Hightech meets business

ING Economisch Bureau
Hightech meets
business
De economische impact van technologie voor sectoren,
organisaties en mensen
Samenvatting en visie
Hoe raakt technologie de economie? Wat zijn de belangrijkste technologieën die richting 2025 zorgen voor doorbraken
die leiden tot verandering? Hoe raakt technologie sectoren, organisaties en mensen in economische zin? Die vragen
staan in dit rapport centraal. Onze hoofdconclusie: We verwachten een steeds snellere technologische verandering,
waar de Nederlandse economie per saldo bij wint. Er zijn dus veel winnaars, maar we verwachten ook meer verliezers.
Onze tien belangrijkste inzichten:
1. Het wereldwijde innovatiepotentieel is exponentieel
gegroeid de afgelopen twintig jaar. Technologie
verandert dus echt sneller. Nederland heeft een hoog
innovatiepotentieel, vooral door het hoge
opleidingsniveau en de goede ontsluiting van kennis.
In de rest van de wereld groeit het innovatiepotentieel
echter wel sneller dan in Nederland: de voorsprong
neemt af.
2. Het Nederlandse bedrijfsleven benoemt zeven
technologische gebieden waarvan de kans op
doorbraken het grootst is: Computing power (chips
en sensoren), Internet of Things en Big Data, Robotica,
alternatieve energie, nieuwe materialen en
3d printen.
3. Technologie leidt tot nieuwe – efficiëntere - processen en
nieuwe of betere producten. De totale economische
koek wordt groter, maar er is wel een flinke herverdeling.
De consument is vaak de ‘winnaar’: de prijzen dalen en
nieuwe behoeften worden vervuld.
ING Economisch Bureau
4. Binnen sectoren leidt technologie vaak tot disruptie,
waarbij forse verschuivingen in markten kunnen
optreden. De Automotive sector is daarvoor het meest
gevoelig, gevolgd door Gezondheidszorg en Industrie.
5. Maar liefst 30 procent van de Nederlandse ondernemers
in het MKB zegt dat hun verdienmodel de komende tien
jaar kan verdwijnen door de veranderende wereld.
Eigenaren van jonge bedrijven en van bedrijven met
meer dan vijftig werknemers zijn optimistischer dan het
gemiddelde.
6. Onder bedrijven zijn er meer winnaars en verliezers dan
vroeger: de dynamiek neemt toe. De aanvallers bepalen
het spel, zij bepalen wat er van bedrijven gevraagd
wordt: ze moeten slim, creatief, marktgericht en
wendbaar zijn. Winnaars weten deze vier kwaliteiten te
bundelen.
7. Technologie creëert per saldo veel banen, vooral omdat
technologie nieuwe economische activiteit aanjaagt.
De nieuwe banen zijn vaker banen voor hoogopgeleiden,
maar ook voor lager opgeleiden is technologie een bron
van werkgelegenheid.
2
8. Toch staan er ook veel werknemers en banen onder
druk. Vooral oudere werknemers met een lagere
opleiding lopen gevaar dat zij hun baan verliezen en
daarna óf niet meer aan het werk komen, of laag­
waardiger of minder betaald werk moeten gaan doen.
9. Voor Nederland is de vergrijzing een risico voor de
concurrentiekracht: bedrijven strijden om de
vernieuwende kracht van een relatief steeds kleinere
groep jongere werknemers.
10.Werknemers én ondernemers moeten zich voorbereiden
op de ‘midlife career change’: een drastische wending
in hun loopbaan, ergens tussen veertig en vijftig jaar, die
ervoor zorgt dat hun verdienpotentieel op peil blijft.
