De Godheid van Jezus - Teacher on the tower

Christologie
God Crucified
Monotheism and Christology in the New Testament
Richard Bauckham
HET VROEGE JOODSE MONOTHEISME
INLEIDING
Wat is de relatie tussen het Joods monotheïsme en het NT-Christologie? Dat is de
grote vraag die het onderwerp van gesprek is in de huidige theologische discussies
en in dit boek wordt behandeld • Hoe zagen de NT auteurs de verhouding tussen Jezus en de God van Israël?
• Hoe ver gingen ze met het goddelijk maken van Jezus?
• Wat voor soort goddelijkheid gaven ze Jezus?
Deze vragen hebben direct te maken met de manier waarop de Joden de uniciteit
van hun God zagen. Er zijn 2 basisvisies die overeenkomen met de 2 mogelijke
processen waardoor Jezus als goddelijk werd beschouwd door de vroege kerk. De
schrijver schuift daarna echter een nieuwe, 3e visie naar voren.
1) De 2TP (2e Tempel Periode) had een strikte vorm van monotheïsme.
Hierdoor was het onmogelijk om een ander figuur dan God zelf als goddelijk te
zien. Gevolg:
Alleen door een breuk met het Joodse monotheïsme kon Jezus als Godheid
worden beschouwd.
Vanwege het sterke Joodse karakter van de Schrift worden de ‘Jezus = God’
teksten anders geïnterpreteerd.
2) De 2TP had juist géén strikte vorm van monotheïsme.
Hierdoor was het gemakkelijk om een ander figuur dan God zelf als goddelijk te
zien. Argument:
Door de aanwezigheid van diverse intermediaire figuren met een semigoddelijke status cq. die deelden in een soort van goddelijke status
(engelen, patriarchen, gepersonifieerde goddelijke eigenschappen), was de
ontwikkeling binnen het Jodendom van Jezus als God mogelijk.
3) De 2TP had wél een strikte vorm van monotheïsme + het had hele afgebakende
criteria over hoe Gods unieke Godheid moest worden gezien.
Gevolgen:
Sommige intermediaire figuren werden beschouwd als aspecten van Gods
eigen unieke realiteit, terwijl anderen werden gezien als niet-goddelijk, op
basis van heldere verschillen tussen deze figuren en de enige, unieke God
van Israël.
Jezus werd direct geïdentificeerd met de ene God van Israël, door Jezus als
onderdeel te zien van die identiteit van die ene God!
Dit was een radicaal nieuwe ontwikkeling binnen het Jodendom, maar wél één die
mogelijk was binnen de kaders van het Joodse monotheïsme cq. de wijze waarop in
de 2TP Gods uniciteit werd beschouwd. De NT-auteurs nemen bekende OT-verzen,
waaruit duidelijk Gods uniciteit blijkt, en gebruiken juist die om de persoon van Jezus
te beschrijven. Zo wordt Hij dus een onderdeel van de unieke identiteit van hun God.
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
1
HET ZELFBEWUSTE MONOTHEÏSME VAN 2TP-JUDAÏSME
De Joden beschouwden hun God als de enige ware - en dus - unieke God, en alleen
déze God verdiende hun aanbidding en gehoorzaamheid. Hiermee bevestigden het
duidelijke onderscheid tussen hen zelf en de hen omringende pluralistische volken.
Het bewijs? De (dagelijkse recitatie van de) Shema + de 10 geboden m.n. het 1e
en 2e gebod.
Luister, Israël: de HEER, onze God, de HEER is
één!
Heb daarom de HEER, uw God, lief met hart en ziel
en met inzet van al uw krachten.
‘Ik ben de HEER, uw God, die u uit Egypte, uit de
slavernij, heeft bevrijd. Vereer naast mij geen
andere goden. Maak geen godenbeelden, geen
enkele afbeelding van iets dat in de hemel hier
boven is of van iets beneden op de aarde of in het
water onder de aarde. Kniel voor zulke beelden niet neer, vereer ze niet,
want ik, de HEER, uw God, duld geen andere goden naast mij.
(Deut 6:4-5 + Exodus 20:2-5 / Deut 5:6-9).
Het was dus een exclusieve toewijding en aanbidding van hun God, gekoppeld aan
een totale gehoorzaamheid aan die ene God.
DE UNIEKE IDENTITEIT VAN JHWH
Deze vorm van praktisch monotheïsme veronderstelt + vereist een God die duidelijk
herkenbaar te identificeren is. De God die dit type aanbidding en gehoorzaamheid
eist, kan geen filosofisch concept zijn, door mensen ontwikkeld. De Joden hadden
inderdaad een duidelijk beeld van wie hun God was. Hij was een God die zichzelf
geopenbaard had aan het volk door te handelen, te spreken en een relatie (verbond)
met hen aan te gaan. Verder reageerde Hij op hun handelen en hun bidden. Zo
maakte Hij hen Zijn Naam en karakter duidelijk. De God van Israël is de God die
hemel en aarde geschapen heeft, die rechtvaardig & genadig is, die Israël uit Egypte
heeft bevrijd, die hen Zijn Torah heeft gegeven, enz..
Kortom: hij had een specifieke, persoonlijke identiteit, net zoals bv. een Abraham of
een Mozes.
>> Hij heeft dan wel een identiteit, zoals elk mens een identiteit heeft, maar Hij blijft
de transcendente God die uitstijgt boven ons menselijke concept van identiteit <<
EEN KARAKTERISERING VAN DE IDENTITEIT VAN JHWH
Er zijn 2 categorieën om de identiteitskenmerken van Israëls God te beschrijven.
1] Zijn relatie met Israël
God openbaarde zijn identiteit aan het volk Israël door:
Zijn Naam = JHWH
Zijn historische daden t.b.v. het volk, vooral rondom de Exodus.
(Ex 20:2, Deut 4:32-39, Jesaja 43:15-17)
Zijn eigen karakterbeschrijving Ex 34:6-7.
