Staatkundige ontwikkelingen binnen een koloniale relatie

vak
staatkunde
docent
mr dr ir Jan A. Somers
Staatkundige ontwikkelingen
binnen een koloniale relatie
les
In de ontstaansgeschiedenis van de staat
Kolonialisme
machtspolitieke en economische belangen
Indonesië zijn enkele kenschetsende fasen
Aan de volkenrechtelijke verhoudingen
mee. De emancipatie van de inheemse
aanwijsbaar: aanvankelijke volkenrechtelijke
maakten Gouverneur-Generaal Daendels
bevolking werd bevorderd door onderwijs;
relaties, de uitbouw van de ‘stad-staat’
namens het Koninkrijk Holland, en Raffles
uit de hoger opgeleiden kwamen leiders
Batavia, Indië als kolonie. Daarnaast zien we
namens het Britse tussenbestuur een einde;
voort die zich richtten op zelfbestuur,
de ontwikkeling van een ‘con-stitutie’ uit de
de vorsten werden bestuursambtenaren.
ver-volgens op onafhankelijkheid.
Statuten van Batavia van 1642 tot aan de
Met de Grondwet van 1814 kwam Indië als
Indische Staatsregeling van 1925, met in
kolonie onder Nederlandse soevereiniteit,
Na de eerste wereldoorlog werden op 18
1949 de overdracht van soevereiniteit.
Multatuli laat het Max Havelaar uitleggen:
november 1918 in de Volksraad bestuurs-
‘De Javaan is Nederlands onderdaan. De
hervormingen aangekondigd, maar het
Volkenrechtelijke verhoudingen
koning van Nederland is zijn koning. De
verslag van een onderzoekscommissie viel
Op basis van pauselijke bullen claimden de
afstammelingen zijner vorige vorsten en
in Nederland niet in goede aarde. Het einde
Portugezen het alleenrecht op de Indië-
heren zijn Nederlandse beambten.’
van de ethische periode was in zicht.
vaart. Hugo de Groot, advocaat van de VOC,
Nederland was berooid uit de Franse tijd
was in Mare liberum echter van mening dat
gekomen en raakte nog dieper in financiële
Formeel kende de Grondwet van 1922 geen
de Indische vorstendommen soevereine
problemen door de Java-oorlog en de
koloniën meer: Het Koninkrijk der
staten waren, bereikbaar over een vrije zee:
afscheiding van België. Uitbuiting van de
Nederlanden omvatte het grondgebied van
‘Deze eilanden waarover wij spreken,
bevolking door de eigen hoofden, armoede
Nederland, Nederlandsch-Indië, Suriname
hebben nu, en hebben altijd gehad hun
en hongersnood veroorzaakten opstanden.
en Curaçao. Het leek een nevenschikking
eigen koningen, hun eigen staat, hun eigen
Na de opening van het Suezkanaal in 1869,
van gelijkwaardige gebieden, maar deze
wetten, en hun eigen rechtssystemen.’ De
ging de zeevaart voornamelijk door Straat
grondwet bleek overzee niet te gelden. De
VOC kreeg dan ook volmacht om namens de
Malakka, vlak langs Atjeh, het laatste
in deze grondwet aangekondigde Indi-sche
Staten-Generaal verdragen te sluiten. Op
soevereine vorstendom in Indië. Met het
Staatsregeling (1925) werd duidelijk een
voorstel van admiraal Cornelis Matelieff
verdrag van 2 november 1871 tussen
conserverend eindpunt, staatkundige
besloten de Staten-Generaal op 27 novem­
Nederland en Groot-Brittannië kreeg
ontwikkeling werd gesmoord in koloniale
ber 1609 de handelsactiviteiten in Azië te
Nederland de verantwoordelijkheid voor de
vanzelfsprekendheid.
centraliseren bij een Gouverneur-Generaal.
internationale scheepvaart, de Britse
Jakatra werd op 29 mei 1619 door Jan
belangen, en de bestrijding van de zeerove­
Pieterszoon Coen veroverd, volkenrechtelijk
rij vanuit Atjeh. Na beschuldigingen over en
gelegitimeerd als conquest in een rechtvaar­
weer, was de Atjeh-oorlog onvermijdelijk.
dige oorlog, uitgebeeld in het stadswapen
van Batavia. Het idee van Matelieff voor een
Gezag
rendez-vous werd door Coen hier uitgewerkt
De door Multatuli beschreven wantoestan­
tot een bestuurs/handelscentrum voor de
den gaven een morele rechtvaardiging aan
VOC, waarmee voor de Indische vorsten een
het onder effectief gezag brengen van de
nieuwe werkelijkheid ontstond: Batavia als
hele archipel. Nederlands recht werd
de facto staat, zich voegend naar binnen de
geïntroduceerd met inheems ceremonieel,
vorstenhoven heersende gewoonten.
een bestuurlijk systeem waarin iedereen zijn
plaats kende.
