privé, maar ook in organisaties en bij bedrijven voor de keuze te staan: kies ik voor mijn eigen belang op korte termijn of houd ik rekening met het algemeen belang en de lange termijn? Verder is het voor mensen veelal een hele stap om gedrag te veranderen. Vaak is er nog een extra zetje nodig om de laatste stap te zetten, van weten en willen naar het ook echt doen. De bereidheid van Nederlandse burgers om een bijdrage te leveren aan duurzame ontwikkeling is groot. 85 % van de mensen is bereid om daarvoor geld en luxe in te leveren. Slechts 15 % geeft aan er niets voor te willen inleveren, geen geld en ook geen luxe (volgens IDS: duurzaamheidsverslag Nederland). De burger is dus van goede wil, terwijl zijn gedrag juist leidt tot hoger energieverbruik en consumptie. De meeste mensen vinden milieu belangrijk, maar men zou er meer aan kunnen doen. Het energieverbruik per huishouden neemt nog steeds toe, ondanks de aanschaf van schonere en zuiniger apparaten. In deze paragraaf is per doelgroep aangegeven over welke mogelijkheden zij beschikt om invloed uit te oefenen en bij te dragen aan de toekomst van de aarde. Doelgroepen en mogelijkheden: • het individu • maatschappelijke organisaties • bedrijven • de wetenschap en techniek • de overheid • op wereldniveau 10 30 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 30 7/19/12 2:00 PM 5.1 Individu Duurzame ontwikkeling houdt in dat je kritisch kijkt naar je eigen gedrag en je daarbij de vraag stelt: wat zouden de gevolgen van dit gedrag zijn als 6 miljard mensen nu (of 9 miljard in toekomst) hetzelfde gedrag zouden vertonen. Kun jij het dan nog aanbevelen? Word je bewust van je argumenten om iets te doen of aan te schaffen. Probeer bij je beslissingen rekening te houden met alle drie de invalshoeken (PPP) en niet uitsluitend met een enkel belang. Je kunt heel veel zelf doen om een eerste stap te zetten. Denk dan niet dat je te weinig bijdraagt, want jouw actie of inzet kan anderen ertoe brengen om ook een stap te zetten. En als velen met jou een klein stapje zetten, dan kan dit grote gevolgen hebben. Als individu invloed uitoefenen: • als consument • als verantwoordelijk burger • als leerling op school • als stagiair en toekomstig werknemer 11 Als consument Als consument kun je bij aankoop en gebruik van producten rekeningen houden met duurzaamheid. Als consument: • bij aankoop • bij gebruik 12 LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 31 31 7/19/12 2:00 PM Bij aankoop Bij elke aankoop kun je jezelf afvragen of je het product echt nodig hebt, maak een goede afweging van je argumenten. • Let bij aankoop op keurmerken die aandacht geven aan milieu, eerlijke handel of duurzame kwaliteit (zie kader over keurmerken). Er zijn steeds meer mogelijkheden om te kiezen voor duurzame producten. Voorbeelden van duurzame, milieuvriendelijke producten • kleding: de opkomst van bedrijven die zich richten op eerlijke mode (made-by label; ecokleding); • muziekwereld: de groepen die hun muziek uitgeven op klimaatneutrale CD’ s, zoals Red hot chili peppers en Normaal. • Ook kun je bij aankoop letten op energiezuinigheid van apparaten: koop geen groter apparaat dan echt nodig is en let op energielabel. Organische kleding • Bij het kopen van voedsel kun je letten op waar het voedsel vandaan komt en hoe het in de vakken ligt. Kies bij voorkeur voor producten die in de omgeving zijn geproduceerd zijn, passen in het seizoen, weinig verpakt zijn. De energiekosten voor voedsel zijn hoger als het uit een ver land is aangevlogen of omdat het in de diepvries moet worden gekoeld. Verminder je vleesconsumptie. Wist je dat er 18 kilo voer (12 kilo graan en 6 kilo ruwvoer ) nodig is om een kalf 1 kilo te laten groeien. 