In het oude Griekenland werd de grondslag van de westerse cultuur

Het oude Griekenland
18 GRIEKEN
WEZEN DE WEG
In het oude Griekenland werd de grondslag
van de westerse cultuur gelegd.
17 mannen – en één vrouw – creëerden
het raamwerk van de moderne wereld.
DOOR BJØRN A. BOJESEN & MARTIN LANDIN
SOCRATES
ZENO
PARMENIDES
EPICURUS
PYTHAGORAS
58
PLATO
Grieks
multitalent
384-322 v.Chr. Aristoteles had, in
tegenstelling tot de andere grote
denkers van de oudheid, niet genoeg
aan één onderwerp. Hij hield zich met
allerlei vakgebieden bezig, en zijn
scherpe analyses waren altijd op
zorgvuldige observaties gebaseerd.
Toen hij 17 was, werd hij toegelaten
tot de academie van Plato in Athene,
waar zijn scherpe intellect hem al snel
een positie als onderwijzer opleverde.
Aristoteles bleef 20 jaar bij de school,
maar hij was niet te spreken over de
ideeënwereld van zijn leermeester, die
maar één werkelijkheid kende.
Volgens Aristoteles bestonden dingen
uit vorm en materie.
Na de dood van Plato vestigde
Aristoteles zich op het eiland Lesbos,
waar hij vijf jaar lang de biologie tot
in detail bestudeerde. Later keerde hij
terug naar Athene, waar hij het
Lykeion (Lyceum) oprichtte, dat hij van
een wetenschappelijke bibliotheek
voorzag. De meeste colleges waren,
anders dan aan de academie van
Plato, openbaar en gratis.
Aristoteles’ ideeën over vorm,
materie en doel beïnvloedden later
het christendom, en zijn werk vond
ook zijn weg naar het Midden-Oosten.
De werken die bekend zijn, omvatten
een miljoen woorden, maar hij zou vijf
keer zo veel geschreven hebben.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Schreef zo’n 400 werken over logica, theologie, psychologie, politiek,
zoölogie, wiskunde en nog veel meer. Veel van zijn opvattingen en
systemen worden nog steeds in de westerse wetenschap gebruikt.
Wordt gezien als een van de grootste filosofen en intellectuelen
aller tijden. In de eeuwen na zijn dood werden al zijn observaties
zonder meer voor waar aangenomen.
PARMEN
IDES
De eerste
logicus
Geboren ca. 515 v.Chr. Parmenides
kwam uit een rijk geslacht in de Griekse
kolonie Elea in Zuid-Italië, waar hij als
wetgever werkte terwijl hij filosofieles
kreeg. Hij was een van de eersten
die nadachten over bewijsvoering in de
filosofie en de wetenschap, en
vanwege zijn strakke logica geldt hij als
de belangrijkste denker vóór Socrates.
Toen natuurkundigen veel later aan
de atoomtheorie werkten, gingen ze uit
van de stelregels van Parmenides.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Zijn logica vormde de basis van
de latere ontwikkeling binnen
de ontologie (de leer van het
zijnde), de kennistheorie en de
taalfilosofie.
Grondvestte het moderne
rationalisme door te stellen
dat de waarheid met de kracht
van gedachten te vinden is.
Ontketende een filosofische
revolutie door na te denken over
nadenken. Eerder was de filosofie
onsystematisch en ongeordend.
Was drie jaar lang de privéleraar van Alexander de Grote.
PLOTINUS
ARISTOTELES
Op het beroemde schilderij
De school van Athene van
Rafaël staan veel grote
Griekse denkers afgebeeld.
FRANKS VALLI/VATICAN.VA
Historia 3 • 2014
59
Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ws Red.sek: mala
G
ARISTOTE
LES
Het oude Griekenland
ALEXAND
DE GROTER
E
Alexander verspreidde
de Griekse cultuur
in een groot gebied.
