De periode van het Engelse tussenbestuur in Indië, 18111816

vak
GESCHIEDENIS
docent
DRS MARK LODERICHS
De periode van het Engelse tussenbestuur in
Indië, 1811-1816
les
Een Europese wereldoorlog
De Franse kolonie Java
In de drie jaar tijd die Daendels op Java
Tussen 1689 en 1815 vochten Engeland
Na de komst van de Fransen en de uitroe­
verbleef voerde hij ingrijpende hervormin­
en Frankrijk zeven grote oorlogen uit. De
ping van de Bataafse Republiek in 1795
gen door. Inzet was vooral het verbeteren
strijd werd vooral in Europa gevoerd, maar
verbond Nederland zijn lot steeds nauwer
van de doelmatigheid van het bestuur .
omdat Engeland en Frankrijk ook buiten
aan dat van het Frankrijk. Het leidde vrijwel
Daendels, volgens zijn bewonderaars een
Europa bezittingen hadden, was er in feite
meteen tot Engelse tegenacties tegen
‘Napoléon en miniature’, maakte resoluut
sprake van één lange Frans-Engelse oorlog.
Nederlandse bezittingen overzee.
een einde aan het oude compagniesbewind
Die wereldwijde oorlog werd uitgevochten
De Republiek maakte in 1806 plaats voor
en voerde een gecentraliseerd bestuur in,
op drie continenten: Europa, Amerika
het Koninkrijk Holland en in 1810 volgde
waarbij alle macht in handen kwam van de
(Noord-Amerika en het Caraïbisch gebied)
ten slotte de inlijving in het Franse keizer­
Gouverneur-Generaal. Geheel naar Frans
en Azië.
rijk. Voor de Engelsen betekende het niets
voorbeeld werd Java onderverdeeld in
Alleen de laatste van de zeven Frans-
minder dan dat de Nederlandse overzeese
prefecturen. Hij streefde ernaar alle
Engelse oorlogen, die met een kort onder­
bezittingen een Franse kolonie waren
bestuurders, ook de inheemse, te benoemen
breking duurde van 1792 tot 1815, was
geworden. Het werd in feite al duidelijk
en er ambtenaren in loondienst van te
voor Indië van belang. In de 18e eeuw
door de komst van Herman Willem Daendels
maken.
vochten staten om de handhaving van het
naar Java in januari 1808. Daendels, een
machtsevenwicht in Europa. Dat evenwicht
trouwe volgeling van Napoleon en een
werd, in Europa tenminste, niet wezenlijk
geduchte tegenstander van Engeland, werd
aangetast. Maar na 1789 veranderde dat
door koning Lodewijk Napoleon uitgezonden
volledig.
om Java tot een Frans bolwerk uit te
Na het uitbreken van de Franse revolutie
bouwen. Het strategische belang van Java,
brak er een nieuwe tijd aan. De revolutio­
als uitvalsbasis tegen de Engelse bezittin­
naire Franse volkslegers voerden strijd om
gen in India, werd al in 1802 door
de macht van Frankrijk te vergroten én de
Charles-Mathieu-Isidore Decaen,
idealen van de revolutie uit te dragen. Waar
de kapitein-generaal van de
Franse troepen binnenmarcheerden werden
Franse bezittingen in Azië, bij
grenzen opnieuw getrokken, werden staten
Napoleon onder de aandacht
opgedoekt, samengevoegd of ingelijfd en
gebracht. Napoleon had plannen
werd een republikeinse staatvorm ingevoerd
om overzee (in 1805) en over land
– en als Napoleon aan de macht kwam,
(in 1807) Franse troepen naar de
werd er een Bonaparte op de troon gezet.
Indische archipel te brengen.
Vanaf 1792 vocht Engeland wereldwijd een
oorlog uit met Frankrijk met als inzet het
voortbestaan van Engeland als zelfstandige
natie. Gevolg was dat de Engelse politiek in
de niet-Europese gebieden gedomineerd
werd door de belangen in Europa.
