Het KNIL - Stichting Tong Tong

vak
MAATSCHAPPIJLEER
docent
DRS JUDITH REINDERSMA
Het KNIL,
les
midden in de Indische maatschappij
Het Indische leger werd in 1830 opgericht.
Werving en samenstelling KNIL
Vooral mensen uit de grote steden gingen
Dienstplichtige soldaten mochten niet worden
De meerderheid van de manschappen van
naar Indië, als burgers en als militairen.
uitgezonden volgens de wet, en in eerste
de Europese koloniale legers kwam uit
Het percentage inheemse militairen
instantie was het dan ook een vrijwilligers-
nationale legers, weeshuizen en via
verschilde in de loop der tijd.
detachement. Maar dat beviel niet, en al snel
ronselaars. Vooral in Nederland meldden
De meeste inheemse soldaten waren
werd het een professioneel ‘vreemdelingen
zich ook deserteurs, politieke vluchtelingen
Javanen. Tot 1870 waren er ook in Ghana
legioen’ dat onder het ministerie van Koloniën
en militaire veteranen van elders in Europa
geronselde Afrikaanse soldaten in het KNIL.
viel, en dus niet onder het ministerie van
voor het koloniale leger. In de periode
Deze zogenaamde Belanda Hitams (‘zwarte
Oorlog. Het Oost-Indische leger kreeg in 1836
1814-1824 zou 29% deserteur zijn uit het
Hollanders’) werden zeer gewaardeerd. Zij
het predicaat Koninklijk. Die titel werd niet
Pruisische leger. Deze soldaten probeerden
hadden schoenen aan in tegenstelling tot
vaak gebruikt, het bleef het Indische leger, of
zo te ontsnappen aan het harde leven van
inheemse soldaten, die tot 1910 op blote
Oost-Indisch leger genoemd worden.
de militaire dienstplicht. Tussen 1831 en
voeten liepen. Ook Molukse soldaten
1841 bestond 35% van de Nederlandse
hadden een speciale status. Zij werden
Tot 1880 was het leger voornamelijk
koloniale soldaten uit veroordeelde militai­
ingezet bij het Korps Marechaussee tijdens
Europees van karakter: ongeveer 50% van
ren die voor de keus werden gesteld: het
de Atjeh Oorlog. Deze Molukkers waren
de militairen was (Indo-)Europees. Er werd
cachot of naar Indië.
christelijk en loyaal aan het Nederlandse
ook veelvuldig gebruikt gemaakt van
Maar niet alleen de kansarme maatschap­
gezag.
zogenaamde ‘barisan’ (inheemse hulptroe­
pelijke onderklasse meldde zich aan. Bijna
pen), een soort huurlegers. Toetreding tot
60% van de aanmeldingen kwam uit de
het korps geschiedde vrijwillig, de militairen
laag van zelfstandigen, opzichters en
bleven in hun kampong wonen (met
geschoolde arbeiders. Ook de militairen zelf
De vrouwenloods in een KNIL-kampement.
uitzondering als ze op expeditie gingen) en
hadden vaak een vak geleerd.
(Foto Het Koninklijk Tehuis voor Oud-Militairen en Museum Bronbeek)
ze kregen soldij en pensioen.
Tot 1870 was Nederland vooral op Java
gericht, daarna ook meer op de buitenge­
westen, de gebieden buiten het eiland Java,
waar ook nadrukkelijk geprobeerd werd om
effectief gezag te vestigen. In 1880 werd
het Korps Marechaussee opgericht, dat erg
flexibel was en in staat om een contra-guer­
rilla te voeren.