SHUTTERSTOCK
De wereldveroveraar
356-323 v.Chr. Alexander volgde op 20-jarige leeftijd zijn vader
Philippus II op als koning van Macedonië, en begon meteen
zijn rijk naar het oosten uit te breiden. Hij had het beste leger
ter wereld, en zijn veroveringstocht bracht hem binnen een paar
jaar naar Klein-Azië, Egypte en Perzië. De jonge koning
verzekerde zich van de loyaliteit van zijn troepen door ze rijkelijk
te belonen en zelf altijd het leger aan te voeren. Hij was voor
de duvel niet bang en raakte negen keer zwaargewond.
Het rijk van Alexander bleef maar groeien, en overal waar hij
kwam bloeide de handel doordat hij miljoenen zilveren
munten in omloop bracht. In zijn kielzog volgde de hellenistische
cultuur, die de loop van de wereldgeschiedenis veranderde en
vandaag de dag nog zichtbaar is.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Veroverde in 11 jaar bijna de helft van de
toen bekende wereld. Op zijn hoogtepunt strekte
het rijk zich uit van de Adriatische Zee tot India
en was het 5,2 miljoen km2 groot.
Stichtte bijna 70 nieuwe steden en verbreidde de
kennis van Griekse filosofie en mythologie in Azië.
Hij maakte van het Grieks een wereldtaal.
Alexander werd nooit verslagen op het slagveld, en
wordt nog steeds gezien als een van de grootste
strategen aller tijden. Op militaire academies worden
zijn tactieken tot op de dag van vandaag onderwezen.
SOCRATE
S
ZENO
335-263 v.Chr. Zeno bracht een aantal bestaande
levensbeschouwingen en filosofieën bijeen in een systeem
dat genoemd is naar de zuilengang Stoa Poikile, waar hij zijn
leerlingen onderwees. Het stoïcisme was ruim 500 jaar de
toonaangevende filosofie in de Griekse wereld en het
Romeinse Rijk, en dat succes was vooral te danken aan de
vraag naar leefregels waarmee mensen het geluk
konden vinden. Zeno stelde dat je je geheel door
je verstand moet laten leiden, omdat je dan
automatisch de juiste beslissingen neemt.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Richtte het stoïcisme op.
Zijn ideeën waren van belang voor de
afschaffing van de slavernij in de VS
in 1865 en de emancipatie van
vrouwen begin 20e eeuw.
Zeno werd geboren op Cyprus
en bracht zijn filosofie naar Athene.
Waarheid boven alles
469-399 v.Chr. De filosoof Socrates wordt na Jezus
wel de belangrijkste persoon uit de westerse culturele
geschiedenis genoemd. Sinds Homerus leefden de
Grieken volgens het devies ‘help je vriend
en schaad je vijand’, maar volgens
Socrates zijn wijsheid en
rechtvaardigheid hetzelfde, en doen
alleen onwetende mensen kwaad.
Als iedereen het goede, dat wil
zeggen de waarheid, kende, zou
niemand meer slecht zijn.
g
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Doordat hij de nadruk op de
waarheid legde, veranderde
de Griekse kijk op het leven.
Socrates zette
de toon in de
ethiek.
Socrates slikte niets voor
zoete koek. De moderne
wereld nam veel van hem over: zijn kritische
houding en zijn geloof dat kennis een einde
maakt aan onwetendheid en vooroordelen.
Zijn idee dat de persoonlijkheid in de ziel huist
en dat je die kunt koesteren door rechtvaardig te
leven, heeft nog steeds veel aanhangers.
SHUTTERSTOCK
Kwam – vóór de democratie – met de
gedachte dat alle mensen ‘broeders’
zijn en dus gelijk – omdat we
allemaal hetzelfde verstand hebben.
