Bestuurlijke verhoudingen op Java ten tijde van de Max Havelaar

19 t/m 30 mei 2010, Malieveld, Den haag
vak
Staatkunde
docent
Mr dr Patricia Tjiook-Liem
Bestuurlijke verhoudingen op Java ten tijde van
de Max Havelaar (1850-1860)
les
Het hoofdthema van de Max Havelaar is de
Naast deze Nederlandse bestuursambtena-
De opzet van de bestuursstructuur was dat
vergeefse strijd van assistent-resident
ren (ook wel het Europees bestuur ge-
Nederlandse ambtenaren het gezag
Havelaar om de inheemse bevolking te
noemd) bestond het gouvernementsbestuur
uitoefenden over de inheemse bevolking
beschermen tegen de willekeur van en
op lokaal niveau uit het Inlands bestuur
door tussenkomst van regenten en lagere
uitbuiting door haar bestuurders.
(over Inlanders door Inlandse hoofden) en
Inlandse hoofden. Instructies en bevelen
1
het bestuur over Vreemde Oosterlingen door
van de gouverneur-generaal vonden via deze
Indisch bestuur op Java
hun eigen hoofden.
structuur hun weg naar de lagere bestuurs-
Tot 1866 was op Java het Indisch bestuur
De residenties waren verdeeld in 69
niveaus. De resident was gehouden in
als volgt georganiseerd. Aan de top van de
regentschappen met aan het hoofd een
belangrijke zaken de Inlandse bevolking
bestuurlijke piramide stond de gouverneur-
Inlandse ambtenaar: de regent. Een
betreffende, het advies in te winnen van de
generaal, die voor zijn beleid verantwoor-
regentschap was onderverdeeld in distric-
regent - al besliste hij daarna zelfstandig.
ding aflegde aan de Kroon, in de persoon
ten, met de ‘wedono’ als districtshoofd, en
De informatievoorziening verliep in omge-
van de minister van Koloniën. De gouver-
onderdistricten met assistent-wedono’s.
keerde richting. De regent was verplicht,
neur-generaal werd niet altijd gekozen
Voor het Europees bestuur was de regent
met de hulp van de wedono, de resident
vanwege zijn ervaring of kennis van Indië.
het directe hoofd van de Inlandse bevol-
nauwkeurig op de hoogte te houden van
Soms waren voor het landsbelang andere
king; hij was dan ook belast met de leiding
alles wat bij de Inlandse bevolking omging.
kwaliteiten doorslaggevend, zoals financiële
van die bevolking. Regenten waren meestal
kennis of een militaire achtergrond. Hij
van hoog adellijke, soms van vorstelijke
werd bijgestaan door de Raad van
afkomst. In de regel was hun betrekking
Nederlands-Indië, een aantal departement-
erfelijk.
chefs, de Algemene Secretarie (zijn bureau)
en op lokaal niveau door residenten en
andere bestuursambtenaren. De Raad van
Nederlands-Indië was hèt adviesorgaan voor
de gouverneur-generaal. Hij was samengesteld uit een vice-voorzitter en vier leden,
die meestal konden bogen op een lange
bestuurlijke carrière in Indië.
Residenties en regentschappen
Bestuurlijk was Java verdeeld in zo’n twintig
residenties, met aan het hoofd een resident.
De residentie was onderverdeeld in afdelingen, met aan het hoofd assistent-residenten. Onder de laatsten stonden de hiërarchisch laagste Europese ambtenaren, de
controleurs. Voor de gewone bevolking
vertegenwoordigden deze bestuursambtenaren het Nederlandse gezag.
1) W
ij volgen het woordgebruik ten tijde van de Max Havelaar: met ‘Europeanen’ wordt bedoeld Nederlanders, met ‘Inlanders’
de inheemse bevolking.
