Zeggen dat IS het Kwaad is, helpt ons niet verder

'Zeggen dat IS het Kwaad is, helpt ons niet verder'
sombere boodschap plaats achter
zijn bureau, in het midden van de
ruime kamer. Slordige hoge stapels
boeken en enkele gewichten om te
trainen, veel meer is er niet
aanwezig. Over een half jaar trekt
hij met zijn vrouw, die op dit
moment elders werkt, in een ander
huis, legt hij uit. Hij is een typische
Brit in New York, drinkt zijn thee
nog met melk, maar woont al ruim
tien jaar in de wereldstad waar hij
lesgeeft.
foto's Bernd Bohm
Er is geen moraal meer? Het
Kwaad waart door de wereld en
maakt de mensen verward en
moedeloos?
Bernd Bohm
Het Kwaad is overal. De piloot van
uw vakantievlucht kan een
zelfmoordenaar zijn, uw dochters
nieuwe vriend een jihadist, de
buurman een zware crimineel. Hoe
gaan we om met het kwaad in de
wereld en in onszelf?
Verslaggeefster Harriët Salm
onderzoekt in een serie het Kwaad
vanuit verschillende oogpunten.
Vandaag het slot: filosoof Simon
Critchley vindt het beter om het
begrip 'het Kwaad' te schrappen.
HARRIËT SALM
Hij herhaalt het woord vier keer,
rustig en duidelijk gearticuleerd:
slecht, slecht, slecht, slecht. Het is
het korte antwoord van de 55-jarige
filosoof Simon Critchley op de
eerste vraag van wat een lang en
veelomvattend interview zal
worden. Hoe gaat het met de
moraliteit in de wereld? Niet best, is
zijn overtuiging. De meeste
mensen zijn cynische, ironische
wezens geworden, die zich
machteloos voelen tegenover alles
wat er misloopt in hun wereld, zegt
hij. Het ontbreekt hen aan een
duidelijke gezamenlijke set van
waarden, aan een gedeelde visie
op wat goed en kwaad is, waar ze
zich voor kunnen inzetten.
In zijn tijdelijke appartement in
Brooklyn neemt hij met deze
© Trouw
zaterdag 25 juli 2015
"Laat ik beginnen met te zeggen
dat het Kwaad in mijn visie niet
bestaat. Althans niet in de zin van
een externe negatieve kracht, als
pure slechtheid die in mensen en in
de wereld aanwezig is en
bestreden moet worden. Ik geloof
daar niet in. Het is een in oorsprong
christelijk concept dat de mensheid
niet verder helpt. Ik denk dat je
altijd naar de oorzaken moet kijken
voor slecht gedrag."
U gelooft niet dat er mensen zijn
die puur slecht zijn en er op uit om
anderen kwaad te doen?
"Nee, nee, nee. Mensen kunnen
fouten maken en op heel wrede
manieren handelen. Voor mij is het
pure Kwaad een theologisch idee
en de mensheid is beter af zonder
dat idee. Jaren geleden ben ik
gevraagd om te antwoorden op
iemand die over de Holocaust en
het Kwaad sprak. Of de Shoah.
Was de Holocaust het Kwaad? Ik
denk dat het niet helpt om dat te
zeggen. Het maakt niet duidelijk
wat er is gebeurd. Het Kwaad is
een naam die we gebruiken om iets
te omschrijven waarvan we
besloten hebben om het niet te
begrijpen. We geven daarmee het
rationele proces op en zeggen: dit
is het Kwaad. Dat lijkt mij een
vergissing. Ook in relatie tot de
Holocaust. Om te zeggen dat de
mensen die Joden, homo's en
communisten vermoordden het
Pagina 5 (1)
Kwaad zijn, dat zegt mij helemaal
niks. Ik wil weten hoe het is
gebeurd, ik wil weten wat het
mechaniek was van de organisatie
die tot die vernietiging leidde."
kwaad te doen? Is het niet naïef om
zo te denken?