Hightech meets business / Juni 2015
Inhoud
4
5
6
1. Wereld in beweging
1.1Exponentiële groei van het technologisch
innovatiepotentieel
1.2Economische impact van technologische
innovatie – denkmodel I
16
17
18
19
3. Sectoren in beweging
3.1 Agrarische sector, Automotive en Bouw
3.2 Gezondheidszorg, Handel en Industrie
3.3Leisure, Transport en logistiek en Zakelijke
dienstverlening
20 3.4Disruptiegevoeligheid
21 4. Organisaties in beweging
22 4.1 De ondernemer aan het woord
24 4.2Dynamiek
25 4.3Wendbaar
26 4.4 Delen en samenwerken bij innovatie
27 4.5 Samenwerken in de regio’s
28 4.6Veel eisen aan de organisatie – een denkmodel
voor bedrijven met ambitie
29 4.7 Ondernemen wordt topsport
7 2. Technologie in beweging
8 2.1 Drivers of change - Big 7
9
1. Computing power – krachtig en intelligent
10
2 + 3. Communicatie en kennis – IoT en Big Data
11
4. Leren en doen – robotica
12
5. Goedkoop en decentraal – alternatieve energie
13
6. Licht en sterk – nieuwe materialen
14
7. Ontwerpen en maken – 3d printen
15 2.2 Big 7: het draait om de combinaties
30 5. Mens in beweging
31 5.1Werkgelegenheidsimpact van technologische
innovatie – denkmodel II
32 5.2 Vergrijzing en technologie
33 5.3 Van verliezers naar winnaars
ING Economisch Bureau
3
35 Samenvatting en
onderzoeksverantwoording
36 Met dank aan
37Bronnenlijst
38Colofon
Hightech meets business / Juni 2015
Wereld in beweging
1.1Exponentiële groei van het technologisch
innovatiepotentieel
1.2Economische impact van technologische
innovatie – denkmodel I
1
1.1 Exponentiële groei van het technologisch
innovatiepotentieel
Steeds meer potentiële innovators:
meer mensen met afgeronde hogere opleiding
3,0
400
Wereld
Wereld
300
200
100
0
x 1 mln
1995
2000
2005
2010
2,0
2000
1,5
1500
1,0
0,5
x 1 mln
% 15+ met afgeronde hogere opleiding
250
Nederland
Nederland
1995
2000
2005
2010
10%
5%
Nederland
2000
Wereld
2005
2010
x 1 mln
100%
200
150
100
2015
0
1995
2000
2005
2010
2015*
Groei van de potentiële kennisdeling:
groeitempo Nederland aanvankelijk hoger, nu lager
Patentaanvragen per miljoen inwoners
50
1995
500
0
2015*
Steeds meer kennisdeling:
Toegang tot internet inmiddels voor miljarden
1000
Groei van de kennispoel:
Nederland blijft achter op groei rest van de wereld
15%
0%
3000
2500
Groei potentiële innovators in Nederland:
zelfde tempo als de rest van de wereld
20%
Steeds grotere kennispoel:
de aanwas van patenten groeit ieder jaar
2,5
0,0
2015*
niveau, en groeide de afgelopen twintig jaar ook razendsnel,
door de aanwas van het aantal hoogopgeleiden en de
toegang tot internet. Alleen op de aanwas van kennis groeit
Nederland minder snel dan de rest van de wereld. Het
innovatiepotentieel is in Nederland weliswaar zeer hoog en
een veelvoud ten opzichte van 1995, maar de voorsprong
wordt kleiner. De maatstaf onderbouwt ook een gevoel:
de verandering gaat echt steeds sneller.
Nederland
500
patenten. Dat gaat steeds sneller, de jaarlijkse aanwas is nu
bijna drie keer zo groot als twintig jaar geleden. Tot slot het
aantal mensen dat via internet kennis kan opdoen en delen.
Hun aantal is in twintig jaar bijna tachtig keer zo groot
geworden.
Per saldo is het innovatiepotentieel nu exponentieel
toegenomen ten opzichte van twintig jaar geleden.
Het Nederlands innovatiepotentieel staat op een hoog
Wereld
Hoe snel kan technologie zich ontwikkelen in een wereld die
volop in beweging is? Om hier een beeld bij te krijgen
bekijken we het ‘wereldwijde innovatiepotentieel’.
Dat benaderen we door drie maatstaven: ten eerste het
aantal hogeropgeleiden. Hun aantal is wereldwijd in twintig
jaar ruim verdubbeld. Ten tweede de hoeveelheid
beschikbare kennis waarop kan worden voortgeborduurd.