In de troonrede van 1901 was sprake van
een ‘zedelijke roeping’. In deze ‘ethische
politiek’ speelden echter ook
Het wapen van Batavia.
vak
staatkunde
docent
mr dr ir Jan A. Somers
Staatkundige ontwikkelingen
binnen een koloniale relatie
les
Revolutie
Een onafhankelijkheidsverklaring is binnen
De grondwetswijziging van 1948 maakte de
De petitie Soetardjo, op 29 september
het volkenrecht een constituerende daad.
weg vrij voor staatkundige hervormingen:
1936 in de Volksraad aangenomen, ging
De leiders hadden bovendien een charisma­
onafhankelijkheid van Indonesië binnen
slechts over het bijeenroepen van een
tische uitstraling en de proclamatie werd
unieverband met Nederland, een politiek
conferentie over zelfstandigheid binnen
gedragen door een grote meerderheid van
naïeve, en staatkundig onmogelijke
artikel 1 van de Grondwet. In Nederland
de bevolking. Ook gold voor Indië het
constructie. Op 27 december 1949,
was de politiek echter nog lang niet rijp voor
Atlantic Charter: the right of all peoples to
ondertekende in Amsterdam koningin
een dergelijk debat. De 7-decemberrede van
choose the form of government. De Japanse
Juliana de resultaten van de Ronde
koningin Wilhelmina bleef steken in de
capitulatie hield weliswaar formeel het
Tafel Conferentie en de acte van de
vraag van Soetardjo, vage toezeggingen
herstel van het Nederlandse gezag in, maar
soevereiniteitsoverdracht. De gebruikte
losten op in het Indonesische nationa-lisme.
vooral was hier sprake van onvermogen tot
terminologie is staatkundig correct: de
Tijdens de Japanse bezetting kreeg dat
het handhaven van feitelijk gezag en van
soevereiniteitsoverdracht vond in Nederland
nationalisme een impuls door de op-richting
gezichtsverlies door de capitulatie van het
plaats; in Indonesië vond de gezagsover­
van een Indonesisch leger, de PETA,
KNIL op 8 maart 1942.
dracht plaats door het tekenen van de
waarbinnen een einde kwam aan de
bestuursover-dracht.
etnische versnippering van het
De periode 1945-1949 was een tijd van
nationalisme.
strijd en chaos, maar ook van onderhande-
De datum van soevereiniteitsoverdracht, een
Na de capitulatie van Japan had generaal
lingen. In Linggadjati werd in aanwezigheid
staatkundig hoogtepunt, is door iedereen
Yamamoto de opdracht gekregen de status
van Soekarno een voor Indonesië belangrijk
vergeten. In Indonesië bleef 17 augustus,
quo te handhaven, grote bijeenkomsten
akkoord bereikt: de facto erkenning door
Merdeka, het symbool van de revolu-tie. In
werden verboden. In een eenvoudige
grote mogendheden.
Nederland is gekozen voor herdenking op
plechtigheid voor zijn huis las Soekarno op
Door interpretatieverschillen ontstonden
15 augustus, hoop vervlogen in de bersiap.
17 augustus 1945 de onafhankelijkheids­
zowel in Indonesië als in Nederland grote
Emoties hebben gewonnen van staatkundige
verklaring voor: ‘Wij, volk van Indonesië,
politieke conflicten. Twee politionele acties
geleerdheid.
verklaren hierbij de vrijheid van Indonesië.
konden niet worden voorkomen, en Van
Zaken met betrekking tot het overnemen
Mook en Sjahrir, prominenten in de
van de macht en dergelijke zul-len op een
onderhandelingen, werden aan de kant
ordelijke wijze en in de kortst mogelijke tijd
gezet.
worden uitgevoerd.’ Met de opstand in
Soerabaja groeide het academisch/intellec­
tueel karakter van deze proclamatie uit tot
een door grote volksmassa’s gedragen
revolutie.