"Ik moet daarbij denken aan de
beroemde film 'Shoah' uit 1985 van
de Franse filosoof en
documentairemaker Claude
Lanzmann. Op een bepaald
moment interviewt hij een oud-SSofficier die in Auschwitz werkte. De
officier zegt: 'Ik heb spijt van wat ik
heb gedaan, ik wist niet precies wat
er gebeurde, het werd ons niet
precies verteld.' En Lanzmann
reageert: 'Dat hoef ik allemaal niet
te horen. Maar vertel me over de
treinen die arriveerden, hoeveel
waren dat er? Hoe was het schema
van de treinen georganiseerd? En
als de treinen er waren, wat
gebeurde er dan? Nou, de deuren
gingen open. Hoeveel mensen
deden de deuren open en daarna,
hoe ging het selectieproces
precies, wie stond waar? En in de
gaskamers, wat gebeurde er als
het gas aanging, hoe werden de
lijken weggehaald en wie deed dat,
wat was de procedure? Kijk, met
zo'n aanpak krijg je een veel rijker
en empirisch begrip van het proces,
dat is diepgaand interessant."
Er zijn hersenwetenschappers en
biologen die zeggen dat een
bepaalde genenmix en hersenvorm
kan wijzen op aangeboren aanleg
tot kwaad doen.
Maar dat kan je toch een behoorlijk
kwaadaardig proces noemen?
Waarom vindt u dat dan niet in
orde?
"Als je spreekt over het Kwaad, dan
is dat een concept dat aangeeft dat
je ieder begrip hebt opgegeven. Je
kijkt van buiten, extern, naar wat er
gebeurde. Je noemt het een
kwaadaardige kracht buiten onze
controle. We zijn beter af zonder
dat begrip het Kwaad. We kunnen
beter praten over mensen die
daden verrichten die wreed,
harteloos en ongevoelig zijn en
over mensen die handelen op
manieren die vriendelijk zijn en
attent en liefdevol. Dat is voor mij
het onderscheid tussen goed en
kwaad."
Maken we als westerse mensen
niet een grote fout door te denken
dat er geen mensen zijn in de
wereld die er puur op uit zijn ons
© Trouw
"Ik geloof echt niet dat die mensen
er zijn."
"Dat is grote onzin. Er zijn altijd
mensen die bepaalde hersenen of
genen hebben en zich misdragen
en anderen met dezelfde factoren
die dat niet doen. Het zijn de
omstandigheden die mensen
maken tot wat ze zijn, niet de vorm
van hun hersenen of hun DNA."
"Laat ik nog een hedendaags
voorbeeld nemen om uit te leggen
wat ik bedoel. Ik ben heel
geïnteresseerd geraakt in
Islamitische Staat, IS. We zien op
hun video's mensen die onthoofd
worden. Een van de beulen is
Mohammed Enwazi, bijnaam Jihadi
John, uit West-Londen. Je kijkt
naar de video en je ziet deze man
gekleed in zwart, die Cameron en
Obama vervloekt en vervolgens
iemands hoofd afhakt. Dan wil je
denken: dit is het Kwaad. Maar dat
is niet de goede reactie. Wat je
moet doen, is je afvragen: wat is
hier gaande? Wie is deze persoon,
wat zien we hier gebeuren? Het
punt dat ik probeer te maken is dat
een Britse burger als Mohammed
Enwazi, opgeleid aan de
universiteit van Westminster,
afkomstig uit een gezin uit de
middenklasse, stappen heeft
gemaakt die hem nu in dit filmpje
laten optreden. En die stappen
moeten verklaarbaar zijn. Dat is
een verhaal dat uitgezocht moet
worden en dat verteld moet
worden. Want als je dat begrijpt, zal
je ook begrijpen dat dit niet een
video is van het Kwaad, maar dat
hij iets reflecteert wat we zelf
hebben gemaakt."
Wij hebben hem zelf zo gemaakt?
Hoezo?
"IS is een direct gevolg van
westerse interventie in het MiddenOosten. Een direct gevolg van de
zaterdag 25 juli 2015
invasie van Irak. Op die ingreep
volgde een reeks van
gebeurtenissen die leidde tot de
komst van IS. Dus wie is
verantwoordelijk: wij zijn dat. Wij,
het Westen. Wat we zien gebeuren
is een reflectie van onszelf, van ons
eigen optreden. De mensen die
zich aansluiten bij IS komen voor
een deel ook uit Europa, uit
Frankrijk, uit België en ook uit
Nederland. De mensen achter die
de video's zijn Brits of Frans. Het
gaat over ons."
De inval in Irak volgde ook op
9/11...
"Hetzelfde gaat op voor 9/11. Hier
in de VS is het ideologische
standpunt vaak: Amerika was deze
geweldig prettige plek om te leven
en toen vlogen deze mensen met
hun vliegtuigen in de Twin Towers.