(zie ook Num 14:18, Neh 9:17, Psalm 103:8, Joël 2:13, Jona 4:2)
Deze combinatie van openbaringen toont ons een God die zich genadig toont
t.o.v. Zijn volk en waarvan verwacht mag worden dat Hij dat altijd blijft doen.
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
2
Door de consistentie van Zijn genadige handelen, bewijst Hij dat Hij Zijn Naam
eer aandoet Hij is en blijft wie / zoals Hij is.
2] Zijn relatie tot de hele schepping
Alle literatuur van het 2TP Jodendom beschrijft slechts twee specifieke karaktereigenschappen om de uniciteit aan te tonen
van de God van Israël: Hij is de Schepper van
alle dingen en Hij is de Heerser over alle
dingen + schepselen (Jes 40:26,28, 42:5, 44:24,
45:12,18, 48:13, 51:16; Neh 9:6; Hos 13:4, Dan
4:34-35).
Hij schiep en heerst over alle wezens die door
andere volken als god worden aanbeden. Het
is dus echter alleen déze God die het toekomt
om aanbeden te worden als God = Schepper
en Heerser. Steeds weer klinken de woorden:
“Ik ben de Heer, buiten Mij is er geen god.”
(Deut 4:35,39, 32:39; 1Sam 2:2; 2Sam 7:22; Jes
43:11, 44:6, 45:5,6,14,18,21,22, 46:9; Hosea 13:4;
Joël 2:27).
Er is een klein onderscheid tussen deze twee hoofdpunten.
Bij de schepping handelde God compleet alleen. Hij had geen helper, assistent of
bediende om (een deel van) Zijn werk te doen (Jes 44:24, 4Ezra 3:4, 2Henoch 33:4).
Bij zijn heersen over het universum gebruikt Hij echter wel helpers / assistenten: zijn
engelen. Maar die zijn er slechts om Zijn wil uit te voeren, in totale gehoorzaamheid.
Het zijn absoluut niets meer dan dienaren. Zij staan in afwachting om te dienen of in
aanbidding voor zijn troon. De grootheid van God wordt afgemeten in hoogte: Gods
troon is hoog verheven boven de schepping en de schepselen (Jes 57:15).
EXCLUSIEVE AANBIDDING
Monolatrie (= de religieuze praktijk waarbij slechts één God wordt vereerd, toegepast
in een polytheïstische context) was, religieus gezien, hét bepalende aspect waarin
Joden en niet-Joden van elkaar verschilden. De hellenistische visie op aanbidding
was dat een hogere macht méér aanbidding toe kwam dan een lagere macht, maar
dat de aanbidding van die lagere godheid niets af deed aan die van de hogere. Er
bestond een hiërarchie van godheden, van de oppergod tot vergoddelijkte mensen.
Binnen dat systeem was er dus ruimte voor pluriforme aanbidding.
Binnen de Joodse visie werd JHWH echter niet bovenaan de hiërarchie gezet, maar
zelfs boven en buiten deze categorie, als onvergelijkbaar met enig ander goddelijk
schepsel. Monolatrie was het erkennen van de absoluut unieke identiteit van de God
van Israël alleen déze God mocht aanbeden worden. Geen andere godheid of
menselijke schepsel komt in aanmerking voor aanbidding, omdat het geen deel uit
maakt van de unieke Schepper en Heerser.
Het (2TP) Jodendom (had) heeft de neiging om dit absolute onderscheid tussen hun
God en alle ander dingen / wezens, te beschouwen als hét bepalende onderdeel van
de Joodse wereldvisie.
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
3
JOODS MONOTHEÏSME EN INTERMEDIAIRE FIGUREN
De Joden van de 2TP plaatsten dus een scherpe en
duidelijke lijn van onderscheid tussen hun God en alle
andere dingen / wezens. Zij gebruikten daarvoor de criteria
van (1) Schepper versus schepsel, en (2) Heerser versus
dienaar.
Nu waren er in die tijd de zogenaamde intermediaire
figuren: figuren die tussen God en de gewone mens in
stonden. Dit waren aartsengelen (bv. Michael), verhoogde
cq. vergoddelijkte patriarchen (Abraham, Mozes),
goddelijke Messiaanse figuren (Zoon des Mensen) en
personificaties van kenmerken / kwaliteiten van God zelf
(Geest, Logos / Woord, Wijsheid).
Groep 1
De (Aarts)engelen en patriarchen zijn duidelijk geschapen wezens en hebben géén
deel aan het scheppen zelf. Er is geen sprake, ondanks de nieuwe meningen die dit
claimen, van een basisconcept van een soort grootvizier aan wie God het bestuur
van de kosmos overdraagt. Ook de hoogste engelen blijven nog steeds dienaren van
God, want:
Zij zitten nooit met God op zijn hemelse troon – zij staan er bij als dienstknecht;
Zij worden nooit aanbeden – zij weigeren zelfs elke mogelijke uiting daarvan in
hun richting (Openb 19:10, 22:8-9).
In het hele scala van dat soort types is er één uitzondering: de Zoon des mensen (in
het boek ‘Gelijkenissen van Henoch’). Deze messiaanse figuur wordt, bij het laatste
oordeel, door God op de troon gezet om het oordeel, namens God, uit te spreken. Hij
ontvangt verder ook aanbidding. Hij deelt echter niet in Gods werk als Schepper en
zijn Heerser zijn is zeer beperkt qua tijd. Hij is dus een mini uitzondering die de regel
bevestigt.
Groep 2
Zowel het Woord (Logos) als Wijsheid doen mee in het scheppingswerk (Ps 33:6-9
en Spr 3:19, 8:30, Jer 10:12 = 51:15). Als er staat dat wijsheid de adviseur was van
God, doet dit echter niets af van de overtuiging dat God geen hulp nodig had bij zijn
scheppingswerk. Het wil zo juist duidelijk maken dat er geen ander persoon was die
Hem van advies moest dienen. Het zijn (literaire?!) beelden die een expressie zijn
van God zelf, van zijn identiteit als God, in relatie tot de Schepping.