Na een reorganisatie in 1917 werd het
KNIL meer een politioneel leger, met als
belangrijkste taak de orde te handhaven. Er
werden toen geen gebieden meer veroverd.
vak
MAATSCHAPPIJLEER
docent
DRS JUDITH REINDERSMA
Het KNIL,
les
midden in de Indische maatschappij
De manschappen vertrokken vanuit het
De inheemse en Europese soldaten werden
Status, verhouding met de
koloniaal werfdepot in Hardewijk naar Indië;
tot aan het einde van de 19e eeuw samen
burgermaatschappij
het Werfdepot werd ook wel ‘het gootgat van
gehuisvest. Dat gebeurde bij geen enkel
Tussen 1845 en 1899 bleef ongeveer 18%
Europa’ genoemd, want het KNIL stond
ander koloniaal leger. Het was ook uniek dat
van de Europese koloniale militairen na
lange tijd niet erg hoog in aanzien. Doordat
vrouwen in de kazerne woonden. Zij werden
diensttijd in Indië. Over het algemeen
de eisen voor toetreding steeds strenger
toegestaan, omdat seksuele onthouding
werden de lagere militairen door de
werden, nam het aanzien van het KNIL in
onwenselijk was. Het alternatief, prostitutie­
Europese koloniale samenleving met de nek
de loop van de tijd toe.
bezoek, veroorzaakte veel vaker geslacht­
aangekeken. Jan Fuselier stond in die zin
ziekten, en inheemse soldaten zouden veel
buiten de Indische maatschappij.
Dagelijks leven
minder snel voor het KNIL tekenen als zij
Dronkelappen, vechtersbazen of opstandige
Vanaf 1890 kwam er een nieuw soort
hun vrouw niet konden meenemen.
journalisten werden de kolonie uitgezet. In
kazerne, het kampement, die volgens een
In 1861 leefde ongeveer 20% van het
1838 bepaalde het gouvernement dat
vast stramien werden gebouwd. Voor die tijd
Europese leger, meest onderofficieren, in
gepensioneerde militairen op voordacht van
werden de soldaten ondergebracht in forten,
concubinaat. In 1901 leefde 42,8% van de
de resident naar Nederland gestuurd
oude VOC-onderkomens en bentengs
sergeants en 17,2% van de soldaten en
konden worden wanneer ze onenigheid
(vestingen). Het kampement was als een
korporaals met inheemse vrouwen in
kregen met hun omgeving.
klein dorp, en de bewoners, ook vrouwen en
barakken. Het waren vooral sergeants die
Veteranen die fysiek en geestelijk verzwakt
kinderen, leefden volgens een strak militair
njais (‘huishoudster’) hielden. Cijfers over
uit het leger kwamen waren vaak verarmd
regime. Een grote kazerne was een zelfvoor­
officieren zijn er niet; het is aan te nemen
(verpauperd). Dat bleek ook uit een
zienende maatschappij, met eigen kleerma­
dat ook zij vaak in concubinaat leefden.
grootschalig onderzoek naar pauperisme
kers, koks, administratief personeel,
Toestemming krijgen om te trouwen was
onder Europeanen in 1902. In dat
cartografen, telegrafisten en ook ingenieurs
namelijk niet makkelijk. Hoewel ongetrouwd
Pauperisme-rapport stonden de drie
en artsen. Er was een uitgebreide militaire
samenwonen moreel verwerpelijk werd
voorwaarde waaraan een militair moest
geneeskundige dienst.
gevonden, bleek het concubinaat in de
voldoen wilde hij mogen blijven in Indië: hij
De buitenposten waren vrij gesloten
praktijk grote voordelen te hebben.
mocht niet verpauperen, hij moest een
gemeenschappen, er was weinig contact
Zo’n njai zorgde voor een huiselijk leven,
verklaring van goed gedrag hebben en
met de plaatselijke bevolking. In grote
voor goed eten, en ze leerde de man de
voldoende inkomen.
garnizoensplaatsen waren er sociëteiten
plaatselijke taal en gewoontes. Bovendien
Het Indisch leger bood de manschappen op
voor officieren en onderofficieren. De
zou een Europese vrouw te duur in het
den duur wel een steeds beter perspectief.
mindere soldaten en korporaals moesten
onderhoud zijn, terwijl inheemse vrouwen
Er kwamen meer mogelijkheden om op te
altijd in uniform lopen en werden eigenlijk
minder nodig zouden hebben.
klimmen binnen de militaire hiërarchie en
nooit opgenomen in Europese milieus.
de aansluiting bij de Indische burgermaat­
schappij verbeterde.