‘Sir Thomas Stamford Raffles, 1781-1826. Painted with
his arm resting on The history of Java by James Lonsdale
in 1817’, uit The history of Java door Thomas Stamford
Raffles.
(Oxford University Press, 1988).
vak
GESCHIEDENIS
docent
DRS MARK LODERICHS
De periode van het Engelse tussenbestuur in
Indië, 1811-1816
les
Ook de Javaanse vorsten trad hij voortva­
Vanuit Europees perspectief was het een
Conclusie
rend, dus ondiplomatiek tegemoet: aan de
overgang: een Frans-Nederlands bewind
De jaren 1808 tot 1812 waren een
subtiele, historisch gegroeide verhouding
werd vervangen door een Brits bewind: het
sleutelperiode in de geschiedenis van Indië.
met hen had hij geen enkele boodschap.
Britse tussenbestuur. Maar vanuit Javaans
Voor de komst van Daendels in 1808 leek
Om de gewijzigde verhoudingen te bena­
perspectief gezien overheerste de continuï­
het koloniale bewind op zijn laatste benen
drukken introduceerde Daendels in juli
teit. De bestuurslijn die Daendels inzette
te lopen. De VOC was failliet, Nederland
1808 nieuwe ceremoniën, uniformen, titels
werd door Raffles met kracht voortgezet.
was bezet en zwak en het Frans-
en omgangsvormen. Ter verdediging van
Vanuit dezelfde verlichtingsideeën over de
Nederlandse bewind in Batavia moest een
Java breidde Daendels het leger uit tot een
doelmatigheid van bestuur en de universele
beroep doen op de steun van Javaanse
sterkte, op papier tenminste, van 18.000
geldigheid van westerse waarden.
vorsten om de Europese vijand Engeland
voornamelijk inheemse militairen. En tot
Raffles bleek net zo’n autoritaire bestuurder
buiten de deur te houden.
slot liet hij binnen één jaar tijd de Grote
als Daendels en hij beschikte bovendien
Na 1812 was de situatie omgekeerd: de
Postweg aanleggen, zodat troepen zich snel
over veel meer middelen dan zijn voorgan­
macht van de Javaanse vorsten was door
konden verplaatsen over het eiland.
ger. Hij pikte de draad op waar Daendels
Raffles definitief gebroken, de Europeanen
Het succes van de ingezette hervormingen
die had laten liggen. De Javaanse vorsten
zatten steviger in het zadel dan ooit en de
was beperkt. Het ontbrak Daendels aan de
werden in het gareel gebracht door annexa­
basis voor een centraal bestuurde, moderne
tijd en het geld om zijn ambities waar te
ties van gebieden. En in juni 1812 gebeur­
koloniale staat was gelegd. Er wachtte het
maken. Maar tijdens zijn driejarige bewind
de het ondenkbare: Britse troepen bestorm­
koloniale bestuur dan nog één zware test: in
legde hij de basis voor de moderne koloni­
den en plunderden de kraton van
1825 kwam de Javaanse prins Diponegoro
ale staat.
Yogyakarta. Ook hier zette Raffles de lijn
in opstand tegen de Europese dominantie.
van zijn voorganger met kracht door:
Zijn doel: terug naar de situatie van vóór
Het Engelse tussenbestuur
Daendels had in 1808 alleen maar gedreigd
1808.
Daendels militaire voorbereidingen konden
met een militaire campagne om Yogya zijn
een Engelse invasie niet voorkomen. Vanaf
wil op te leggen. Na juni 1812 was het
1795 begonnen de Britten stelselmatig de
iedereen duidelijk dat de nieuwe tijd
Franse en Nederlandse bezittingen in de
onomkeerbaar was geworden. Met recht kon
Indische archipel te bezetten. In 1810 viel
Raffles in 1812 aan zijn superieur Lord
Mauritius en was alleen Java nog in Franse
Minto, de Gouverneur-Generaal van India,
handen. Op 3 augustus 1811 landde een
schrijven: ‘The European power is for the
sterke Engelse invasiemacht bij Batavia.
first time paramount in Java’.