Het zijn dus overduidelijk geen geschapen wezens of semigoden, maar behoren tot
de unieke Goddelijke identiteit.
CHRISTOLOGISCH MONOTHEISME
GODDELIJKE IDENTITEIT EN CHRISTOLOGIE
De hierboven gepresenteerde visie is dé hermeneutische sleutel tot het begrijpen
van de wijze waarop de NT teksten spreken over Jezus Christus in relatie tot de Ene
God van Israël. De schrijvers van het NT, de eerste Messiaanse gelovigen,
gebruikten uitgebreid de bronnen van de Heilige Schriften om aan te tonen dat Jezus
werkelijk een deel was van de unieke identiteit van God, door Hem karakteristieken
toe te schrijven die – binnen het 2TP Jodendom – voorheen exclusief toegeschreven
werden aan JHWH:
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
4
1) Zij beschrijven Hem als Heerser over alle dingen.
Juist deze inclusie zagen ze als de vervulling van de 2TP eschatologische
verwachting dat hun Ene God universeel erkend zal worden als de Heerser over
alle dingen (natiën & volken, hemel en aarde).
OT: Jes 44:24, Jer 10:16, 51:19 [+ diverse andere apocriefe boeken + Joodse schriften).
NT: Matt 11:27/ Luk 10:22, Joh 3:35, 13:3, Hand 10:36, 1Kor 15:27-28, Ef 1:10,
22-23, 4:10, Fil 3:21, Kol 1:17, Hebr 1:2-3,2:8.
2) Zij erkennen Hem als Schepper van alle dingen.
Vanuit de overtuiging dat Jezus de eschatologische Heerser zou zijn over alle
dingen, en het besef dat JHWH Heerser is over alle dingen omdat Hij de
Schepper is van alle dingen, volgde automatisch de erkenning van Jezus als coSchepper. De schrijvers maakten die statement door te schrijven over God als
Schepper en daarin Jezus te betrekken. Ze wilden dus niet per se iets zeggen
over het gebeuren rondom de schepping, maar wel duidelijk maken dat die
Jezus deel was van de unieke SchepperGod-identiteit, juist omdat God zo uniek
God is door Schepper te zijn.
Zo verbindt Paulus in de Korinthebrief de woorden over God in het {shema} met
de persoon van Jezus. Door deze herformulering van de shema stelt Paulus dus
heel ‘simpel’ dat die éne God bestaat uit God de vader én Jezus de Messias.
Zie Joh 1:1-5, 1Kor 8:4-6, Kol 1:15-17, Hebr 1:2-3, 10-12, Openb 3:14.
3) Zij zien Hem als verheven boven alle engelen.
Zie Ef 1:21-22 de afstand die tussen Hem en de andere machten en krachten
wordt geplaatst, is exact overeenkomend met de wijze waarop het Jodendom de
afstand zag tussen hun God en de engelenmachten.
Zie ook Hebr 1 brede uitleg met citaten, ter ondersteuning van de claim van
Zijn mede-God zijn, door het neerzetten van het onderscheid tussen God en alle
andere machten. Indien Jezus veel hoger is dan alle andere machten, moet Hij
dus wel gelijk zijn aan die Ene hoogste macht…
4) Zij kennen Hem dezelfde Naam toe als JHWH.
Zie Hebr 1:4, Fil 2:9.
Wat betreft het “aanroepen van de Naam van de Heer”:
OT: Psalm 80:18, Jes 12:4, Joël 2:32, Sef 3:9, Zach13:9.
NT: Hand 2:17-21, 38, 9:14, 22:16, Rom 10:9-13,
1Kor 1:2, Tim 2:22.
5) Zij achten Hem de aanbidding waardig zoals die alleen aan JHWH toekomt.
Matt 28:17, Joh 5:21-23, Fil 2:9-11, Heb 1:6, Openb 5.
Zo ontwikkelden zij een christologisch monotheïsme dat in een continue lijn staat met
het Joods monotheïsme, maar discontinu is in de wijze waarop het Jezus als een
intrinsiek onderdeel van de Goddelijke identiteit ziet. Deze hoge Christologie was een
essentieel aspect van het geloof van de vroege kerk.
DE VERHOOGDE CHRISTUS
Al in een vroeg stadium waren de eerste christenen overtuigd van het feit dat Jezus,
na zijn opstanding en hemelvaart, was verhoogd tot de troon van God. Vanuit die
troon regeert Hij, samen met God de Vader, in complete soevereiniteit over de hele
kosmos. Deze overtuiging was radicaal nieuw en zorgde voor alle daaruit volgende
opvattingen t.a.v. de Godheid van Jezus in het NT.
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
5
Deze overtuiging werd ondersteund door een creatieve exegese van de Schriften,
met name die van Psalm 110:1, soms in combinatie met Psalm 8:7.
“De HEER spreekt tot mijn Heer: ‘Neem plaats aan mijn
rechterhand, ik maak van je vijanden een bank voor je voeten.”
“Gij doet hem heersen over de werken uwer handen, alles hebt Gij
onder zijn voeten gelegd.”
(Matt 22:44 / Mar 12:36 / Luk 30:42-43, Matt 26:64 / Mar 14:62 / Luk 22:69, Mar
16:19, Hand 2:33-35, 5:31, 7:55-56, Rom 8:34, 1Kor 15:25-28, Ef 1:20-22, Kol 3:1,
Hebr 1:3, 1:13-2:9, 8:1, 10:12-13, 12:2, 1Petr 3:22, <Openb 3:21>)
Latere rabbi’s zagen hierin dat de Messias een hoge
positie heeft ontvangen, náást de troon van God,
wachtend op het moment dat zijn heerschappij
werkelijkheid zal worden op aarde.
Het feit blijft dat de vroege Joodse christenen dit vers
(wél) op déze manier hebben uitgelegd en toegepast.