Als benadering daarvoor gebruiken we de aanwas van
% bevolking dat internet gebruikt
80%
60%
40%
20%
1995
Nederland
2000
Wereld
2005
2010
2015
0%
1995
Nederland
2000
Wereld
2005
2010
2013
1.2 Economische impact van technologische
innovatie – denkmodel I
Om de economische impact van technologische innovatie te doordenken hanteren we in dit rapport een abstract
denkmodel. We hanteren drie afzonderlijke kanalen tussen technologische innovatie en de economie: procesinnovatie,
productinnovatie en het veranderen van de marktstructuur. In werkelijkheid lopen de kanalen overigens door elkaar
heen: productinnovaties leiden bijvoorbeeld tot procesinnovaties. Het denkmodel laat zien: de totale economische koek
groeit, maar de koek wordt anders verdeeld. De consument profiteert uiteindelijk in veel gevallen. Als werknemer zal de
consument extra willen werken, hierdoor groeit de economie harder.
Technologische innovatie
Via productinnovatie*
• Door technologie ontstaan nieuwe producten, die
nieuwe behoeften vervullen of een alternatief zijn voor
bestaande behoeften.
economische impact
• Nutsverhogend: de consument krijgt toegang tot nieuwe
producten die (beter) aan een behoefte voldoen.
• Producenten van nieuwe producten ‘winnen’, soms ten
koste van andere producenten en maken meer
rendement (‘creative destruction’).
• Consument zal als werknemer bereid zijn te werken om
het nieuwe product te kunnen kopen; het arbeidsaanbod
blijft op peil, daardoor gunstig voor economische groei.
Gestileerde voorbeeld
• Introductie smartphone biedt consumenten nieuwe
mogelijkheden.
Via procesinnovatie
• Door technologie ontstaan nieuwe productiemiddelen of
processen, waardoor bestaande producten efficiënter te
maken zijn.
economische impact
economische impact
• Productiviteitsverhogend, dus gunstig voor
economische groei.
• Vooral herverdeling tussen producenten: producenten
van goedkopere producten ‘winnen’ ten koste van
andere producenten.
• ‘Winnende’ producenten maken tijdelijk meer
rendement, maar consument profiteert uiteindelijk van
lagere prijzen.
Gestileerde voorbeeld
• Industriële productie met robotica in plaats van
door mensen.
* we spreken steeds over productinnovatie, maar bedoelen daarmee
zowel nieuwe producten als nieuwe diensten.
ING Economisch Bureau
Via het veranderen van de marktstructuur
• Door nieuwe processen of producten verandert de
macht in een markt, zoals door grotere of kleinere
schaalvoordelen, hogere of lagere toetredingsdrempels
en meer of minder transparantie.
6
• Verschuiving van verhoudingen, werkt meestal
herverdelend. Vaak herverdeling tussen producent en
consument, dan meestal in het voordeel van de
consument. Verschuiving kan ook plaatsvinden tussen
producenten onderling of binnen de keten.
• Optimale omvang van bedrijven kan toe- of afnemen, de
markt kan competitiever worden, maar ook tot natuurlijk
monopolie leiden.
• Door transparantie kunnen transactiekosten voor
consument afnemen, zodat de vraag toe kan nemen.
Gestileerde voorbeeld
• Online marktplaats voor hotelkamers maakt de markt
transparant.
Hightech meets business / Juni 2015
Technologie in beweging
2.1 Drivers of change - Big 7
1. Computing power – krachtig en intelligent
2 + 3. Communicatie en kennis – IoT en Big Data
4. Leren en doen – robotica
5. Goedkoop en decentraal – alternatieve energie
6. Licht en sterk – nieuwe materialen
7. Ontwerpen en maken – 3d printen
2.2 Big 7: het draait om de combinaties
2
2.1 Drivers of change - Big 7
Zoals vastgesteld heeft technologische innovatie op ver­schil­lende wijzen impact op onze economie. De versnelling in
technologische innovatie, die we terugzien in exponentiële groei (blz 8) is een belangrijke driver voor veranderingen
in onze economie. Daarom ook wordt in dit rapport technologie en de impact hiervan op sectoren, organisaties en
mensen centraal gesteld. Op basis van research en gesprekken met ondernemers zijn 7 belangrijke technologieën
geïdentificeerd die richting 2025 voor innovatie zorgen en het vermogen hebben de wereld (nog) sneller te veranderen.