32 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 32 7/19/12 2:00 PM • Let op hergebruik. Is het product (of zijn onderdelen ervan) na gebruik opnieuw te gebruiken? Kies bij papier bij voorkeur voor kringlooppapier: het maken van papier kost energie, bomen moeten ervoor gekapt worden en het hout ondergaat een ingewikkeld proces om tot papier gemaakt te worden. Kringlooppapier is gemaakt van gebruikt papier en dat kost minder energie om te produceren. Er hoeven ook geen bomen voor gekapt te worden. Een keurmerk is een code op een product dat aangeeft in welke mate er bij de productie rekening is gehouden met een aantal eisen. Betrouwbare keurmerken laten de controle uitvoeren door een onafhankelijke instantie, die daarvoor een licentie heeft. Voor verplichte keurmerken is dat de overheid, maar anders is het een stichting, branchevereniging of andere instantie. Goede keurmerken geven heldere informatie over de eisen die ze stellen aan het product. Er zijn vele keurmerken ontwikkeld. De meeste richten zich op kwaliteit en levensduur van het product. Inmiddels zijn er keurmerken die speciaal gericht zijn op: • • het milieu: hele productieproces wordt doorgelopen en getest op milieuvriendelijkheid: van grondstof tot afvalverwerking (eko-keurmerk en Milieukeur); arbeidsomstandigheden. Bijvoorbeeld stelt Max Havelaar eisen op het gebied van de rechten van plantagearbeiders en veilige en gezonde arbeidsomstandigheden en eerlijke handel: Fair trade betaalt een groter deel van de opbrengst aan de boer, die daardoor een beter loon verwerft. Bij gebruik Wat kun jij doen om energieverbruik te verminderen? • Zet je computer uit, doe de lichten uit. Laat apparaten niet in de stand-bystand staan, gebruik groene stroom. Veel apparaten in huis staan permanent op stand-by. Denk maar aan de televisie, de radio, de video en opladers. Een apparaat dat stand-by staat, gebruikt de hele dag door stroom. Bij elkaar opgeteld, is dit toch 10 tot 15 % van het totale elektriciteitsverbruik in huishoudens. • Zorg voor isolatie van je huis. In een slecht geïsoleerd huis wordt gemiddeld 2000 m3 gas gebruikt voor de centrale verwarming. In een goed geïsoleerd huis is maar 700 m3 gas nodig. • Fris je kleding op in de buitenlucht en stop het na een keer dragen niet in de wasmand. Kies vaker voor lopen en fietsen in plaats gebruik te maken van bromfiets of auto. Als je op een bromfiets of in een auto rijdt, pas dan de principes toe van zuinig rijden. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 33 33 7/19/12 2:00 PM Ook kun je afval verminderen. Let op minder verpakkingen, neem zelf een tas mee voor je boodschappen. Zo min mogelijk verpakking Als verantwoordelijk burger Als verantwoordelijk burger kun je ook van alles doen, zoals: • organisaties ondersteunen, die actief zijn op onderwerpen als milieu, mensenrechten, armoedebestrijding ( lid worden van een organisatie en/of geld geven aan goede doelen); • via je stem op een politieke partij die volgens jou het best bijdraagt aan een schone en mensvriendelijke omgeving; • deelname aan eenmalige acties: in je uppie of in groepsverband kun je bij bedrijven aandringen op aanpak van problemen. In het verleden hebben acties van burgers ertoe geleid dat grote bedrijven hun activiteiten hebben aangepast aan de wensen van deze burgers ( Shell stopt afzinken van olieplatform Brentstar. Ikea heeft na consumentenacties meer ondernomen tegen kinderarbeid). Als leerling op school Je kunt op school ook een bijdrage leveren door: • te letten op mogelijke energiebesparing op school (tijdens en na de les; in praktijklokalen); • vaker te kiezen voor de fiets; • minder vaak te printen; • tijdens de opleiding in projecten aandacht te geven aan nieuwe mogelijkheden en ontwikkelingen in je vak/ beroep. Durf creatief te zijn en met nieuwe ideeën te komen. 