Zij zagen Jezus als zittend op de troon van God zelf,
Gods heerschappij over de wereld uitoefenend.
In de ontwikkeling van de visie op Jezus als deel van de Goddelijke identiteit, moet
deze specifieke stap dus als één van de eerste worden gezien. Het moet al aanwezig
zijn geweest vóór de eerste evangeliën en brieven werden geschreven, omdat het
juist dáárin al naar voren komt.
Juist binnen het eerder beschreven beeld van het Joodse monotheïsme was deze
grote stap een zeer goed mogelijk stap. Het was wel nieuw, maar het vereiste echter
geen afzwering van het monotheïstische geloof van de eerste Joodse gelovigen. Het
bij vele theologen vaststaande idee dat Joods monotheïsme en hoge Christologie
elkaar niet verdragen / in tegenspraak met elkaar zijn, is dus een illusie.
Het gebrek aan belangstelling door de NT schrijvers voor de natuur (ontologie) van Jezus (ze
schrijven er niet concreet over), is geen argument of aanduiding van een functionele
Christologie. Door het toepassen van OT ‘Godteksten’ op Jezus, hebben ze, wat hen betreft,
volkomen duidelijk gemaakt dat Jezus volkomen deelt in de unieke identiteit van de God van
Israël. Jezus heeft dus wel degelijk een goddelijke natuur, sterker nog: Jezus bepaalt mede
wie die God van Israël is!
GOD GEKRUISIGD:
DE IDENTITEIT VAN GOD GEOPENBAARD IN JEZUS
We hebben tot dusver gekeken naar de pre-existentiële Jezus (Jezus als SchepperGod) en de eschatologische Jezus (Jezus als de universele Heerser-God). Daarin is
het meest duidelijk dat Hij deelt in de Goddelijke identiteit. Nu gaan we kijken naar de
‘aardse Jezus’ en draaien we de zaak om. Indien een man die is gemarteld,
verworpen, geminacht, gekruisigd, en een schaamtevolle dood is gestorven, een volwaardig deel is van Gods identiteit, wat zegt dit dan over God zelf?
Dit: indien Jezus dé openbaring is van Gods identiteit, en dat is Hij, dan moet ook zijn
vernedering en bijbehorende verheerlijking een openbaring zijn van wie God is. Maar
om dat te kunnen erkennen als waarheid, moet het consistent zijn met Gods identiteit
zoals dit beschreven staat in de Hebreeuwse Schriften. Is dat zo?
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
6
CHRISTOLOGISCH MONOTHEÏSME:
DE VROEGE CHRISTELIJKE LEZING VAN JESAJA 40 – 55
Het wordt door de theologen algemeen erkend dat deutero-Jesaja (= 40-55) voor de
vroege christenen het belangrijkste deel was van de Hebreeuwse Schriften het
woord evangelie haalden ze uit Jes 40:9 en élk evangelie
begint met de aanhaling van Jes 40:3-4! (zie Matt 3:3,
Mar 1:2-3, Luk 3:4-6, Joh 1:2-3 Johannes de Doper).
Voor hen beschreef dit deel het meest compleet de
betekenis van de dingen waar zij zelf getuigen van waren
geweest en waar zij nu zelf een belangrijke rol in
speelden: de nieuwe exodus = de eschatologische
verlossing van Israël. Dit zou zowel gebeuren voor de
ogen van de heidenen, als ook mede bestemd zijn voor
deze heidenen (Jes 56:1-8). Deze verlossing hield o.a.
ook de komst in van een Nieuw Jeruzalem en een
nieuwe schepping (Jes 2:1-5, 4:2-6, 11:1-10, 65-66).
Deze deutero-Jesaja passage was, na de Thora, de belangrijkste bron van het 2TP
Jodendom wat betreft het monotheïstisch denken (“Ik ben de Heer en er is geen
ander”) en het was juist in déze hierin beschreven identiteit van hun God dat de
vroege christenen heel bewust de pre-existente en verhoogde Jezus Christus
plaatsten.
Het monotheïsme van deutero-Jesaja is sterk eschatologisch. Het beschrijft de dag
waarop de God van Israël zichzelf, voor de ogen van álle volken, als de enige
waarachtige God zal betonen, door krachtig reddend op te treden voor zijn verbondsvolk Israël, met de komst van het Koninkrijk (Jes 40:9, 52:7). God zal dit doen via de
Knecht van de Heer. Door zijn getuigenis, zijn vernedering, dood én verhoging,
betoont God zijn glorie en Godheid aan de wereld en zullen de heidenen zich tot
deze God keren om gered te worden.
Tekstuele onderbouwing:
Jesaja 52:13
de Knecht
Zie, mijn knecht zal
voorspoedig zijn, hij zal
verhoogd {yarum}, ja, ten
hoogste {gavah} verheven
{nissa} zijn.
{woord} = Hebreeuws
Jesaja 6:1
JHWH
Jesaja 57:15
JHWH
In het sterfjaar van koning
Uzzia zag ik de Here zitten
op een hoge {ram} en
verheven {nissa} troon en
zijn zomen vulden de tempel.
Want zo zegt de Hoge {ram}
en Verhevene {nissa}, die in
eeuwigheid troont en wiens
naam de Heilige is: In den
hoge en in het heilige woon
Ik en bij de verbrijzelde en
nederige van geest, om de
geest der nederigen en het
hart der verbrijzelden te
doen opleven.
Jes 52:13 beschrijft de verheerlijking van de Knecht (volgende op diens vernedering
en dood – beschreven in de daaropvolgende verzen) met dezelfde woorden als in
6:1 en 57:15, die daar van toepassing zijn op JHWH. Deze woordcombinatie komt
zeer zelden voor in de Tenach en de overeenkomst met elkaar is treffend. De vroege
christenen hebben, vanuit een bekend hermeneutisch principe, de teksten uitgelegd
vanuit de andere twee. Zodoende is de verheerlijking van de Knecht dus gelijk te
stellen met de verhoging tot de troon van God (lees: de Knecht Jezus zit op de troon
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
7
van God en ís de God van 6:1 en 75:15). Zodoende kon Johannes ook zeggen (zie
Joh 12:38-41) dat Jesaja de glorie van Jezus had gezien (beschreven in 6:1).
