Dat uw vereerders met volle stem Uw

Les 3 : Ontwikkeling van de muziek
gedurende de Middeleeuwen
• Kerkelijke Muziek
in de 11e & 12e eeuw
Romaans
• Kerkelijke muziek
In de 13e &14e eeuw
Gotiek
Kerkelijke Muziek
in de 11e & 12e eeuw
Romaans
Dag uit het leven van een monnik
• Leven volgens vaste regels & een vaste dagindeling
• In de oudste regels: de regula Benedicti
tijden in vast dagrooster
• De getijden (gebedsdiensten op vaste momenten)
• Iedere week alle 150 vaste psalmen gezongen omlijst
met andere gezangen en gebeden
• Gezangen & gebeden: Latijn
Gregoriaans
Paus Gregorius de Grote en de duif die hem
de kerkelijke gezangen influistert, miniatuur,
ca. 800
• Voor de standaard mis = missa ordinarium, werden altijd dezelfde
standaard gezangen gebruikt:
kyrie, gloria, credo, sanctus, agnus dei en ite missa est.
• Daarnaast waren er gregoriaanse gezangen die hoorden bij een
speciale mis = de missa proprium:
Bijv. Het requiem, de mis ter nagedachtenis van een overledene
• In de kloosters ook gregoriaanse gezangen bij de dagelijkse 8
gebedsuren.
Gregoriaanse gezangen 3 manieren gezongen:
• Solo door voorzanger
• Responsoriaal in wisselzang tussen voorzanger en koor
• Antifonaal in wisselzang tussen 2 koren
Gregoriaans
• http://www.youtube.com/watch?v=9FUCZl9dytM
• Alleluja; Melismatisch
• >> benoem kenmerken
Kenmerken Gregoriaans
•
•
•
•
•
Eenstemmig (monodisch = 1 melodielijn)
A capella (gezongen zonder begeleiding van instrumenten)
niet maatgebonden ritme (vrije ritmiek)
Liturgische teksten in Latijn (taal van de kerk)
Het lied eindigt veelal op grondtoon
•
•
Psalmen, vaak sober, iedere lettergreep op 1 toon gezongen = Syllabisch
Ook soms melodieën met een reeks van tonen op 1 lettergreep
zoals bij uitbundige Alleluja (nr. 1) = Melismatisch
Beide vormen in 1 gezang = Neumatisch
•
http://www.youtube.com/watch?v=9FUC
Zl9dytM
Alleluja; Melismatisch
• Zuivere klank van het Gregoriaans is een echo
van de Goddelijke harmonie
• Menselijke stem
geschikt om Gods heil te loven
Staat in hoger aanzien dan de instrumentale
muziek
Muzieknotatie
• 1e stap in de ontwikkeling van de muzieknotatie:
9e eeuw neumennotatie
monnik Hucbald van St. Amand
• Rond 900
1e nauwkeurige muzieknotatie door monnik Hucbald:
tekens en toonhoogte
• Ideeën in boek harmonica institutione (over de
harmonieleer)
Guido van Arezzo (ca. 990-1050)
Gele lijn = de toon C
Rode lijn = F
Johanneshymne
Guido van Arezzo (ca. 990-1050)
Solmisatie
Solmisatie
ut queant laxis
resonare fibris
mira gestorum
famuli tuorum
solve polluti
labii reatum
Sancte Iohannes!
Dat uw vereerders
met volle stem
Uw wonderdaden
mogen zingen
Wis schuld van hun
besmette lippen weg
Heilige Johannes
C-d-e-f-g-a-b
ut-re-mi-fa-sol-la-si,
dit is de basis van onze huidige toonladder maar dan nog echt in zijn
beginfase.
Later is si er aan toegevoegd en is ut vervangen door do.
http://www.youtube.com/watch?v=iTn18D5QON4
Guido van Arezzo toont bisschop Theobald de werking van het monochord.
13e-eeuwse miniatuur; Citaat p. 21
Beschrijf de gevolgen van deze ontwikkeling van muzieknotatie.
Gevolgen:
• Muziek kan op ieder tijdstip en op iedere plaats herhaald
worden.
• Scholing wordt eenvoudiger.
• De muziek kan meerstemmig worden.
• Er ontstaat een scheiding tussen uitvoering en
bedenken: de componist, de dirigent zijn dan ook nieuwe
beroepen.
Guidonische hand
• De Guidonische hand
was een hulpmiddel om
zangers duidelijk te
maken welke toon ze
moesten zingen, dit
wees de dirigent met zijn
rechterhand aan op zijn
linkerhand.