BIOGRAFIE
drs Judith Reindersma
Het Tong Tong
Festival
presenteert:
Judith Reindersma (1982) is als mede­
werker Educatie werkzaam in Museum
Bronbeek.
Ze studeerde Geschiedenis aan de
Radboud Universiteit in Nijmegen en is
gespecialiseerd in de geschiedenis van
Nederlands-Indië. Haar scriptie schreef
De Indische
School
De Pupillenschool in Gombong (Midden-Java), voor de opleiding
ze over de ideeën die er rond 1900 in
van “kinderen van het mannelijke geslacht voor de militaire stand”.
Indië speelden over het leven in concubi­
De foto is afgebeeld in Baren en oudgasten, een deel uit de
naat van Europese mannen met
fotoboekenserie Tempo doeloe – een verzonken wereld (uitgeverij
Indonesische vrouwen. Tijdens haar
Querido), samengesteld door Rob Nieuwenhuys.
studie deed ze onderzoek naar het leven
van vrouwen en kinderen binnen het
KNIL.
Het gebrek aan kennis in de Nederlandse samenleving over de Indische cultuur
en geschiedenis is een doorn in het oog van veel (Indische) Nederlanders.
Ervaringsverhalen uit de Indische gemeenschap worden door gebrek aan voor­
kennis niet altijd in de juiste context geplaatst waardoor de beeldvorming blijft
steken in clichés.
Stichting Tong Tong wil dit veranderen. Ze organiseerde daarom in 2008 en
2009 De Indische School, een educatief programma tijdens het Tong Tong
Festival, voor iedereen die meer wil weten over het Indische heden en verleden.
Deskundige docenten verzorgden een lesprogramma in het Bibit-Theater op het
Leeslijst
gebied van (kunst)geschiedenis, taal en letteren, muziek en economie; zoveel
> Bossenbroek, M., ‘Het Koninklijk
mogelijk kanten van de Indische maatschappij & geschiedenis werden belicht.
Nederlands-Indisch leger’, in: Weerzien
Er was geen speciale voorkennis van de leerlingen vereist; iedereen vanaf vijftien
met Indië afl 12 (Zwolle 1994).
jaar kon de lessen goed volgen.
> Bossenbroek, M., Volk voor Indië; De
werving van Europese militairen voor de
U hebt nu een uitgebreide samenvatting van een van de lessen uit 2009 in
Nederlandse koloniale dienst 1814-
handen. Op de website vindt u korte samenvattingen van alle lessen van 2008
1909 (Amsterdam 1992).
en 2009; meer uitgebreide lessen kunt u daar downloaden, evenals leeslijsten,
> Heshusius, C.A., De nadagen van
als leidraad voor verdere studie.
Tempo Doeloe; Verweesde kiekjes uit
Nederlands-Indië (Amsterdam 2004).
> Staat, D., ‘Het KNIL, 1832-1950’, in:
W. Bevaart e.a., Vijftig jaar Regiment
Stichting Tong Tong werd terzijde gestaan door een adviseur: dr. ir. Margaret
Leidelmeijer was eerder betrokken bij projecten van o.a. het NIOD,
het Verzetsmuseum Amsterdam, en het Nationaal Archief.
van Heutsz 1950-2000 (Den Haag
2000).
In 2008 kon De Indische School worden opgezet dankzij een
> Zwitzer, H.L. en C.A. Heshusius, Het
subsidie van Stichting Het Gebaar, in 2009 dankzij gelden van
Koninklijk Nederlands-Indisch Leger
Fonds 1818, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, het
1830-1950; Een terugblik (’s-Graven­
Nationaal Fonds voor Vrijheid en Veteranenzorg, SNS Reaalfonds,
hage 1977).
Stichting Tong Tong en Pasar Malam Besar BV.
> Fred Lanzing, Soldaten van smaragd;
De wereld van het KNIL (Amsterdam
2005).
Stichting Tong Tong
Bezuidenhoutseweg 331
2594 AR Den Haag
www.tongtong.nl