Verder maken drie NT-verzen soortgelijke verbinding met deze verzen.
• Handelingen 2:33 en 5:31 verbinden Jes 52:13 met psalm 110:1.
• Hebreeën 1:3 verbindt Jes 57:15 met psalm 110:1 (het Messias = God vers).
Kortom, de Knecht, in zowel zijn vernedering als verheerlijking, is een integraal
onderdeel van de identiteit van de unieke God van Israël. Wanneer de volken zich
wenden tot deze God voor verlossing, is het deze Knecht die zij (moeten) erkennen
als Heer.
CHRISTELIJK MONOTHEÏSME VANUIT JESAJA 40 – 55: 3 VOORBEELDEN
1] Filippenzen 2:6-11
Dit is de vroegste en belangrijkste tekst over de eenheid van Jezus Christus en
JHWH. Het heeft een directe verbinding met Jes 45:22-23.
“Keer terug naar mij en laat je redden, ook jullie aan de einden der
aarde; want ik ben God, er is geen ander. Ik heb bij mijzelf
gezworen: Uit mijn mond komt gerechtigheid voort, een woord dat
ik spreek wordt niet herroepen. Voor mij zal elke knie zich buigen en
elke tong zal bij mij zweren.”
“Daarom heeft God hem hoog verheven en hem de naam geschonken die
elke naam te boven gaat, opdat in de naam van Jezus elke knie zich zal
buigen, in de hemel, op de aarde en onder de aarde, en elke tong zal
belijden: ‘Jezus Christus is Heer,’ tot eer van God, de Vader.”
Deze passage uit deutero-Jesaja beschrijft de eschatologische demonstratie van
JHWH’s unieke Godheid aan de gehele wereld. Iedereen zal Hém welwillend
aanbidden of afgedwongen erkennen als de enige ware Schepper, Heerser en
Verlosser van alles wat er is, juíst door de aanbidding cq. erkenning van Jezus
als Schepper, Heerser en Verlosser.
2] Openbaring
1:8
God
1:17
Jezus
“Ik ben de alfa en
de omega”
“Ik ben de eerste
en de laatste”
21:6
God
“Ik ben de alfa en
de omega,
het begin en het
einde”
22:13
Jezus
“Ik ben de alfa en
de omega,
de eerste en de
laatste,
het begin en het
einde”
Deze verzen zijn direct verbonden met Jes 44:6 en 48:12 (zie ook 41:4).
“Dit zegt de HEER, Israëls koning en bevrijder, de HEER van de hemelse
machten: Ik ben de eerste en de laatste, er is geen god buiten mij.”
“Luister naar mij, Jakob – Israël, door mij geroepen. Ik ben het! Ik ben de
eerste, ik ben de laatste!”
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
8
Deze drie overeenkomende uitdrukkingen worden – in totaal 4x – door zowel
God als Jezus geclaimd als een beschrijving van wie zij zijn, in het begin en het
einde van het boek. Daarbij past Jezus álle drie uitdrukkingen op zichzelf toe,
terwijl God er slechts twee gebruikt. Verder wordt de titel “eerste en laatste”
alléén door Jezus gebruikt, hetgeen zijn inclusie in de Goddelijke identiteit extra
versterkt, omdat het juist déze uitdrukking is die zijn directe, letterlijke oorsprong
heeft in Jesaja 44 en 48. En juist daar staan ze in het kader van de God van
Israël die Hersteller van Zijn volk en Schepper van hemel en aarde is……
3] Evangelie van Johannes
Johannes gebruikt op 7 momenten heel bewust de term {ego eimi}, hetgeen “Ik
ben” betekent (4:26, 6:20, 8:24, 8:28, 8:58, 13:19, 18:5,6,8). Het Hebreeuwse
woord daarvoor is {ani hu}1 en wordt ook in totaal 7 keer gebruikt, waarvan zes
keer in deutero-Jesaja (Deut 32:39, Jes 41:4, 43:10, 43:13, 46:4, 48:12, 52:6).
Juist dit woord beschrijft / proclameert heel kernachtig de uniciteit van de God
van Israël, vergelijkbaar met “Ik ben de Here / JHWH”.
Deze dubbele, haast identieke serie van “Ik ben”uitspraken maken impliciet (= niet letterlijk open en
bloot) expliciet (heel helder duidelijk) dat Jezus God is,
ja zelfs de eschatologische openbaring van de unieke
identiteit van God is, zoals voorspeld in Jesaja 40-55.
Kortom: de inclusie van Jezus in de Goddelijke identiteit was dus geen probleem
voor het 2TP monotheïsme, integendeel! De NT-schrijvers presenteren het als dé
manier waarop hun God Zijn uniciteit openbaart aan de wereld!
DE VERNEDERING EN VERHOGING VAN JEZUS ALS OPENBARING VAN DE
GOD VAN ISRAËL
1] Filippenzen 2:5-11
Deze passage is niet alleen een interpretatie van Jes 45:22-23, maar ook van
Jes 52:13 - 53:12, specifiek het laatste vers.
“Want als een loot schoot hij op voor zijn aangezicht, en als een wortel uit
dorre aarde; hij had gestalte noch luister, dat wij hem zouden hebben
aangezien, noch gedaante, dat wij hem zouden hebben begeerd.” (vers 2)
“Hij werd mishandeld, maar hij liet zich verdrukken en deed zijn mond niet
open; als een lam dat ter slachting geleid wordt, en als een schaap dat
stom is voor zijn scheerders, zo deed hij zijn mond niet open.”
(vers 7)
“Daarom zal Ik hem een deel geven onder velen en met machtigen zal hij
de buit verdelen, omdat hij zijn leven heeft uitgegoten in de dood, en
onder de overtreders werd geteld, terwijl hij toch veler zonden gedragen
en voor de overtreders gebeden heeft.”