SHUTTERSTOCK
Het verstand kwam voorop
205-270 n.Chr. Plotinus borduurde voort op de ideeën van
Plato. Hij doceerde jarenlang in Rome en onderwees zelfs
keizer Gallienus en de senaatsleden. Het gedachtegoed van
Plotinus vormde de godsdienst en de cultuurgeschiedenis in
Europa en het Midden-Oosten tot aan de renaissance.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Zijn gedachten over een goddelijke wereld na de dood
beïnvloedden de wereldgodsdiensten.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Combineerde wiskunde
en spiritualiteit op
een manier die gelovigen
nog steeds aanspreekt.
Plotinus droeg het idee uit dat het goddelijke verheven
is boven het verstand van de mens.
Grondvestte het neoplatonisme.
Introduceerde het
wetenschappelijk denken
in de wiskunde door
regels af te leiden van
getalobservaties.
De werkplaats van Phidias,
waar hij onder meer het
beeld van Zeus maakte.
PHIDIAS
ALUN SALT
Pythagoras is beroemd
om zijn stelling over de
rechthoekige driehoek.
PLOTINUS
Formuleerde de theorie
dat de aarde een planeet
is die om een centraal
punt in het heelal draait.
Copernicus baseerde
hier later zijn ideeën over
de verhouding tussen de
aarde en de zon op.
Revolutionaire kunstenaar
490-430 v.Chr. Geen Griekse kunstenaar is vaker
geïmiteerd dan Phidias. Hij ontwierp het 12 meter hoge
beeld van goud en ivoor van Pallas Athena in het Parthenon
en het beeld van Zeus in Olympia, dat als een van de zeven
wereldwonderen van de oudheid te boek staat.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Maakte unieke werken die eeuwenlang de toon
zetten binnen de kunst.
Thucydides legde
de basis voor de
moderne
geschiedschrijving.
Phidias gaf de goden een menselijk gezicht, wat
het latere beeld van goden en machtige politieke
leiders beïnvloedde.
Inspireerde de Italiaanse renaissancekunstenaars.
THUCYDI
DES
De geschiedschrijver
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Gaf de aanzet tot de moderne kijk op de
geschiedenis door bovennatuurlijke verklaringen en
verborgen politieke agenda’s te verwerpen.
Ging kritisch met zijn bronnen om. Thucydides
gebruikte alleen gegevens waar hij zeker van was, en
geloofde ooggetuigen niet op hun woord.
Liet zien hoe je met behulp van een analyse van
menselijke zwakheden als angst en eerzucht
toekomstige gebeurtenissen kunt voorspellen.
De wetenschapper
SHUTTERSTOCK
460-399 v.Chr. Met zijn werk Historiai legde Thucydides de
grondslag voor de moderne geschiedschrijving. In 424 v.Chr.
was hij een van de strategen – legerleiders – van Athene. Hij
moest voorkomen dat de Spartanen de stad Amphipolis
innamen, maar dat mislukte en hij werd verbannen. In zijn
boek gaf hij de nederlaag echter objectief weer.
THALES
6e eeuw v.Chr. De natuurfilosoof Thales veranderde
het wetenschappelijke denken, dat tot dan toe uitging
van mythen, door te pleiten voor een rationele
denkwijze op basis van het observeren van de natuur.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Zonder Thales’ vernieuwende zienswijze had de
moderne wetenschap niet bestaan.
Grondvestte de theoretische wetenschap.
Stelde dat de wereld opgedeeld kan worden in
begrijpelijke eenheden, en dat elke gebeurtenis
dan ook natuurlijke oorzaken heeft.
Historia 3 • 2014
61
Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ws Red.sek: mala
Midden 6e eeuw-494 v.Chr. Aan Pythagoras zijn een
aantal innovaties toegeschreven, zoals de stelling van
Pythagoras en de begrippen filosofie en kosmos. Zijn
vermogen om wetenschap en mystiek te verenigen was
uniek, en hij vond dat de werkelijkheid op getallen
stoelde. Wiskunde was dan ook de sleutel tot kennis.