Deze ‘Big 7’ zijn:
Automotive Showcase
Voorbeeld Automotive sector
Robotica
Internet of
Things (IoT)
3d printing
Nieuwe
materialen
Big 7
Belangrijke
technologieën
richting 2025
Alternatieve
energie
ING Economisch Bureau
Computing
power (chips/
sensoren)
Bij de bespreking van de Big 7 zal steeds de Automotive
sector het voorbeeld zijn als het gaat om adaptatie van
nieuwe technologie. Deze industrie veranderde de wereld
in de vorige eeuw. De auto gaf mensen vrijheid, leverde
deur-tot-deur transport, was de drijvende kracht achter
massafabricage en zorgde voor economische groei.
In de 21e eeuw zal technologie de auto verder binnen
dringen en veranderen. Tegelijkertijd is de automotive
industrie door haar omvang een belangrijke schakel
achter de ontwikkeling van de Big 7. De auto wordt
letterlijk en figuurlijk een vehikel van nieuwe technologie.
Big Data
8
Hightech meets business / Juni 2015
1. Computing power – krachtig en intelligent
economische impact
Kunstmatige intelligentie
De rekenkracht van chips neemt toe en stelt computers in
staat de mens qua intelligentie te benaderen en voorbij te
streven. Uitdaging daarbij is om computers ook intelligent te
laten functioneren. Deep learning software moet computers
patronen laten herkennen in bijvoorbeeld spraak, beelden of
andere data. Ook belangrijk is dat die intelligentie breed
beschikbaar wordt. Voortdurende kostenreductie in de chip
industrie zorgt er voor dat steeds meer apparaten kunnen
worden uitgerust met chips en sensoren (embedded chips).
Apparaten kunnen hierdoor metingen uitvoeren over
omgeving, gebruik of eigen functioneren, maar ook op basis
van data en berekeningen zichzelf bijsturen. De markt voor
halfgeleiders (chips) groeide in 2014 met 8% tot bijna 340
miljard USD. Naast PC’s, smartphones, tablets en
consumentenelektronica worden Industrie, Automotive en
Gezondheidszorg belangrijke afnemers van chips.
ING Economisch Bureau
Productinnovatie
• Intelligentere apparaten die kunnen meten en zelf
bijsturen. Betere werking en nieuwe functionaliteiten.
Automotive Showcase
vb Smartphones, smartwatches, zelfrijdende auto’s
Gemiddeld beschikt een auto vandaag de dag over zo’n
30 (embedded) chips. Naarmate auto’s over meer
infotainment beschikken, meer rijhulpsystemen krijgen en
online gaan zal het aantal chips snel stijgen. Gesproken
wordt over 1.000 chips per auto richting 2020. Het in
Eindhoven gevestigde NXP is een belangrijke speler in de
markt voor chips in auto’s. Door de recente overname van
het Amerikaanse Freescale wordt het zelfs marktleider in
dit segment.
Met de groei van chips in auto’s wordt ook (embedded)
software belangrijker. Een ander bedrijf uit Eindhoven,
Sioux, specialiseert zich in deze markt. NXP en Sioux zijn
samen betrokken bij projecten rondom zelfsturende
auto’s.
Procesinnovatie
• Denk- en meetprocessen worden overgenomen.
Apparaten kunnen monitoren, mensen assisteren,
adviseren of taken uit handen nemen.
vb IBM’s Watson computer die artsen adviseert bij
diagnoses.
Marktstructuur
• Bereikbaarheid computing power voor ondernemers
wordt groter door continue kostenreductie chip industrie.
Tegelijkertijd zorgt de ontwikkeling van geavanceerde
multifunctionele apparaten er voor dat apparatuur
complex wordt en kennisdrempels binnen sommige
productsegmenten hoger worden.
9
Intelligentie onderweg
Hightech meets business / Juni 2015
2 + 3. Communicatie en kennis – IoT en Big Data
economische impact
Productinnovatie
• Apparaten die op afstand te bedienen zijn, dienst­
verlening toegesneden op eerder gedrag en voorkeuren
consument. Bedrijven die aanbod best kunnen
toesnijden op de consument bouwen een voorsprong op.
vb Zorgdomotica, slimme thermostaten.