(vers 12)
“Hij die de gestalte van God had, hield zijn gelijkheid aan God niet vast,
maar deed er afstand van. Hij nam de gestalte aan van een slaaf en werd
gelijk aan een mens. En als mens verschenen, heeft hij zich vernederd en
werd gehoorzaam tot in de dood – de dood aan het kruis.
1
Twee keer (in Jes 43:25 en 51:12) wordt nadrukkelijk de uitgebreide vorm gebruikt: {anoki anoki hu}.
e
Daarom herhaalt Johannes de 7 uitspraak ook bewust twee keer.
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
9
Daarom heeft God hem hoog verheven en hem de naam geschonken die
elke naam te boven gaat, opdat in de naam van Jezus elke knie zich zal
buigen, in de hemel, op de aarde en onder de aarde, en elke tong zal
(Fil 2:5-9)
belijden: ‘Jezus Christus is Heer,’ tot eer van God, de Vader.”
Het kernbetoog van beide passages is het “omdat daarom”. Omdat de
Knecht zich vernederd heeft, daarom heeft God hem verhoogd en zal hij door
iedereen aanbeden worden.
De centrale thema’s zijn die van de relatie tussen hoge en lage status, tussen
dienstbaarheid en heerschappij, en níet van het contrast tussen goddelijk en
menselijke natuur. Het gaat dus niet om de vraag hoe een oneindige, eeuwige,
alomtegenwoordige God een beperkte, menselijke vorm kan aannemen en zelfs
sterven. Zijn betoog betreft de vraag hoe ene hoog verheven God, heersend
over de schepping vanaf de hemelse troon, zich kan verlagen tot menselijk
niveau, ja zelfs tot de schaamte van het kruis. Kan de God der goden, El Elohim,
de Universele heerser, tegelijkertijd een simpele dienstknecht zijn? Het antwoord
van Paulus: JA!
De combinatie van passages stelt zo dus dat de Heer de Knecht is, en dat de
Knecht ook de Heer is.
Indien de verhoogde Christus deel uitmaakt van de identiteit van God, moet de
vernederde Jezus Christus daar dús ook deel van uitmaken, want Hij is
verhoogd “omdat” Hij zich vernederd heeft. Zo is de Heerser-God tegelijkertijd
de Dienstknecht-God, wat zijn heersen tegelijkertijd een dienend heersen maakt.
2] Openbaring 4
Hoofdstuk 4 toont ons de hemelse troon met daarop de Schepper-God. Hij wordt
aanbeden door alle hemelse wezens (4:9-11) en heeft een verzegelde boekrol in
zijn hand.
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
10
Het toont ons dat alleen de Leeuw uit de stam van Judah
waardig is om die te openen, “omdat” Hij zich als een
lam heeft laten slachten. Opnieuw: zijn vernedering is de
reden van zijn verhoging én heeft tot gevolg dat nu de
hele schepping ( hemel én aarde) zich buigt voor deze
God (5:13).
“Telkens als deze wezens lof, eer en dank brengen
aan degene die op de troon zit en die tot in
eeuwigheid leeft, werpen de vierentwintig oudsten
zich neer voor hem die op de troon zit, en aanbidden
hem die leeft tot in eeuwigheid, en leggen hun
kransen voor zijn troon met de woorden: ‘U komt alle lof, eer en macht
toe, Heer, onze God, want u hebt alles geschapen: uw wil is de oorsprong
van alles wat er is.’ ”
“‘U verdient het om de boekrol te ontvangen en zijn zegels te verbreken.
Want u bent geslacht en met uw bloed hebt u voor God mensen gekocht
uit alle landen en volken, van elke stam en taal. U hebt voor onze God uit
hen een koninkrijk gevormd en hen tot priesters gemaakt. Zij zullen als
koningen heersen op aarde.’ Daarna hoorde ik het geluid van een groot
aantal engelen rondom de troon, de wezens en de oudsten; het waren er
oneindig veel, tienduizend maal tienduizenden, duizend maal duizenden.
Met luide stem riepen ze: ‘Het lam dat geslacht is, komt alle macht,
rijkdom en wijsheid toe, en alle kracht, eer, lof en dank.’ Elk schepsel in de
hemel, op aarde, onder de aarde en in de zee, alles en iedereen hoorde ik
zeggen: ‘Aan hem die op de troon zit en aan het lam komen de dank, de
eer, de lof en de macht toe, tot in eeuwigheid.’ De vier wezens
antwoordden: ‘Amen’, en de oudsten wierpen zich in aanbidding neer.”
Het ‘lam’ verwijst terug naar de Egypte exodus en verwijst voorwaarts naar een
eschatologische exodus. Het lam is ook een verwijzing naar Jes 53:7, waarbij de
Knecht dus het lam is. Jezus is dus de eerste en de laatste, de Alpha en omega,
één met de God van Israël, juist als het geslachte Lam.
3] Evangelie van Johannes
Jes 52:13 wordt algemeen gezien als een aankondiging vooraf van de verhoging
van de Knecht die volgt op zijn hierna beschreven vernedering.
Johannes heeft dit echter waarschijnlijk gelezen als een samenvatting van de
hele passage (52:13 – 53:12). De Knecht wordt zodoende verhoogd juist door
zijn lijden en dood. Oftewel: Jezus’ kruisdood = Jezus’ verhoging.
“Zie, mijn knecht zal voorspoedig zijn, hij zal verhoogd {hupsoo}, ja, ten
hoogste verheven {doxazo} zijn.”
Johannes beschrijft vijf keer een voorspelling van de kruisdood van Jezus, maar
gebruikt daarbij hele andere termen dan de synoptische evangeliën telkens
specifiek de 2 Griekse werkwoorden van 52:13: {hupsoo} en {doxazo}.