Studioportret van Pakoe Boewono X, Susuhunan van
Soerakarta, en resident Willem de Vogel, Soerakarta,
ca. 1897
Collectie Tropenmuseum, Amsterdam, coll.nr. 60010546
vak
Staatkunde
docent
Mr dr Patricia Tjiook-Liem
Bestuurlijke verhoudingen op Java ten tijde van
de Max Havelaar (1850-1860)
les
Taken van de resident
Verhouding resident-regent
Invloed van het cultuurstelsel
In algemene zin moest het koloniale beleid
De regent behoorde tot de hoogste kringen
In de Max Havelaar staat de onderdrukking
op allerlei terreinen worden uitgevoerd op
van zijn bevolkingsgroep en kon op grond
van de bevolking door haar eigen hoofden
lokaal niveau. De resident had aldus een
daarvan rekenen op gezag bij de eigen
centraal. We moeten ons echter realiseren
veelomvattende taak. Het was de plicht van
bevolking. Zijn positie bracht van oudsher
dat het gouvernementsbeleid in die jaren in
een bestuursambtenaar om de inheemse
ook rechten met zich mee wat betreft
het teken stond van het cultuurstelsel. Dit
bevolking te beschermen tegen willekeur,
diensten van die bevolking. In het
stelsel van dwangcultuur was ingevoerd om
van wie dan ook. De resident moest het
Nederlandse bestuurssysteem was de regent
de grote financiële nood te lenigen waarin
gezag, de rust en orde binnen zijn gebied
echter ondergeschikt aan de resident of zijn
Nederland verkeerde. De inheemse bevol-
handhaven: hij was hoofd van politie, sprak
vervanger, de assistent-resident. De
king werd gedwongen een deel van haar
recht in kleine strafzaken, was belast met
verhouding van de regent tot de resident
bouwgronden te beplanten met gewassen
de belastinginning en met de rapportage
was die van een jongere tot een oudere
voor de Europese markt.
over diverse zaken. Ook had hij de zorg voor
broeder.
Bestuursambtenaren hadden ervoor te
de betrekkingen met Indische vorsten. Door
Nederlandse bestuursambtenaren waren
zorgen dat de doelen werden gehaald. Door
de grote afstanden en de slechte verbindin-
vaak personen van wie de geschiktheid voor
het toekennen van cultuurprocenten aan
gen verliep de communicatie binnen het
die functie ook in eigen kring zeer werd
Europese en Inlandse bestuursambtenaren
bestuursapparaat moeilijk, waardoor het
betwijfeld. Zij die in de eerste helft van de
kregen zij ook een eigen belang in de
lokale bestuur een grote vrijheid van
19de eeuw naar Nederlands-Indië kwamen,
cultuuropbrengsten. Deze welkome aanvul-
handelen had.
kunnen worden aangeduid als ‘vogels van
ling op de bezoldiging miste haar uitwerking
In de praktijk werden de bestuurlijke
diverse pluimage’. Behalve door ambitie en
niet: de constante druk om de productie zo
verhoudingen ook bepaald door de speci-
avontuur gedreven jongemannen, al of niet
hoog mogelijk op te voeren, leidde tot
fieke doelen van de koloniale overheid en
met een militaire achtergrond, waren het
uitbuiting van de inheemse bevolking. Er
de invulling die de betrokken ambtenaren
ook vaak personen met een dubieuze
werd niet alleen beslag gelegd op grote
aan hun functie gaven.
reputatie, die voor hun carrière in
delen van de productie, maar ook op de
Nederlands-Indië rekenden op voorspraak
arbeidskracht van de inheemse bevolking.
van hun relaties of familieleden. Er waren
Dit leidde op verschillende plaatsen op Java
geen duidelijke vereisten voor de functie
tot hongersnood en grote armoede.
van bestuursambtenaar; de selectie was
Max Havelaar voelde zich verplicht de
weinig zorgvuldig en er was geen specifieke
bevolking te beschermen tegen willekeur.
opleiding voor het ambt. Kennis van taal,
Dit gegeven, gecombineerd met zijn
land en zeden van de inheemse bevolking
klachten over misbruik door de regent,
werd weliswaar noodzakelijk geacht, maar
botste met de bestuurlijke realiteit van zijn
ontbrak vaak in de praktijk. Onvoldoende
tijd. Zijn assistent-residentschap van Lebak
voorbereid op hun taak moesten deze
was dan ook van korte duur: slechts
bestuursambtenaren als vertegenwoordigers
tweeënhalve maand.
van het Nederlandse gezag het contact
onderhouden met Inlandse hoofden, die in
een oosterse, feodale structuur leefden. Pas
in 1843 lukte het, na diverse vergeefse
pogingen, om in Delft een opleiding tot
bestuursambtenaar tot stand te brengen.
BIOGRAFIE
mr dr Patricia Tjiook-Liem
Het Tong Tong
Festival
presenteert:
Na haar rechtenstudie aan de Universiteit
van Amsterdam volgde het onderzoek
naar de rechtspositie van de Chinezen in
Nederlands-Indië 1848-1942, waarop
Patricia Tjiook-Liem in 2009 in Leiden
promoveerde. Die rechtspositie werd
beschreven in samenhang met de
geschiedenis van het koloniale recht en
het gevoerde wetgevings- en bestuursbe-
De Indische
School
2010
De Pupillenschool in Gombong (Midden-Java), voor de opleiding
van “kinderen van het mannelijke geslacht voor de militaire stand”.