34 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 34 7/19/12 2:00 PM De actie: wethouders op de fiets naar het werk Als stagiair en toekomstig werknemer Op je werkplek kun je: • zorgvuldig omgaan met materialen en letten op mogelijkheden om energie en materialen te besparen; • letten op mogelijkheden om de hoeveelheid afval te beperken; • letten op kwaliteit van de uitvoering van je werk. Dit geldt onder andere voor de technische installatie van energiebesparende maatregelen. Als deze niet goed worden aangebracht/geïnstalleerd dan is het gehele effect weg. Ontwikkel ideeën voor je werkplek over hoe het anders/beter kan. Je werkgever zal je er dankbaar voor zijn. Kijk bijvoorbeeld eens naar mogelijke alternatieve materialen en naar nieuwe ontwikkelingen in sector/branche. Verder kun je in de omgang met je klanten en collega’s respect tonen voor hun opvattingen en inbreng. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 35 35 7/19/12 2:00 PM 5.2 Maatschappelijke organisaties Er zijn veel organisaties die opkomen voor de belangen van mens en natuur in de directe omgeving, maar ook in de rest van de wereld. Door hun invloed zijn problemen onder de aandacht gebracht (bijvoorbeeld rechten van de mens en arbeidsomstandigheden van kinderen) en zijn er al veel verbeteringen tot stand gekomen. Voorbeelden van organisaties: • werknemersrechten (vakbonden); • organisaties die opkomen voor mensenrechten (Amnesty International); • ontwikkelingsorganisaties: • organisaties die opkomen voor de belangen van natuur en milieu (Greenpeace, Milieudefensie, jongeren milieuactief, Wereld natuurfonds). Deze organisaties hebben vanaf 1960 milieuproblemen onder de aandacht van mensen gebracht en voor aanpak ervan gepleit. Dit heeft bedrijven en overheid gestimuleerd om milieumaatregelen te nemen. We geven hier wat voorbeelden van acties. Eenmansacties die veel aandacht krijgen, bijvoorbeeld: tv-maker Teun Van der Keulen klaagt via ‘Tony Chocolonely’ de mensonterende toestanden aan bij de chocoladeproductie. Grameen bank werkt aan armoedebestrijding via het verstrekken van microkrediet aan mensen die normaliter van banken geen krediet krijgen. De Kleine Aarde te Boxtel is een stichting die duurzaamheid centraal heeft gesteld. Bezoekers kunnen 100% slaafvrije chocolade daar voorbeelden zien van duurzame energie en duurzame leefwijze. Acties van ontwikkelingsorganisaties (Hivos, Oxfam-Novib) tegen kinderarbeid hebben geleid tot een daling van het aantal werkende kinderen. Nog steeds zijn er wereldwijd 218 miljoen kinderen die niet naar school gaan en werken in de kleding- en tapijtsector. Al deze organisaties willen je graag informatie geven over hoe ze werken en wat je zelf zou kunnen doen. Je kunt ook zelf actief deel uitmaken van zo’ n organisatie (vakbond). 36 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 36 7/19/12 2:00 PM 5.3 Bedrijven Steeds meer bedrijven zien het belang in van duurzaam ondernemen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen is hot. Via reclame op tv presenteren bijna alle energiebedrijven zich als groen en duurzaam. Als je op internet op ‘groen en duurzaam’ zoekt, bijvoorbeeld op de site van MVO Nederland (www.mvonederland.nl), vind je tal van voorbeelden van bedrijven die er mee bezig zijn, in allerlei bedrijfstakken ( mode, industrie, voedingsmiddelen, banken, beleggingen). Duurzaam ondernemen, een van de vele definities luidt: ‘Ondernemers en directies streven bij alle bedrijfsbeslissingen niet alleen een hoger bedrijfsrendement na, maar benutten ook de kansen voor een beter milieu en meer welzijn van de medewerkers en de maatschappij.’ Duurzaam ondernemen betekent: • Bij de productie letten op vermindering van milieubelasting en het grondstof- en energiegebruik terugbrengen tot een niveau dat op zijn minst in balans is met de draagkracht van de aarde. Hierbij wordt gekeken naar de levenscyclus van het product en naar de hele keten van grondstof tot eindproduct en afvalfase. Over de uitleg van de levenscyclus lees je in paragraaf 5.6 meer. • Bij inkoop van grondstoffen die nodig zijn voor de productie strengere eisen stellen aan de leverancier: duurzaam inkopen. • Verantwoordelijkheid nemen voor de werknemers en als goed werkgever optreden. Duurzaam ondernemen, is vooral in gang gezet door industriële grootbedrijven. Zij zijn min of meer door de toenemende invloed van belanghebbenden van het bedrijf ( bijvoorbeeld consumentenorganisaties) gedwongen om rekening te houden met de gevolgen van hun bedrijfsbeslissingen. Consumentenacties hebben in het verleden een aantal malen een bedrijf ertoe gezet om het beleid op gebied van verwerken van giftige materialen of op gebied van inzet van kinderarbeid en faire arbeidsDuurzaam internationaal ondernemen omstandigheden bij te stellen. Steeds meer bedrijven stellen een duurzaamheidsverslag op. Hierin leggen zij verantwoording af over hoe de onderneming bij de productie en bedrijfsvoering omgaat met aspecten op het gebied van People, Planet, Profit. Ook kleine bedrijven kunnen zich ontwikkelen tot duurzame ondernemingen. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 37 37 7/19/12 2:00 PM Motieven voor ondernemers Volgens MVO Nederland zijn er voor ondernemers drie redenen om als ondernemer verantwoord te werken en of duurzaamheid te ondernemen. Motieven voor ondernemers: • het moet • het loont • het hoort 13 Omdat het moet Een bedrijf moet aansluiten bij de eisen van afnemers: steeds meer ondernemingen eisen van hun leveranciers duurzame producten. Wil je als bedrijf daarop kunnen inspelen en voor klanten de best mogelijke leverancier worden, dan zul je wel wat moeten doen om je producten duurzamer te maken. Een voorbeeld van de eisen van een afnemer: de rijksoverheid verlangt van leveranciers dat ze rekening houden met het milieu. Omdat het loont Het verminderen van het gebruik van materialen levert tweemaal een besparing op. Er zijn minder kosten voor het aanschaffen van materialen: beperken van verpakkingsmaterialen, hergebruik van onderdelen, verminderen van reststromen. En, men hoeft minder uit te geven aan afvalverwijdering. Bijvoorbeeld: recycling auto-industrie (85 % van de sloopauto’s worden hergebruikt. Voor het imago en onderscheidend vermogen is het goed: een bedrijf dat verantwoord omgaat met zijn omgeving wekt vertrouwen bij publiek, op de arbeidsmarkt (mensen willen graag werken bij een bedrijf met een positief beleid), in de afzetmarkt ( klanten van producten hebben meer vertrouwen in een ondernemer die verantwoord werkt) en bij de overheid. 38 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 38 7/19/12 2:00 PM Medewerkers willen graag trots zijn op het bedrijf waarvoor ze werken. Een bedrijf dat goed bekend staat in de omgeving straalt ook af op de werknemers. Omdat het hoort Veel bedrijven voelen zich ( van oudsher) verantwoordelijk voor de omgeving van hun bedrijf en zorgen goed voor hun werknemers. Ze ondersteunen projecten in eigen omgeving of verder weg. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 39 39 7/19/12 2:00 PM 5.4 De wetenschap en techniek Met de toenemende bevolkingsdruk en het schaarser worden van de eindige grondstoffen is het besef nu echt doorgedrongen, dat er op het gebied van wetenschap en techniek heel wat te doen is om te komen tot een efficiënter gebruik van de grondstoffen. Hiervoor moeten soms nieuwe technieken ontwikkeld worden. Dit noemt men innovatie ( vernieuwing en uitvindingen). Nieuwe technologie wordt ontwikkeld op de volgende terreinen: • Energie: - Ontwikkelen van duurzame energie en hernieuwbare energiebronnen, en veilige en schone alternatieven: windenergie, biobrandstoffen( nieuw is de mogelijke energieopwekking via algen), zonneboilers, onderzoek naar toepassen van waterstof (waterstof is een middel om stroom op te slaan en kan mogelijk gebruikt worden om overproductie van windenergie op te slaan zodat die later bij grotere vraag of bij windstilte weer om te zetten is in elektriciteit). - Voor huishoudens is er een nieuwe verwarmingsketel HRE in ontwikkeling die niet alleen warmte oplevert, maar ondertussen zelf ook energie opwekt, waardoor huishoudens veel minder energie hoeven af te nemen van energiebedrijven. - Soms levert het onderzoek leuke nieuwe uitvindingen op, waarvan ruime toepassing nog niet geheel zeker is, bijvoorbeeld de energieopwekkende dansvloer (in de vloer wordt de bewegingsenergie van mensen omgezet in energie voor het licht en de muziekinstallatie). - Vergroten efficiënt gebruik van beschikbare energie: energiebesparing. • Materialen: - Bij gebruik van materialen is belangrijk om steeds minder materialen te gebruiken: minder en beter her te gebruiken De voordelen van recycling zijn: verminderen van hoeveel vrijkomend afval, vermindering van gebruik van grondstoffen en minder energieverliezen. - Zoeken naar vervanging van fossiele grondstoffen door andere stoffen. Belangrijk om voor materialen meer milieuvriendelijke alternatieven ter beschikking te hebben en deze ook toe te passen (experimenten in auto-industrie met vervanging van glasvezels door vlasweefsels voor versterken van kunststof delen) 40 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 40 7/19/12 2:00 PM • Producten: - Lichter en makkelijker te gebruiken: beperken van het gewicht leidt tot verminderen van het transport en tot verminderen van de hoeveelheid afval. - Onderhoudbaarheid: hoe beter iets onderhouden kan worden, hoe langer het meegaat. - Letten op energiegebruik • Gebouw: - Duurzaam bouwen: ontwikkelen van nieuwe materialen die milieuvriendelijk zijn en bijdragen aan beperken van energieverbruik (energiezuinig, duurzame energie als standaard). Hierbij moet ook rekening worden gehouden worden met gezondheidsaspecten. - Flexibel bouwen: bij ontwerp al rekening houden dat een gebouw voor meerdere doeleinden te gebruiken is, zodat een gebouw langer meekan. Zonneboilers LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 41 41 7/19/12 2:00 PM 5.4.1 Duurzame productontwikkeling. In deze paragraaf gaan we wat dieper in op duurzame productontwikkeling. We bespreken twee methoden. Duurzame productontwikkeling: • levenscyclusanalyse • cradle to cradle 14 Levenscyclusanalyse Ingrijpende productverbeteringen zijn noodzakelijk om grondstoffen efficiënter te gebruiken. Al geruime tijd werken bedrijven samen met onderzoekers om hun productieprocessen en bedrijfsketens te onderzoeken en te verbeteren. Voor het onderzoek wordt gebruik gemaakt van de levenscyclusanalyse. Via de levenscyclusanalyse worden de milieueffecten van een product van het allereerste begin tot eind berekend. Levenscyclusanalyse houdt rekening met de gehele levensduur van een product. Hierbij wordt de gehele keten in doorgenomen: van winning van grondstoffen en productie tot gebruik (energieverbruik en verbruik van hulpstoffen) en tot slot ook de afvalfase (hergebruik en stort). Nadat een hele levenscyclus in kaart is gebracht, kan dit gebruikt worden om te zoeken naar verbeteringen en het opnieuw ontwerpen van het product. Bij elke stap in de keten wordt gekeken hoe het product te verbeteren is. Dit kan door het kiezen van schonere grondstoffen, het zuiniger maken van het product in gebruik, en het optimaliseren voor recycling. 