{hupsoo}
“De Mensenzoon moet hoog verheven {hupsoo} worden, zoals Mozes in de
woestijn de slang omhooggeheven {hupsoo} heeft, opdat iedereen die
gelooft, in hem eeuwig leven heeft.” [3:14-15]
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
11
“‘Wanneer u de Mensenzoon hoog verheven {hupsoo}
hebt,’ ging Jezus verder, ‘dan zult u weten dat Ik ben
{ego eimi}, en dat ik niets uit mijzelf doe, maar over
deze dingen spreek zoals de Vader het mij geleerd
heeft.” [8:28]
“Wanneer ik van de aarde omhooggeheven {hupsoo}
word, zal ik iedereen naar mij toe halen.’ Daarmee
bedoelde hij de wijze waarop hij zou sterven. ‘Maar
wij hebben uit de wet begrepen dat de Messias eeuwig
blijft leven’, zeiden de mensen, ‘waarom zegt u dan dat de Mensenzoon
omhoog geheven {hupsoo} moet worden? Wie is die Mensenzoon?’ ”
[12:32-34]
Dit woord betekent zowel een letterlijke verhoging (Jezus hangend aan een kruis
– 12:33) als een figuurlijke (Jezus verhoogd als Heer). Met andere woorden: zijn
kruisdood is zijn verheerlijking, hetgeen ook meteen het startpunt is voor de
mensen om Hem te gaan aanbidden (12:32).
Dit alles wordt versterkt door vers 8:28, waarin de directe verbinding wordt
gemaakt tussen zijn verhoging {hupsoo} en zijn 4e {ego eimi} uitspraak over
zichzelf. Dus op het moment van verhoging (in zijn vernedering aan het kruis)
wordt de ware identiteit van God geopenbaard aan iedereen, opdat alle volken
zich tot Hem zullen keren voor verlossing.
{doxazo}
Dit woord betekent: verheerlijken, hoog verheven (tot majesteit), to glorify (Eng).
“Maar Jezus antwoordde hun en zei: De ure is gekomen, dat de Zoon des
mensen moet verheerlijkt {doxazo} worden.”
[12:23]
“Toen hij dan heengegaan was, zei Jezus: Nu is de Zoon des mensen
verheerlijkt {doxazo} en God is in Hem verheerlijkt {doxazo}. Als God in
Hem verheerlijkt {doxazo} is, zal God ook Hem in Zich verheerlijken
{doxazo}, en Hem terstond verheerlijken {doxazo}.”
[13:31-32]
Deze verzen beschrijven ook de beschamende, vernederende kruisiging van de
Zoon des mensen als zowel een verhoging tot heerlijkheid van Jezus als een
verheerlijking van God.
Dit Griekse woord – de vertaling van het Hebreeuwse word {kabod}, dat in het
OT wordt gebruikt om de machtige manifestatie van Gods wezen te beschrijven
– wordt verder in 1:14 gebruikt om Jezus’ manifestatie te beschrijven.
“Het Woord is vlees geworden en het heeft onder ons gewoond en wij
hebben zijn heerlijkheid {doxan} aanschouwd, een heerlijkheid {doxan}
als van de eniggeborene des Vaders, vol van genade en waarheid.”
Dit vers verwijst weer terug naar Jesaja 40:3-5 de boodschap van Johannes
de Doper:
“Hoor, iemand roept: Bereidt in de woestijn de weg des HEREN, effent in
de wildernis een baan voor onze God. Elk dal worde verhoogd en elke berg
en heuvel geslecht, en het oneffene worde tot een vlakte en de rotsbodem
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
12
tot een vallei. En de heerlijkheid des HEREN zal zich openbaren, en al het
levende tezamen zal dit zien, want de mond des HEREN heeft het
gesproken.”
Zo vindt de eschatologische manifestatie van Gods heerlijkheid dus plaats in de
kruisdood van Jezus. God toont zijn heerlijkheid in zijn dienstbaarheid ( Jezus
is de Heer die de voeten wast van de discipelen).
Let op!
De kruisdood is niet slechts een illustratie van Gods dienende, zelfvernederende
heerschappij. Het is een unieke daad/handeling vanuit Gods Gevende Genadige
Liefde, waarin Hij zijn Godheid betoont door verlossing te bewerken voor de hele
wereld!
DE GEKRUISIGDE GOD VAN ISRAËL ~ NIEUW + BEKEND
Is deze ‘Jezus-God’ nog wel de God van Israël? Was deze God al bekend voor Israël
of iets totaal nieuws? Om dat goed te kunnen
beoordelen moeten we verder kijken naar de
kenmerken van zijn identiteit. De God van Israël is
niet alleen de Schepper- & Heerser-God, maar ook de
o Exodus-God
… die concreet en continu handelde ten behoeve
van Zijn volk: verlossend en voorzienend.
o JHWH-God
… die zich openbaarde aan Mozes als
“Een God die liefdevol is en genadig, geduldig, trouw en waarachtig, die
duizenden geslachten zijn liefde bewijst, die schuld, misdaad en zonde
vergeeft, maar niet alles ongestraft laat en voor de schuld van de ouders
de kinderen en kleinkinderen laat boeten, en ook het derde geslacht en het
vierde.’
Van deze God werd in het 2TP Jodendom verwacht – geïnspireerd door deuteroJesaja – dat Hij nogmaals zodanig zou optreden in de toekomst, consistent met zijn
reeds bekende identiteit. Deutero-Jesaja verwachtte en profeteerde over een nieuwe,
uitgebreidere ‘Exodus-evenement’, een daad van verlossing voor zowel Israël als de
volken. Zijn uniciteit als Schepper en Heerser zal universeel erkend worden, wanneer
Hij genadevol handelt ten behoeve van zowel Israël als de natiën.
Net zoals Israel haar God beleed als de Exodus-God en het verhaal vertelde van
Gods continue interactie met het volk, zo beschrijven de Joodse NT-schrijvers hun
God als de Jezus-God en vertellen ze het verhaal van Jezus als de Verlosser van de
wereld.