Dat is het Kwaad, roepen ze hier.
Maar wat er gebeurde is veel
gecompliceerder en interessanter
dan dat. In 2004 stuurde Osama
bin Laden een boodschap de
wereld in, waarin hij de
verantwoording opeiste voor die
aanslag op het WTC. Heel
fascinerend. Hij zei: 'Waarom
deden we dit?'"
"'Omdat ik me herinner uit mijn
jeugd in Saudi-Arabië dat ik tv keek
en zag hoe in de oorlog tussen
Israël en Libanon in de jaren tachtig
raketten vanaf Amerikaanse
schepen zich boorden in flats in
Beiroet.' Hij heeft hetzelfde gedaan:
projectielen in hoge gebouwen
sturen. Mijn punt is: als je dieper
naar zo'n gebeurtenis kijkt, dan zie
je dat het gaat om een lange
geweldsketting van
reactie/tegenreactie. Mensen zijn
zelden alleen maar gewelddadig uit
zichzelf, ze zijn dat veel vaker uit
wraak. Wraak is een veel machtiger
motivatie voor menselijke actie en
9/11 was wraak. Dan vraag ik me
af: wat heeft het Westen gedaan in
het Midden-Oosten? Nou: voor
honderden jaren puur de eigen
interesses nagestreefd, regimes
gedestabiliseerd als dat nodig was,
ga zo maar door. Wij zijn zelf
verantwoordelijk."
Onze buitenlandse politiek moet
Pagina 5 (2)
anders?
"Ja, absoluut. Maar hoe? Een
nieuw fenomeen is de huidige
Russische agressie met de
annexatie van de Krim en de
inmenging in Oost-Oekraïne. Nieuw
omdat we met een autoritair politiek
regime te maken hebben dat
gekoppeld is aan een corrupt
kapitalisme en gebaseerd op maar
één grondstof: olie. Wat moet het
Europese antwoord zijn? Dat is de
grote vraag. Dat is nog totaal niet
duidelijk voor mij."
Poetin brengt Europa in een
nieuwe morele crisis?
"Poetin gaf een buitengewone
speech direct na de annexatie van
de Krim. Hij zei: 'Sinds het einde
van de Sovjet-Unie zijn wij Russen
gemarginaliseerd en vernederd
door het Westen. En wij hebben dat
gepikt jaar op jaar. Maar er is een
grens die niet overtreden mag
worden en die grens heet de
Oekraïne.' Hij wil de Navo niet in de
Oekraïne. Dit betekent dat het
optreden van Poetin in de Oekraïne
een direct gevolg is van de
buitenlandse politiek tegenover de
Russen. Dat is verkeerd geweest.
Het had heel anders kunnen lopen.
Als wij meer geïnvesteerd hadden
in Rusland, meer geholpen bij de
hervormingen van de Russische
instituties. Maar we lieten het
lopen. We lachten om Boris Jeltsin
en dat was het."
Dus wat is nu het goede om te
doen?
"Dat is de grote vraag. Ik zie vooral
de Duitsers hiermee worstelen. Met
hun verleden hebben ze een heel
ingewikkelde rol gekregen. Ze zijn
het grootste land binnen de
Europese Unie, iedereen kijkt nu
naar hen. Maar ze willen die rol
helemaal niet. Het is een vreemde
situatie. Wat dat betekent? Ik denk
dat er heel onplezierige besluiten
genomen zullen moeten worden,
zoals veel meer geld naar defensie.
Maar daar willen de Duitsers, net
als de Nederlanders, niet aan
denken. Dat zal, vrees ik toch
gebeuren."
© Trouw
Dat mensen in een morele crisis
zitten is wel begrijpelijk na zo'n
opsomming. Je zou er doodsbang
van worden. In uw boek 'Faith of
the faithless' schrijft u dat
christenen kunnen helpen ons uit
die crisis te halen.
"We moeten in het Westen
moraliteit opnieuw uitvinden en
daar kunnen zij bij helpen.
Moraliteit wordt op dit moment
gezien als iets externs: een
waardenstelsel waar je je bij
aansluit, waarin je geboren wordt.