Procesinnovatie
• Processen zijn op afstand te monitoren en regelen.
Vermindering van (administratieve) schakels in ketens.
Connectiviteit, data en analytics
De verwachting is dat richting 2025 het Internet of Things
(IoT) op grote schaal apparaten met elkaar zal verbinden.
Connectiviteit wordt meer en meer een standaard
functionaliteit, leidend tot een explosie van het IoT.
De combinatie van connectiviteit met meer rekenkracht en
sensortechnologie resulteert in apparaten die gigantische
hoeveelheden data genereren. Deze ‘Big Data’ geeft
informatie over de werking van apparaten, over gebruikers
en/of over de omgeving waarin een apparaat verkeert.
De grote uitdaging is om uit al die data zinvolle informatie
te filteren die leidt tot kennis en resulteert in actie.
Een belangrijke rol is weggelegd voor mensen die met
behulp van computers grote hoeveelheden data kunnen
analyseren om te zoeken naar verbanden met een
voorspellende waarde. Dit wordt ‘predictive analytics’
genoemd.
ING Economisch Bureau
vb Smart factories en supply chains, predictive
maintenance.
Marktstructuur
• Samenwerking in de keten neemt toe, verticaal
geïntegreerde partijen zijn in het voordeel. Meer
transparantie door data die overal beschikbaar is.
10
Automotive showcase
Connected cars
Connected cars kunnen veel processen in Automotive
veranderen. Er komt meer infotainment in de auto
beschikbaar. Tegelijkertijd speelt connectivity een rol in
zelfrijdende systemen en de communicatie met andere
auto’s of dienstverleners. Dit kan leiden tot verandering in
bijvoorbeeld reparatie, onderhoud en schade, wanneer
auto’s rechtstreeks kunnen communiceren over benodigd
onderhoud en onderdelen.
Smart supply chains en predictive maintenance
Trumpf Nederland produceert machines en is in staat
storingen op afstand te verhelpen. Zo stelt Trumpf dat nu
al 70% van de storingen op afstand verholpen wordt.
Ook predictive maintenance, het voorspellen wanneer
onderhoud nodig is dankzij sensortechnologie en Big
Data, speelt een steeds belangrijkere rol. Dit leidt tot
efficiëntere productieplanning en inzet van arbeid en
daarmee tot een verlaging van de kostprijs. De voordelen
van machines die connected zijn gaan echter nog veel
verder. Smart supply chains, waarin data vanuit de hele
keten kan leiden tot betere beslissingen, moeten er voor
zorgen dat machines veel flexibeler en efficiënter kunnen
worden ingezet. Ook kan gedacht worden aan het
koppelen van capaciteit van machines over meerdere
fabrikanten (shared resources).
Hightech meets business / Juni 2015
4. Leren en doen – robotica
economische impact
Productinnovatie
• Nieuwe typen robots voor diverse taken, waardoor
inzetbaarheid verbreed wordt.
Automotive showcase
vb Knuffelrobot voor ouderen, maaierrobot.
De autoindustrie is al jaren de belangrijkste afnemer van
industriële robots. De robotiseringsgraad is hoog.
Waar gemiddeld wereldwijd sprake is van zo’n 60 robots
per 10.000 werknemers (NL: 93) loopt dit in de Japanse
autoindustrie op tot 1.600 robots op 10.000 werknemers.
Robots kunnen auto’s sneller, preciezer en meer
kostenefficiënt fabriceren. Mede dankzij robots is de
productie van (volledige) auto’s in Nederland weer tot
leven gewekt. VDL, dat Nedcar overnam van Mitsubishi,
heeft in haar fabriek een kleine 1.000 nieuwe robots
geïnstalleerd. Deze werken samen met meer dan 2.000
werknemers aan de productie van Mini’s voor BMW.
In deze fabriek is de robotdichtheid daarmee nog hoger
dan (het gemiddelde) in de Japanse autoindustrie.
Procesinnovatie
• Robotisering van taken; van industrieel (fabrieksarbeid)
tot dienstensectoren (militair, zorg, agro, logistiek,
huishoudelijk).