42 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 42 7/19/12 2:00 PM Proces technisch ontwerpen Duurzaam ontwerpen van nieuwe producten is het technisch ontwerpen met speciale aandacht voor duurzaamheid. Technisch ontwerpen verloopt in het algemeen volgens een aantal stappen. Gedurende het ontwerp kun je vanuit duurzaamheid al rekening houden met drie fasen, die elk product doorloopt ( productie, consumptie en afval fase). Zorg ervoor dat er in elke fase duurzame verbeteringen worden aangebracht (opnemen in programma van eisen). De drie fasen zijn: De productiefase: • bij materiaalkeuze zoveel mogelijk toepassen van materialen met lage milieubelasting; • vervang materialen met een hoge milieubelasting door materialen die een lagere belasting teweeg brengen (niet verontreinigend); • doorvoeren van materialen die geschikt zijn voor hergebruik, recyclebaarheid; • materiaalverbruik, effectiviteit, efficiency (zo min mogelijk gebruik van materialen en energie); • is het product milieuvriendelijk te maken? • is het te demonteren? • energie-inhoud van de materialen en bewerkingen. De consumptie/gebruiksfase: • ontwerp het product zodanig dat de gebruiker zo min mogelijk gebruik hoeft te maken van andere producten of materialen als energie, water, grondstoffen, batterijen, schoonmaakmiddelen; • ontwerp het product zodanig dat de levensduur wordt verlengd, zodat het langdurig gebruikt kan worden. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 43 43 7/19/12 2:00 PM De afdank-/afvalfase • het end of life system richten op zoveel mogelijk hergebruik “recycling” van waardevolle componenten; • indien de materiaal- en energiecirkel niet gesloten kan worden, ervoor zorgen dat het afval op de beste manier kan worden verwerkt. Cradle to cradle: Cradle to cradle ( van wieg tot wieg) is een nieuwe kijk op duurzame productontwikkeling, die vanaf 2006 enorm veel belangstelling heeft gekregen. De bedenkers van dit concept (Braungart en McDonough) zijn van oordeel dat er een nieuwe industriële revolutie nodig is. Ze vinden dat we niet minder, maar anders moeten produceren. Reden hiervoor is dat het tempo van veranderingen en besparingen te laag ligt ten opzichte van de groei van de wereldbevolking en toename van de consumptie van energie. Het cradle to cradleconcept houdt in dat producten niet worden weggegooid als afval, maar in een volgende fase volledig hergebruikt kunnen worden. Producten moeten zodanig ontworpen zijn dat alle gebruikte materialen van het ene product, nuttig kunnen worden ingezet in een ander product. Het gaat verder dan eerdere vormen van hergebruik doordat er geen kwaliteitsverlies is en er geen restproducten zijn, die alsnog gestort worden. Deze kringloop wordt bedoeld met het motto: afval is voedsel of ‘waste equals food’ . Er is dus een ideale hergebruikcyclus: volledige recycling. Er wordt hierbij gebruik gemaakt van 2 hergebruikkringlopen: • biologische kringloop; • technische kringloop: de mens heeft technische grondstoffen nodig zoals metalen, verdunners en andere stoffen die niet in een biologische cyclus terecht mogen komen. Enerzijds omdat het de biologische processen beschadigt, anderzijds omdat biologisch materiaal de kwaliteit van de technische grondstof vermindert. Biologische en technische voedingsstoffen moeten gescheiden worden en elk in een eigen cyclus worden herverwerkt. 