De grote mysticus
BRIDGEMAN
De cijferaar
PYTHAGO
RAS
Het oude Griekenland
PLATO
De geschriften van Plato bestaan
vaak uit dialogen tussen
Socrates en bekende Atheners.
GETTY IMAGES
Meester van de filosofie
427-347 v.Chr. Toen Plato jong was, wilde hij ambtenaar
worden, maar een ontmoeting met Socrates veranderde hem
en hij sloot zich aan bij het groepje jonge volgelingen
van de beroemde filosoof.
In 387 v.Chr. – 12 jaar na de dood van zijn leermeester –
richtte Plato zijn eigen school op, de Academie in Athene, die de
voorloper van moderne universiteiten zou worden. Tot zijn dood
onderwees hij hier toekomstige politici, edelen en grote denkers
in ethiek, retoriek en zijn denkbeelden over de ideeënwereld.
De werken van Plato hadden niet alleen veel invloed in zijn
eigen tijd, maar zouden nog eeuwenlang toonaangevend blijven.
Vrijwel alle filosofische en religieuze stromingen die na hem
kwamen, zijn gebaseerd op zijn filosofische uitgangspunten.
8e eeuw v.Chr. Poëzie speelde een grote rol in het
oude Griekenland, en Homerus is de onbetwiste kampioen.
Aristoteles noemde hem ‘de dichter der dichters’, en
Alexander de Grote zou met de Ilias onder zijn kussen
geslapen hebben. Ruim duizend jaar lang diende het epos
van Homerus over de belegering van Troje als handboek voor
Griekse moraal, nationale identiteit en militaire strategie.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Zijn epische gedichten Odyssee en
Ilias inspireerden een groot deel van
de latere literatuur.
Stelde dat je eeuwige roem kunt
bereiken door te sterven voor een
groter goed. Dit leidde tot een
mentaliteit van wedijver die nog steeds
prevaleert in de westerse wereld.
Grondvestte het humanisme door te
stellen dat elke mens zijn eigen
waardigheid heeft. De mens kwam
hierdoor centraal te staan in het
westerse wereldbeeld.
In de Odyssee komen monsters als
Medusa, Scylla en Charybdis voor.
Plato transformeerde vakgebieden als ethiek,
kennistheorie, wiskunde, metafysica en politiek.
Zoals de filosoof Alfred North Whitehead het in 1927
zei: ‘De Europese filosofie van de laatste 2000 jaar
kun je beschouwen als voetnoten bij Plato.’
Plato’s gedachten over de ziel en de ideeënwereld
hielpen schriftgeleerden bij het creëren van een
filosofische geloofsbasis. Het jodendom, de islam en
vooral het christendom zijn schatplichtig aan Plato.
Richtte de Academie op, die 900 jaar bestond en
geldt als eerste instelling voor hoger onderwijs.
Leermeester
van de artsen
GALENUS
129-199 n.Chr. Galenus legde als een van de eersten
de link tussen wetenschap en artsenij. Hij zag het
belang van systematische experimenten in, en deed zelf
veel onderzoek. Galenus was de lijfarts van drie
Romeinse keizers, en zijn ruim 100 werken waren van
grote betekenis voor de geneeskunde. Tot in de
19e eeuw waren ze verplichte kost aan universiteiten.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Begreep het verschil tussen
aderen en slagaderen en zag
in dat de hersenen
de spieren aansturen.
Verving toverformules en
giswerk door experimenten
en observaties binnen de
geneeskunde.
Zijn behandeling van grijze
staar wordt tot op de dag
van vandaag toegepast.
Galenus was de vader van
de geneeskunde.