Het bekende / consistente is hierbij zijn verlossend handelen t.b.v. Israël.
Het nieuwe is dat het nu gedaan wordt in en door de persoon van Jezus Christus en
dat het ook voor de heidenen is.
Een ander punt van consistentie is het feit dat God altijd op nieuwe en verrassende
manieren werkt. Zijn onvoorspelbaarheid is hetgeen voorspelbaar is bij deze God. Dit
doet dus niets af van zijn betrouwbaarheid.
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
13
De NT-schrijvers vonden het bekende binnen het nieuwe, door een vernieuwde
exegese van de Schrift, geïnspireerd door de praktische ervaringen met en het
onderwijs van Jezus. Zo kwamen ze tot nieuwe inzichten (in m.n. deutero-Jesaja) en
konden ze dus blijvend vasthouden aan de hen bekende God, maar op een nieuwe
manier.
Heilig én hulpeloos
Zo was het voor de 2TP-Joden aan de ene kant moeilijk
voor te stellen dat hun hoog verheven en heilige God,
Rechter, Schepper en Heer over heel de schepping, zich
zou kunnen verlagen tot de positie van een slaaf.
Maar aan de andere kant is het juist een karaktertrek van
hun God dat Hij zich sterk het lot aantrekt van de armen,
weduwen, kanslozen, buitenstaanders, verdrukten, e.d. Jesaja 57:15
“Dit zegt hij die hoog is en verheven, die troont in
eeuwigheid – heilig is zijn Naam: In hoogheid en
heiligheid zal ik tronen met hen die verslagen en
onaanzienlijk zijn, opdat de onaanzienlijke geest
herleeft, opdat het verslagen hart tot leven komt.”
Het radicaal en specifiek nieuwe is dat deze God dus niet slechts met zo’n hulpeloos
mens is, maar zo’n mens zelf is!
Zichtbare genade
De verzen van Johannes 1:14-18 hebben hun wortels in Exodus 33-34, waarin
Mozes niet te zien, maar alleen te horen krijgt hoe en wie God is.
Johannes stelt nu dat zij dit wél hebben gezien, in de levende lijve van Jezus
Christus het Woord is vlees geworden! Gods genadige liefde, vol van goedheid en
waarheid / trouw {emet}, hiervoor wel merkbaar en ervaarbaar geweest voor
mensen, had nu een menselijke vorm aangenomen en was nu dus ook zichtbaar!
“Het Woord is mens geworden en heeft bij ons gewoond, vol van goedheid
en waarheid, en wij hebben zijn grootheid gezien, de grootheid van de enige
Zoon van de Vader. Van hem getuigde Johannes toen hij uitriep: ‘Hij is het
over wie ik zei: “Die na mij komt is meer dan ik, want hij was er vóór mij!”’
Uit zijn overvloed zijn wij allen met goedheid overstelpt. De wet is door
Mozes gegeven, maar goedheid en waarheid zijn met Jezus Christus
gekomen. Niemand heeft ooit God gezien, maar de enige Zoon, die zelf God
is, die aan het hart van de Vader rust, heeft hem doen kennen.”
Dit was radicaal nieuw, maar niet onkarakteristiek voor God.
Een nieuwe Naam
De inclusie van Jezus in de identiteit van God heeft één
bijzonder radicaal nieuw element: een interpersoonlijke
relatie tussen God en Jezus, Vader en Zoon. Vanuit het
2TP-Jodendom was er het besef dat God transcendent is
en slechts beperkt te vergelijken met een menselijk wezen
(morfologie). Hierdoor bestond de ruimte om dit element
toe te voegen, al was er eigenlijk niets dat daar vooraf op
wees.
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
14
Dit nieuwe element krijgt zijn uitwerking in een nieuwe Naam voor God, vergelijkbaar
met een eerdere Naamswisseling. Vóór de tijd van Mozes stond Hij bekend als ‘de
God van Abraham, Isaak en Jakob’ (Ex 3:6). Aan Mozes en het volk openbaart Hij
een nieuwe Naam waarmee Hij aangeroepen wil worden: “JHWH, Ik ben die Ik ben”.
Ná de vernedering & verheerlijking van Jezus wordt het: “Vader & Zoon & Heilige
Geest” (Matt 28:18). In de verzen 11-30 ontvangt Jezus Goddelijke aanbidding en
verklaart Hij alle macht in hemel en op aarde te hebben, waarmee zijn één-met-Godzijn nogmaals wordt bevestigd.
Er zijn belangrijke hermeneutische visies op de ontwikkeling van een Christologie tot
aan Nicea:
1) Het NT bevat een zeer vroege vorm van Christologie, die pas echt werd
uitgewerkt door de kerkvaders van de 4e eeuw.
Bauckham stelt:
Juist de NT-schrijvers hebben al een bewust uitgewerkte Christologie, die door
de latere Griekse filosofen werd verwoord.
2) Het was binnen het 2TP-Jodendom onmogelijk om ware Goddelijkheid toe te
schrijven aan Jezus. Het werd pas gedaan toen er een overgang kwam van
Hebreeuws naar Grieks-filosofisch denken + geloven.
Bauckham stelt:
Het is juist tegenovergesteld: het was alléén mogelijk binnen het 2TP-Jodendom
en juist ónmogelijk vanuit het Griekse filosoferen.
Er ontstond een verandering van het bekijken van God. In het Jodendom ging het om
WIE Hij is. Binnen het Griekse denken ging het om WAT God is.
Carey C. Newman2 schrijft hierover:
“Early Christianity become convinced, through the (experience of) resurrection, that
Jesus had become Yahweh's equal, this conviction occurred early, and early
Christian liturgy was driven by this conviction.”
“The startling application of Isa 45:23 indicates that Jewish monotheism was now
being (re)defined through Jesus.”
2
Alle citaten in dit deel vond ik op: http://www.st-andrews.ac.uk/divinity/rt/conf/jesus98/bauckham/
Diverse Studies ~ www.teacheronthetower.com ~ 2013
15