De foto is afgebeeld in Baren en oudgasten, een deel uit de
leid. Het recht in Nederlands-Indië
fotoboekenserie Tempo doeloe – een verzonken wereld (uitgeverij
tijdens en aan het einde van de koloniale
Querido), samengesteld door Rob Nieuwenhuys.
periode en de werking daarvan op de
bevolking blijven een belangrijke plaats
innemen bij haar verdere onderzoek.
Het gebrek aan kennis in de Nederlandse samenleving over de Indische cultuur en
Voor de Indische School verzorgde zij de
geschiedenis is een doorn in het oog van veel (Indische) Nederlanders. Ervaringsverhalen
afgelopen twee jaren de les Staatkunde
uit de Indische gemeenschap worden door gebrek aan voorkennis niet altijd in de juiste
over de rechtspositie van de diverse
context geplaatst waardoor de beeldvorming blijft steken in clichés.
bevolkingsgroepen in Indië tot 1942
Stichting Tong Tong wil dit veranderen. De oudste Indische culturele stichting van
(classificatie, gelijkstelling en
Nederland organiseert daarom sinds 2008 De Indische School; voor iedereen die meer wil
onderdaanschap).
weten over het Indische heden en verleden.
Binnen De Indische School belichten deskundige docenten tijdens hun lessen geschiedenis, letteren, muziek en economie zoveel mogelijk kanten van de Indische maatschappij en
geschiedenis. Omdat het in 2010 150 jaar geleden is dat de Max Havelaar verscheen, het
Leeslijst
beroemde boek van Eduard Douwes Dekkers oftewel Multatuli, zijn de lessen in dit
> Doel, H.W. van den, De Stille Macht, Het
Multatuli-jaar geclusterd rondom dit boek.
Europese binnenlands bestuur 1808-1942,
Voor het volgen van de lessen is geen speciale voorkennis vereist; iedereen vanaf vijftien
Uitgeverij Bert Bakker (Amsterdam, 1994).
jaar zal de lessen goed kunnen volgen. De lessen vinden plaats in het Bibit-Theater van de
> Fasseur, C., De Indologen, Ambtenaren voor
Tong Tong Fair.
de Oost 1825-1950, Uitgeverij Bert Bakker
(Amsterdam, 1993).
> Fasseur, C., Kultuurstelsel en koloniale
baten, de Nederlandse exploitatie van Java
1840-1860, Universitaire Pers Leiden
In deze hand-out staan een korte samenvatting van de les die u zojuist heeft gevolgd en
een leeslijst. Alle lessen uit voorgaande jaren staan in uitgebreidere vorm op de website
van Stichting Tong Tong, www.tongtong.nl. De nieuwe lessen uit 2010 vindt u hier in de
loop van het jaar.
(1975).
> Koloniaal bestuur tot 1870, deel 10 in de
serie ‘Weerzien met Indië’, Waanders
Uitgevers in samenwerking met het
Tropenmuseum (1994).
> Koloniaal bestuur na 1870, deel 32 in de
serie ‘Weerzien met Indië’, Waanders
Uitgevers in samenwerking met het
Tropenmuseum (1995).
> Tjiook-Liem, P., De rechtspositie der
Chinezen in Nederlands-Indië 1848-1942
Dr ir Margaret Leidelmeijer adviseerde Stichting Tong Tong bij dit project. Zij was eerder
betrokken bij projecten van het NIOD, het Verzetsmuseum Amsterdam, en het Nationaal
Archief (website ‘Afscheid van Indië’).
In 2008 kon De Indische School worden opgezet dankzij een subsidie van Stichting Het
Gebaar, in 2009 dankzij gelden van Fonds 1818, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting,
het Nationaal Fonds voor Vrijheid en Veteranenzorg, SNS Reaalfonds, Stichting Tong Tong
en Pasar Malam Besar BV en in 2010 dankzij financiering door J.E. Jurriaanse Stichting,
Fonds 1818 en Pasar Malam Besar BV.
(Leiden University Press, 2009); pp. 56-60,
116-118, 129, 180-183 (over de
Gouverneur-Generaal, de Raad van N.I. en
Stichting Tong Tong
de Algemene Secretarie en hun verhouding
Bezuidenhoutseweg 331
tot elkaar).
2594 AR Den Haag
> www.nationaalarchief.nl
www.tongtong.nl