Robot profiteert
Robots zullen de komende jaren sterk profiteren van
krachtigere chips, sensortechnologie, adaptieve software en
IoT. Ze maken robots slimmer, flexibeler, makkelijker te
bedienen en relatief goedkoper. De robotisering zet dus door.
Dat geldt voor robotica in brede zin: voor industrieel gebruik,
voor diensten en voor thuisgebruik.
• In fabrieken groeit het aantal industriële robots
wereldwijd naar verwachting van 1,3 miljoen in 2014
naar 2 miljoen in 2017 (volgens IFR).
• Buiten fabrieken stijgt de verkoop van professionele
service robots (21.000 in 2013). Belangrijke afnemers zijn
defensie, agro, logistiek en de medische sector.
• In 2013 werden 4 miljoen robots voor thuisgebruik
verkocht. Dit betreft o.a. robots voor grasmaaien,
stofzuigen of entertainment / speelgoed.
ING Economisch Bureau
vb Drones (militair, offshore), melk- en voederrobots,
chirurgisch.
Marktstructuur
• Robotica leidt vaak tot grotere schaalvoordelen, kan
daarom leiden tot consolidatie van aanbieders.
Prijsdaling van robotica en eenvoud in de bediening
kan deze echter weer verminderen. Verschuiving van
concurrentiekracht van landen met lage opleiding
en salarissen naar landen met hogere opleiding en
salarissen.
Wereldkampioen voetbal, marktleider in melk
Nederland werkt aan een inhaalrace op het gebied van
robots. Zo besloot Philips vanaf 2012 de productie van
scheerapparaten voor Europa te verplaatsen van China
naar Drachten, door 128 hoogwaardige robots te
installeren. Ook in de productie van robots speelt
Nederland een rol. Zo is Lely wereldwijd marktleider in
geautomatiseerde melksystemen.
11
Grootste afnemer robots
Schuitemaker uit Rijssen introduceert in 2015 een
volledig geautomatiseerd voedersysteem en de
TU Eindhoven werkt aan service robots voor de zorg en
werd in 2014 wereldkampioen robotvoetbal.
Met name Twente en Brainport (Eindhoven) lijken een
belangrijke rol te kunnen spelen in de robotindustrie
door hun grote kennis van mechatronica en vision
technologie.
Hightech meets business / Juni 2015
5. Goedkoop en decentraal – alternatieve energie
economische impact
Productinnovatie
• Producten voor energie opwekking door consumenten
en producten op basis van alternatieve energie.
Automotive showcase
vb Zonnepannelen, elektrische voertuigen.
De prijsdaling van (lithium-ion) accu’s / batterijen is
belangrijk voor de opkomst van elektrische auto’s. Deze
reductie is spectaculair en overtreft eerdere
verwachtingen. Tien jaar geleden lagen de kosten nog op
zo’n 1000 USD/kWh. Inmiddels lijken volgens diverse
rapporten de marktleiders tussen de 300 en 400 USD/kWh
te zitten. Deze vooruitgang wordt geboekt door de
energiedichtheid te verhogen en schaalgrootte in
productie te benutten. Om prijsconcurrerend te zijn met
brandstofmotoren zal de grens van 250 USD/kWh geslecht
moeten worden. Als tarieven van 150-200 USD / kWh
worden bereikt kunnen EV’s echt doorbreken.
Procesinnovatie
• Van centrale naar decentrale (duurzame) energie
opwekking.
vb Smart grids, terugwinnen restwarmte.
Decentraler en kleinschaliger opwekking en opslag
Naast voertuigen speelt alternatieve energie ook een steeds
grotere rol in lokale (decentrale) energie voorziening:
• Steeds vaker gaan consumenten en organisaties over tot
eigen (duurzame) energie opwekking door middel van
bijvoorbeeld zonne-energie, windenergie of restwarmte.
• Nadelen van centrale opwekking zoals verlies door
overcapaciteit (continu hoog aanbod) en verlies door
transport van energie worden hiermee vermeden. Lokaal
kan efficiënter en vraaggericht worden geproduceerd.
• Ook het IoT kan hierin een rol spelen door slimme
netwerken (smart grids) waarin vraag en aanbod
communiceren.