BIOGRAFIE
mr dr ir Jan A. Somers
Het Tong Tong
Festival
presenteert:
Jan Albert Somers (1930, Soerabaja)
behaalde het diploma HBS-B aan de
Rijks Hogere Burgerschool te Vlissingen.
Na zijn opleiding tot reserve-officier in
Breda volgde hij de studie tot civiel
ingenieur, civiele gezondheidstechniek,
aan de Technische Hogeschool in Delft.
De Indische
School
De Pupillenschool in Gombong (Midden-Java), voor de opleiding
Als wetenschappelijk onderzoeker was
van “kinderen van het mannelijke geslacht voor de militaire stand”.
Somers werkzaam bij TNO.
De foto is afgebeeld in Baren en oudgasten, een deel uit de
In 1996 studeerde Jan Somers af op
fotoboekenserie Tempo doeloe – een verzonken wereld (uitgeverij
Nederlands recht, staatkundig-juridisch,
Querido), samengesteld door Rob Nieuwenhuys.
aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
In 2001 volgde promotie aan de Erasmus
Universiteit op het proefschrift ‘De VOC
Het gebrek aan kennis in de Nederlandse samenleving over de Indische cultuur
als volkenrechtelijke actor’. In 2005
en geschiedenis is een doorn in het oog van veel (Indische) Nederlanders.
verscheen mede dankzij financiële steun
Ervaringsverhalen uit de Indische gemeenschap worden door gebrek aan voor­
van Stichting Het Gebaar Nederlandsch-
kennis niet altijd in de juiste context geplaatst waardoor de beeldvorming blijft
Indië: Staatkundige ontwikkelingen
steken in clichés.
binnen een koloniale relatie.
Stichting Tong Tong wil dit veranderen. Ze organiseerde daarom in 2008 en
2009 De Indische School, een educatief programma tijdens het Tong Tong
Festival, voor iedereen die meer wil weten over het Indische heden en verleden.
Deskundige docenten verzorgden een lesprogramma in het Bibit-Theater op het
Leeslijst
gebied van (kunst)geschiedenis, taal en letteren, muziek en economie; zoveel
> Goor, J. van, De Nederlandse koloniën;
mogelijk kanten van de Indische maatschappij & geschiedenis werden belicht.
Geschiedenis van de Nederlandse
Er was geen speciale voorkennis van de leerlingen vereist; iedereen vanaf vijftien
expansie 1600-1975 (3e druk e.v.,
jaar kon de lessen goed volgen.
Den Haag 1994).
> Jong, J.J.P. de, Diplomatie of strijd;
U hebt nu een uitgebreide samenvatting van een van de lessen uit 2009 in
Het Nederlands beleid tegenover de
handen. Op de website vindt u korte samenvattingen van alle lessen van 2008
Indonesische revolutie 1945-1947
en 2009; meer uitgebreide lessen kunt u daar downloaden, evenals leeslijsten,
(Amsterdam 1988).
als leidraad voor verdere studie.
> Locher-Scholten, E.B., Ethiek in
fragmenten; Vijf studies over koloniaal
Stichting Tong Tong werd terzijde gestaan door een adviseur: dr. ir. Margaret
denken en doen van Nederlanders in de
Leidelmeijer was eerder betrokken bij projecten van o.a. het NIOD,
Indonesische archipel 1877-1942
het Verzetsmuseum Amsterdam, en het Nationaal Archief.
(dissertatie Leiden) (Utrecht 1981).
> Somers, Jan A., Nederlandsch-Indië:
In 2008 kon De Indische School worden opgezet dankzij een
Staatkundige ontwikkelingen binnen
subsidie van Stichting Het Gebaar, in 2009 dankzij gelden van
een koloniale relatie (Zutphen 2005).
Fonds 1818, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, het
> Somers, Jan A., De VOC als volkenrech-
Nationaal Fonds voor Vrijheid en Veteranenzorg, SNS Reaalfonds,
telijke actor (dissertatie Rotterdam)
Stichting Tong Tong en Pasar Malam Besar BV.
(Deventer 2001).
Stichting Tong Tong
Bezuidenhoutseweg 331
2594 AR Den Haag
www.tongtong.nl