GETTY IMAGES
SHUTTERSTOCK
De humanist
HOMERU
S
GROOTSTE VERDIENSTEN:
524-459 v.Chr. Themistocles was de eerste Atheense
politicus zonder blauw bloed en zijn talent om zichzelf als
man van het volk neer te zetten maakte hem gehaat bij de
adel. Tijdens de eerste Perzische invasie in 490 v.Chr. droeg
Themistocles bij aan de overwinning bij Marathon, en 10
jaar later schreef hij geschiedenis als militair genie door
als leider van de Griekse vloot het veel grotere invasieleger
van Xerxes I te verslaan.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Zijn kritische houding en relativisme komen nog steeds
naar voren in wetenschap, kunst en letterkunde.
Grondvestte een democratisch principe, waarbij
iedereen via onderricht een beter mens kan worden.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Stelde economie en verdediging van Athene veilig.
Bestudeerde als eerste de taal en definieerde moderne
vakken als wiskunde, aardrijkskunde en geschiedenis.
Sappho kwam op voor
de vrouwen in een
mannenwereld.
WARNER BROS.
Redder van het westen
483-376 v.Chr. Gorgias was de grootste sofist – redevoerder –
dankzij zijn onovertroffen retoriek. Zijn ideeën op het gebied van
taal, argumentatie en welbespraaktheid vormden een mijlpaal in
de ontwikkeling van de westerse beschaving.
Stichtte een bondgenootschap van Griekse
stadstaten, dat de Perzen verdreef.
SAPPHO
BIBI SAINT-POL
Versloeg met list en bedrog het 300.000 man sterke
Perzische leger in de Slag bij Salamis in 480 v.Chr.
en redde daarmee het humanistische en
seculiere karakter van de Griekse cultuur en het
westerse wereldbeeld.
De film 300: Rise
of an Empire over
Themistocles
komt dit jaar uit.
Moeder van het feminisme
612-580 v.Chr. Sappho was de beroemdste dichteres
van de oudheid, en haar beeldspraak wordt nog steeds
bewonderd. In haar vaak erotisch geladen poëzie stelde
ze de vrouw gelijk aan de man, waarmee ze haar tijd
eeuwen vooruit was.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Is een symbool voor vrouwen en homo’s.
Inspireerde vele dichters, van de Romeinse
Catullus tot de 19e-eeuwse Emily Dickinson.
Haar beschrijving van de liefde lag ten grondslag
aan middeleeuwse romantische vertellingen.
341-270 v.Chr. Epicurus vormde de moderne ideeën over
het individu en de rechten van de mens, en zijn
denkbeelden lagen ten grondslag aan de Amerikaanse
grondwet en de Franse Revolutie van 1789.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Brak met de oude Griekse goden en legde de basis
voor het individualisme.
Veranderde de wetenschappelijke methode
met zijn dogma van observationele wetenschap.
630-560 v.Chr. Solon was een pragmatische idealist die
vond dat iedereen gelijk was voor de wet. Als archont – de
hoogste leider van Athene – wist hij een burgeroorlog
tussen grootgrondbezitters en boeren te voorkomen en
streed hij tegen machtsmisbruik.
GROOTSTE VERDIENSTEN:
Maakte de weg vrij voor de moderne democratie
met een nieuw klassensysteem waarin iedereen
hoger op de sociale ladder kon komen.
Schold boeren schulden kwijt en bevrijdde slaven.
Voerde een aantal politieke, economische en
sociale hervormingen door, waardoor Athene
minder elitair en welvarender werd.
Solon leefde nog voort
in het 13e-eeuwse
Midden-Oosten.
Bedacht de moderne atoomtheorie.
Lees ook
M.A. Soupios: The Greeks Who Made Us Who We Are, McFarland & Company, 2013
Luciano de Crescenzo: Geschiedenis van de Griekse filosofie, Ooievaar, 2000
ancient-greece.org
Historia 3 • 2014
63
THE YORCK PROJECT/TOPKAPI PALACE MUSEUM
De eerste individualist
EPICURU
S
De democraat
SOLON
Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ws Red.sek: mala
De grote retoricus
THEMIST
OCLES
GORGIAS