• Autofabrikant Tesla is van plan accu’s te leveren aan
huishoudens en bedrijven voor opslag van bijvoorbeeld
zonne-energie. De kostendaling van batterijen kan
hierdoor worden versterkt.
• Lagere kosten van zonne-energie maken decentrale
opwekking steeds interessanter. De IEA publiceerde
onlangs scenario’s waarbij zonne-energie in 2050 de
belangrijkste energiebron in de wereld kan worden.
ING Economisch Bureau
Marktstructuur
• De drempel voor toetreding tot de energiemarkt wordt
steeds lager, de optimale schaal daardoor kleiner.
Consumenten worden vaker zelf producenten, en nemen
dus het productiemiddel af. Transparantie neemt toe
omdat vraag en aanbod beter op elkaar kunnen worden
afgestemd. Macht verschuift van producent richting
consument.
12
Showcase – EV’s
Winst in kostenreductie
Hoe wenselijk ook, er lijkt geen wet van Moore te bestaan
als het gaat om alternatieve, duurzame energie. Hoewel
er vorderingen zijn in de prestaties van batterijen / accu’s,
zonne- en windenergie moet de winst vooral komen van
dalende kosten en slimmer gebruik.
Hightech meets business / Juni 2015
6. Licht en sterk – nieuwe materialen
economische impact
Productinnovatie
• Verbeteren van eigenschappen producten (lichter,
sterker) of aanbrengen van nieuwe eigenschappen
(zelfreinigend of zelf herstellend).
vb Lichte efficiëntere voertuigen en vliegtuigen.
Nano coatings.
Procesinnovatie
• Gebruik van andere materialen in ontwerp- en
productieprocessen.
Composieten
Niet alleen de wijze waarop energie wordt gegenereerd,
maar ook efficiënter gebruik van energie, is van belang in
de zoektocht naar een meer duurzame maatschappij.
Hierbij wordt steeds vaker gebruik gemaakt van nieuwe
materiaalsoorten. Vooral composiet materialen
(samengestelde materialen) lijken terrein te winnen.
• Composieten zijn 30%-50% lichter dan staal.
• Moderne vliegtuigen worden steeds vaker (deels)
gebouwd met composieten (carbon fiber).
• In Automotive beperkt het gebruik zich nog tot
exclusieve (sport)auto’s. Meer volume en dalende prijzen
maken composieten zoals carbonfiber echter steeds
goedkoper.
• Ook wordt vaker gewerkt met hybride structuren
(o.a. combinaties composieten en staal).
ING Economisch Bureau
vb Ontwerpen met lichtere materialen.
Marktstructuur
• Naarmate het gebruik van nieuwe materialen toeneemt
zullen schaalvoordelen toenemen en worden bepaalde
materialen breder toepasbaar. Voor partijen die
materialen toepassen wordt materiaalkunde steeds
meer een voor­waarde (en mogelijke drempel) om te
kunnen concurreren.
Nano
Naast composieten zijn er ook andere ontwikkelingen
in materialen. Zo wordt met nano-technologie getracht
materialen specifieke eigenschappen mee te geven,
zoals het vermogen zichzelf te herstellen of reinigen.
Ook worden anti-corrosie coatings gemaakt met
nano-deeltjes.
13
Automotive showcase
Carbonfiber
Het gebruik van carbonfiber in auto’s was lang
voorbehouden aan exclusieve sportwagens. Dit begint
echter te veranderen. Autofabrikant BMW introduceerde
een (deels) carbon chassis voor de kleine elektrische i3.
BMW werkt met partners aan een drastische reducering
van de materiaalkosten van carbon. De combi van
elektrische aandrijving en het lichte carbon zou ev’s zeer
concurrerend kunnen maken.
Zuiniger vliegen en rijden
Het frame van de nieuwe Boeing 787 Dreamliner bestaat
voor de helft uit composieten. Hierdoor is sprake van een
vliegtuig dat 20% lichter is dan vliegtuigen met een
aluminium frame. Het Nederlandse TenCate levert
composieten voor delen van de Boeing 787, evenals de
nieuwe concurrent van Airbus (de A350) en de kleinere
nieuwe en lichtere Airbus A320 neo. Naast luchtvaart
hoopt TenCate in de toekomst ook een belangrijke rol in
Automotive te kunnen spelen. Zo levert het koolstof­
vezelcomposiet voor het chassis van de Alfa Romeo 4C.