Maar wij wonen in Europa. En
Europa betekent niets anders, zo
lijkt het, dan een monetaire en
economische eenheid. Wat zijn de
waarden, wat is de moraliteit van
de Europese Unie? Het is bijna
komisch om daarnaar te vragen. Er
is geen enkele morele verbeelding
van wat Europa betekent. Ik wil ook
een ethiek van veel meer
persoonlijke betrokkenheid in
plaats van een externe set
waarden, daar kunnen christenen
helpen. Religieuze mensen hebben
vaak een intern gevoel voor wat het
goede is. Dat permanent een
beroep op je doet. En dat
fundamenteel is voor de manier
waarop je in de wereld staat. Dat
kunnen we van hen leren."
Kan de filosofie ons helpen uit die
morele crisis te komen?
"Dat weet ik niet. Maar ik heb
tegenwoordig een heel simpel
moreel uitgangspunt. Een Franse
vriendin van mij is kunstenares. Zij
besloot op 1 januari van dit jaar:
iedereen is aardig. Een nieuwe
revolutie in het denken. Ik doe mee,
mijn nieuwe morele uitgangspunt is
ook dat mensen aardig zijn. Echt
waar: mensen zijn in wezen
vriendelijk, tolerant, in staat om het
goede te doen. Alleen: ze zitten
soms in heel moeilijke situaties en
die brengt hen tot slechte keuzes.
Dit is mijn anarchisme, daarop is
mijn politieke filosofie gebaseerd.
Mensen in de juiste
omstandigheden zorgen voor
elkaar. Als ze zich in slechte
omstandigheden bevinden zorgen
ze niet voor elkaar. Dat is niet hun
fout, maar de fout van de instituties
en het land waar ze wonen."
zaterdag 25 juli 2015
Waar komt dat optimisme plots
vandaan?
"Nee, ik ben geen optimist, zo is
het ook weer niet. Ik pleit voor
realisme, voor diepgaand uitzoeken
wat er werkelijk aan de hand is. En
ik haat cynisme, ik verzet me er fel
tegen. Bijna dagelijks is in het
nieuws dat er vluchtelingen op de
Middellandse Zee omkomen. We
kijken daar eigenlijk niet meer van
op. We zijn er aan gewend geraakt
en gaan gewoon door met waar we
mee bezig waren. Dat cynisme
maakt onze morele crisis zo
duidelijk."
Maar mensen voelen zich toch ook
machteloos tegenover zoveel
ellende? Wat kan je er tenslotte
aan doen?
"We zouden onze grenzen open
kunnen stellen. Toen de grenzen
voor Bulgaren en Roemenen om
vrij te reizen in Europa opengingen,
hielden de Britten en de
Nederlanders hun hart vast. Ze
komen massaal, was de angst.
Nou, er kwam bijna niemand.
Allemaal overdreven angsten.
Daarbij, misschien komen er wel
mensen naar ons toe die veel bij te
dragen hebben aan onze
samenleving. Grenzen open, zeg
ik. Zet dat cynisme opzij."
Dit is de laatste aflevering in een
serie over het Kwaad. Vorige
afleveringen verschenen op 30 mei,
6, 13, 20, 27 juni en 4, 11 en 18 juli.
Wie is Simon Critchley?
Britse filosoof, 55 jaar oud, atheïst
en anarchist.
Groeide op in een arbeidersgezin in
Liverpool, werkte na zijn schooltijd
in fabrieken en maakte muziek. Las
veel boeken en kreeg op zijn 22ste
een beurs om aan de universiteit
van Essex filosofie te studeren.
Sinds 2004 professor aan de New
School for Social Research in New
York. Houdt zich vooral bezig met
filosofie, ethiek en politiek.
Sinds een jaar gastdocent aan de
Pagina 5 (3)
Universiteit van Tilburg, stopt eind
dit jaar.
Schreef boeken over heel diverse
onderwerpen: humor, dode
filosofen, Hamlet, David Bowie. Zijn
filosofische werken: 'How to stop
living and start worrying' (2010),
'Infinite Demand' (2007) en 'Faith of
the faithless' (2012).
Kreeg zware kritiek vanuit linkse
hoek vanwege zijn standpunt over
president Obama. De president is
volgens hem een lege huls.
"Obama werkte als een spiegel.
Iedereen die naar Obama keek,
zag er zijn eigen reflectie in.
Iedereen zag wat hij wilde zien. Het
heeft niks opgeleverd. Ondanks dat
er nu een zwarte man in het Witte
Huis zit, wat op zich bijzonder is.
Het systeem laat verandering niet
toe. En Amerika is een racistisch
land, nog steeds."
© Trouw
zaterdag 25 juli 2015
Pagina 5 (4)