44 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 44 7/19/12 2:00 PM Enkele voorbeelden van cradle to cradle projecten: De autofabriek van Ford is herontworpen door Braungart en McDonough. De nieuwe fabriek is niet vervuilend, maar zuivert de grond en de rivier, vormt een leefgebied voor vogels en andere dieren en er worden toch auto’s gemaakt. De regio Venlo heeft als eerste regio in Nederland de principes van Cradle to Cradle (C2C) toegepast tijdens de Floriade 2012. Nike: steeds meer mogelijkheden om materialen van sportschoenen te recyclen. Een cradle to cradle ontwerp LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 45 45 7/19/12 2:00 PM 5.5 De overheid De overheid heeft een aantal mogelijkheden om burgers en bedrijven te stimuleren hun gedrag aan te passen en om de invoering van nieuwe technieken te bevorderen. De overheid kan ontwikkelingen stimuleren door: • Maatregelen afdwingen door aanscherpen milieu wetgeving en verordeningen (op basis van nieuwe inzichten en stand van techniek); • Milieuvriendelijke investeringen ( nieuwe en schone innovatieprojecten) te stimuleren door subsidies te verstrekken. Hierbij is het belangrijk dat de subsidies zeker zijn voor een lange tijd en bij succes gehandhaafd blijven. Het investeren in duurzame energie werd in 2007 een stuk minder doordat de overheid de subsidies op investeringen in bio-vergisting en andere groene energie stopzette omdat het plafond van subsidies was bereikt. • De overheid kan in haar regeringsbeleid doelstellingen benoemen en bevorderen (bijvoorbeeld de doelstellingen rijksoverheid). De overheid kan ongewenste ontwikkelingen afremmen door het invoeren van milieubelastingen. Doelstellingen rijksoverheid tot 2012 Enkele maatregelen van het kabinet • De rijksoverheid wil vanaf 2012 bij al haar leveranciers 100% duurzaam inkopen. • Op energiegebied wil de Rijksoverheid in 2012 klimaatneutraal zijn. Dat wil ze bereiken door het toepassen van energiebesparing en de inkoop van duurzame energie: - in 2020 30% minder CO2-uitstoot in vergelijking met 1990; - energiebesparing moet naar 2% per jaar groeien; - het gebruik van duurzame energie in 2020 moet zijn opgelopen naar 20% van het totaal (verdubbeling van de capaciteit windenergie op het land, van 1500 Megawatt nu, naar 3000 megawatt in 2011, dit betekent dat er ongeveer 500 nieuwe grote windmolens bijkomen); - de energiebesparing wordt gestimuleerd door convenanten (overeenkomsten) af te • Voor de Bouwwereld is het convenant ‘meer met minder’ opgesteld: gebouweigenaren die sluiten met sectoren van het bedrijfsleven. meedoen met ‘Meer met Minder’ krijgen een pakket van voordeelmaatregelen. 46 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 46 7/19/12 2:00 PM • Een stimuleringsregeling moet het aantrekkelijk maken om een totaalpakket aan maatregelen te treffen waarmee gemiddeld 30% energiebesparing wordt gerealiseerd. Daarnaast zal er voor duurzame maatregelen zoals de warmtepompen, zonnepanelen en zonneboilers een subsidieregeling komen. Ook verruimt de overheid bestaande regelingen voor investering in energiebesparing bij bedrijfspanden. Er moeten veel meer windmolens komen Nederland is in Europa geen koploper met verlagen van CO2-uitstoot. We kunnen nog veel leren van een land als Zweden waar al volop duurzame energiebronnen worden toegepast. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 47 47 7/19/12 2:00 PM 5.6 Op wereldniveau De Verenigde Naties is een wereldwijde organisatie van landen en zij wil wereldwijd veranderingen op gang brengen over onderwerpen als vrede en armoede en milieu. Vanuit de VN worden conferenties georganiseerd om tot samenwerking tussen landen te komen en om afspraken vast te leggen in contracten of verdragen. Geschiedenis In 1987 verscheen het rapport ‘Our common future’ ( onze gemeenschappelijke toekomst) van de World Commission on Environment and Development van de VN. Dit rapport staat ook wel bekend als het Brundtland-rapport. In dit rapport is voor het eerst duurzame ontwikkeling omschreven: ‘Duurzame ontwikkeling is de ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen.’ De conferentie van Rio de Janeiro (in 1992) was de eerste conferentie waarbij afspraken zijn gemaakt over milieu en ontwikkeling. Door de aanwezige landen is een actielijst opgesteld ‘Agenda 21’. Bovendien zijn er 4 internationale verdragen opgesteld over klimaatverandering, biodiversiteit, woestijnvorming en zeevisserij. Alle landen erkenden daar de samenhang tussen ontwikkeling milieu en vrede. In Kyoto zijn in 1997 vergaande afspraken gemaakt over klimaat en over het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen (Kyoto protocol). Deze afspraken zijn door een groot aantal landen ondertekend met uitzondering van USA en Australië. In 2002 vond de wereldtop voor duurzame ontwikkeling plaats in Johannesburg (ZuidAfrika). Dit was de grootste VN-conferentie tot dan toe. Hier is een vervolg gegeven aan de afspraken, die eerder in Rio de Janeiro zijn gemaakt. Tijdens de klimaatconferentie op Bali (2007) is gewerkt aan een wereldwijde aanpak van het broeikaseffect. De conferentie verliep moeizaam. Er waren hele grote politieke en maatschappelijke belangentegenstellingen tussen rijke landen en de ontwikkelingslanden. Op het laatste nippertje is een akkoord bereikt. De VN zal de komende jaren nog hard moeten werken aan harde afspraken over de verplichting die ieder land, dus ook de VS en China, op zich wil nemen om klimaatverandering tegen te gaan. Het blijft de vraag of die landen bereid zijn maatregelen te nemen ook als dat ten koste gaat van economische groei en stijgende welvaart. 48 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 48 7/19/12 2:00 PM Op Europees niveau Milieuproblemen zijn grensoverschrijdend en het is daarom belangrijk dat in Europa ook gewerkt wordt aan een eenduidige Europese milieuwetgeving. Dit is ook in het belang van het bedrijfsleven. Het voorkomt dat bedrijven naar landen uitwijken met een mildere regelgeving. LLB DC 8 Duurzaamheid llb_dc8_duurzaamheid.indd 49 49 7/19/12 2:00 PM Deze tekst is geschreven door Lucia Gunnewijk van ROC de Leijgraaf Bronnen Boeken: • Basisboek Duurzaam ontwikkeling, Nico Roorda (Wolters Noordhof ) • Werken aan duurzame ontwikkeling, Nico Roorda (Wolters Noordhof ) • Een ongemakkelijke waarheid, Al Gore • Nederland Duurzaam De index voor een duurzame samenleving IDS 2006 • Duurzaamheid een wereldkans, Annemarie Rakhorst ( Search) Weblinks: • algemeen www.duurzaammbo.nl www.milieucentraal.nl (veel informatie over energie en milieu in het dagelijks leven) www.milieuloket.nl www.greenpeace.nl www.nrc.nl (dossier economie: stijgende olie- en voedselprijzen) http://www.mnp.nl/nl/index.html ( panbureau voor milieu en natuur in Nederland) • klimaatverandering www.klimaatportaal.nl www.opwarmingaarde.nl/jongeren • maatschappelijk verantwoord ondernemen www.mvonederland.nl gericht op voorlichting aan bedrijven over duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen http://www.peopleplanetprofit.be website en nieuwsbrief met nieuwe ontwikkelingen rondom duurzaamheid in diverse sectoren www.Coca-colanederland.nl kunt u bij ‘nieuws/persberichten’ een filmpje vinden (van 17/01/2006) waarin een overzicht wordt gegeven van het recyclen van de pet flessen • mode www.made-by.nl: Floortje Dessing, o.a. bekend via het reisprogramma Yorin travel, en Llink is in Amsterdam een winkel Nukuhiva gestart met verantwoorde kleding 50 LLB Digitale Content llb_dc8_duurzaamheid.indd 50 7/19/12 2:00 PM