•
http://www.youtube.com/watch?v=RlleweQuq14
Kerkelijke muziek 13e &14e eeuw
Gotiek
• Musica Mundana = het idee van de hemelse muziek
• Het dichtst benaderd door de menselijke stem: musica humana
• Eerste vormen van meerstemmigheid:
Polyfone gezangen = engelengezangen, hemels
Roosvenster, Notre Dame, Parijs
Polyfonie
• = Meerstemmigheid
• Meer emotie
Notre Dame, Parijs
• 9e eeuw 1e meerstemmigheid
volledig parallel aan 1e stem, net erboven of eronder qua
toon (= organum)
Langzamerhand gaat 2e stem zich vrijer bewegen, ook qua
ritme: trage melodie (tenor) met een bovenstem in
versierde stijl
Ars Antiqua (= oude kunst)
Kapelmeesters
Leonius & Perotinus
Notre Dame Parijs
• Notre-Dameschool legt basis voor polyfonie
• Hoge & lage contratenor (2e & 3e stem)
naast de bestaande gregoriaanse tenorstem:
de cantus firmus
D’ardant desir, (cd 1, nr2)
http://www.youtube.com/watch?v=ZKfU7y15A_g
Westgevel, Notre Dame, Parijs
Perotin
(rond 1200) Kapelmeester Notre Dame de Paris
Viderunt omnes (1198) (cd1 nr 3)
http://www.youtube.com/watch?v=bpgaEFmdFcM
1e twee woorden ( 4 minuten) liedtekst uitgerekt als een extreme slow
motion
Contratenoren variëren met snelle beweeglijke melodielijnen rond deze
langgerekte tonen
Volgende 5 woorden in 20 seconden
Perotin
• Componeerde als 1 van de eerste
3- & 4- stemmige organa
(= oude manier van meerstemmigheid)
• Mogelijk was dat iedere stem een eigen tekst had,
soms in de eigen taal. Wereldlijke zaken, liefdesliedjes, etc. (Motet)
• Religieuze teksten waren dan niet meer te verstaan. Kerk grijp
daarop in.
•
•
•
•
Traditionele zang ( Cantus Firmus)
2e stem ; een melodielijn
Soms een 3e en 4e stem
Alle stemmen stapelden zich op elkaar om in de muziek net als in de
gotische architectuur tot grote hoogten te komen: vingerwijzing naar
de hemel
Ars Nova
http://www.youtube.com/watch?v=AKpexxzR4Ak
Agnus Dei
• La Messe de Notre Dame (1363)
Guillome de Machaut

Welke veranderingen hoor je?
Ars Nova
nieuwe stijl vanaf de 14e eeuw
ingewikkeld & verfijnd
• Compositie moest meer eenheid gaan vertonen, de stemmen
moesten beter bij elkaar gaan passen
• Gregoriaanse melodie blijft basis
• Voor de bovenstemmen langere melodieën, met verfijnder ritme
• Er werden motetten geschreven waarbij de tenor dezelfde tekst en
ritme had als de bovenstemmen, waardoor alle stemmen
gelijkwaardig werden. (qua melodie & ritme)
• Consonant & dissonant ontdekt
• Vaak wereldlijke melodie
• Sommige stemmen instrumentaal vertolkt
• In vergelijk met Ars Antiqua: minder statisch, wereldlijker en ritmisch
complexer
Guillaume de Machault
ca. 1300-1377
• Dichter & componist
• Cantor van de Notre Dame in Reims
• Zowel wereldlijke als kerkelijke muziek
La Messe de Notre Dame (1363)
Guillome de Machaut
•
•
•
•
Meest beroemde compositie
4 stemmige mis (zeldzaam), 4 stemmen gelijkwaardige rol
Voor het eerst dat een componist een hele mis schreef
Hechte eenheid
• Mis vaste onderdelen:
• Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei
• http://www.youtube.com/watch?v=1Y1O-BcZQwY
• Kyrie
Notre Dame te Reims
Agnus Dei
•
•
Agnus Dei,qui tollis peccata mundi,dona nobis pacem.
Lam Gods, dat de zonden der wereld wegneemt, ontferm U over ons en
geef ons vrede
Complexe zangpartijen
die aansluiten bij de
architectuur ten tijde van
de Gotiek
http://www.youtube.com/w
atch?v=AKpexxzR4Ak
Trecento
Benaming 14e eeuw (de jaren 1300)
• Italië: Franse polyfonie ingezet voor niet-kerkelijke muziek
• Francesco Landini (ca. 1330-1397) musicus Italiaanse Trecento
muziek
• Organist San Lorenzo in Florence
Francesco Landini
• Geen kerkelijke muziek
geschreven
• Traditie troubadours verbinden
met franse polyfonie
• Repertoire in Codex
Squarcialupi
• Vooral Madrigalen en Ballate
Ecco, la primavera cd 1, nr5
http://www.youtube.com/watch?v=nHXtzNxzOYs
Teksten van Dante op muziek
• Tot eind 16e eeuw ontwikkeld de polyfonie, de
meerstemmige muziek zich en wordt steeds complexer.
• Verzet: Paus Johannes XXII in 1323
 opeenstapeling van noten alleen voor zeer speciale
gelegenheden
 anders: “de godsvrucht opzij gezet en de wellust
bevorderd wordt”