Gouverneur-Generaal Janssens, de opvolger
van de teruggeroepen Daendels, capitu­
leerde op 18 september. Thomas Stamford
Raffles werd benoemd tot LuitenantGouverneur.
BIOGRAFIE
drs Mark Loderichs
Het Tong Tong
Festival
presenteert:
Mark Loderichs (1963) is historicus en
freelance onderzoeker. Hij werkte bij het
Nationaal Archief aan het project
‘Afscheid van Indië’ (2005-2008).
Hij was redacteur bij het Indische
tijdschrift Moesson (1993-1998) en
werkte mee aan de publicaties Medan;
De Indische
School
De Pupillenschool in Gombong (Midden-Java), voor de opleiding
Beeld van een stad (1997), Rumphius’
van “kinderen van het mannelijke geslacht voor de militaire stand”.
wonderwereld (2004) en Verhalen in
De foto is afgebeeld in Baren en oudgasten, een deel uit de
documenten (2008).
fotoboekenserie Tempo doeloe – een verzonken wereld (uitgeverij
Momenteel doet hij promotieonderzoek
Querido), samengesteld door Rob Nieuwenhuys.
naar het Nederlandse militaire beleid
tijdens de Java-oorlog (1825-1830).
Het gebrek aan kennis in de Nederlandse samenleving over de Indische cultuur
en geschiedenis is een doorn in het oog van veel (Indische) Nederlanders.
Ervaringsverhalen uit de Indische gemeenschap worden door gebrek aan voor­
kennis niet altijd in de juiste context geplaatst waardoor de beeldvorming blijft
steken in clichés.
Stichting Tong Tong wil dit veranderen. Ze organiseerde daarom in 2008 en
2009 De Indische School, een educatief programma tijdens het Tong Tong
Festival, voor iedereen die meer wil weten over het Indische heden en verleden.
Deskundige docenten verzorgden een lesprogramma in het Bibit-Theater op het
Leeslijst
gebied van (kunst)geschiedenis, taal en letteren, muziek en economie; zoveel
> Carey, Peter, The power of prophecy;
mogelijk kanten van de Indische maatschappij & geschiedenis werden belicht.
Prince Dipanagara and the end of an
Er was geen speciale voorkennis van de leerlingen vereist; iedereen vanaf vijftien
old order in Java, 1785-1855 (Leiden
jaar kon de lessen goed volgen.
2007).
> Jong, Joop de, De waaier van het
U hebt nu een uitgebreide samenvatting van een van de lessen uit 2009 in
fortuin; De Nederlanders in Azië en de
handen. Op de website vindt u korte samenvattingen van alle lessen van 2008
Indonesische archipel 1595-1950
en 2009; meer uitgebreide lessen kunt u daar downloaden, evenals leeslijsten,
(Den Haag 1998).
als leidraad voor verdere studie.
> Kennedy, Paul, The rise and fall of the
great powers; Economic change and
Stichting Tong Tong werd terzijde gestaan door een adviseur: dr. ir. Margaret
military conflict from 1500 to 2000
Leidelmeijer was eerder betrokken bij projecten van o.a. het NIOD,
(1988).
het Verzetsmuseum Amsterdam, en het Nationaal Archief.
> Klerck, E.S. de, History of the
Netherlands East Indies (Rotterdam
In 2008 kon De Indische School worden opgezet dankzij een
1938).
subsidie van Stichting Het Gebaar, in 2009 dankzij gelden van
> Raffles, Sir Thomas Stamford, The
history of Java (London 1817).
> Tulard, Jean, Dictionnaire Napoléon
Fonds 1818, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, het
Nationaal Fonds voor Vrijheid en Veteranenzorg, SNS Reaalfonds,
Stichting Tong Tong en Pasar Malam Besar BV.
(Paris 1997).
Stichting Tong Tong
Bezuidenhoutseweg 331
2594 AR Den Haag
www.tongtong.nl