Fokker Aerostructures uit Hoogeveen werkt samen met
TenCate en past composieten toe in de productie van
delen van vliegtuigen zoals staartstukken en vleugeldelen.
Hightech meets business / Juni 2015
7. Ontwerpen en maken – 3d printen
economische impact
3D Printing (onderzoek PwC)
Productinnovatie
• Producten met gepersonaliseerde eigenschappen,
complexe vormen met minder onderdelen, verbeterde
eigenschappen (lichter).
8,6%
zal 3d printen niet gaan toepassen
24,7%
heeft plannen 3d printen toe te passen
vb Implantaten (medisch). Spare parts on demand.
66,7%
is al bezig 3d in bepaalde vorm te adopteren
0
20
Potentiële revolutie
40
60
80
100
De meningen verschillen over de toekomstige rol van 3d
printen. Toch leeft breed het besef dat 3d printen de
potentie heeft om productie van goederen en
toeleveringsketens op z’n kop te zetten.
• Nieuwe vrijheden bij ontwerp en productie. Denk aan
complexe vormen (die bijv. niet gefreesd kunnen
worden)
• Er kan met minder verspilling geproduceerd worden.
Een product wordt rechtstreeks vanuit de grondstof(fen)
opgebouwd, terwijl bij andere productiemethoden veelal
bewerking nodig is.
• Logistieke kosten kunnen gereduceerd worden dankzij
locatie-onafhankelijke productie.
• De combinatie met IoT en Big Data stimuleert
flexibilisering van ketens en mass customization.
ING Economisch Bureau
Procesinnovatie
• Snellere productontwikkeling. Complexe vormen in
ontwerp en productie. Customization (op maat)
en on-demand productie.
vb Onderdelen apparaten / machines (vliegtuigmotor).
Prototypes printen.
Marktstructuur
• Snellere prototyping helpt start-ups. Wanneer ook de
productie van goederen concurrerender wordt kunnen
verschuivingen in markten plaatsvinden. Productie wordt
dan locatie onafhankelijk. Verschuiving van concurrentie­
kracht van landen met lage opleiding en salarissen naar
landen met hogere opleiding en salarissen.
Hype voorbij
Volgens onderzoeksbureau Gartner zal de markt voor 3d
printers de komende jaren ieder jaar verdubbelen. In 2018
worden zo’n 2,3 miljoen 3d printers verkocht. Experts zien
vooral een toekomst in professioneel gebruik. In de industrie
wordt daarbij gesproken over additive manufacturing,
laagjes worden steeds toegevoegd en vormen zich tot een
14
Automotive showcase
Onderdelen printen
Net als andere industrieën maakt Automotive veel gebruik
van 3d printing in productontwikkeling. Voor productie
doeleinden zal de technologie zich moeten ontwikkelen.
Snelheid, kosten en betrouwbaarheid van machines zijn
daarvoor belangrijk. Exclusieve fabrikanten die auto’s in
kleine aantallen maken kunnen mogelijk al eerder gebruik
gaan maken van 3d geprinte onderdelen. Zo heeft de
Bugatti Veyron een 3d geprint dashboard. Ook in spare
parts liggen kansen.
Additive Industries
Het in Eindhoven gevestigde Additive Industries is een
start-up die zich richt op de ontwikkeling van 3d printers
voor metalen. Het bedrijf kan hierbij profiteren van de
hightech infrastructuur in Eindhoven en met partners uit
de regio een OEM in 3d printsystemen ontwikkelen.
product. Dit gebeurt nu vooral nog voor prototyping.
GE Aviation past echter al 3d geprinte onderdelen toe in
vliegtuigmotoren. Ook in de medische sector liggen
kansen. Olie & gas, defensie en scheepvaart zijn
geïnteresseerd door de mogelijkheid op locatie onderdelen
te printen. De kosten, snelheid en kwaliteit verbeteren,
zodat 3d printen concurrerend word voor grotere series.
Hightech meets business / Juni 2015
2.2 Big 7: het draait om de combinaties
In hoofdstuk 2 zijn technologieën besproken, die een
belangrijke impact kunnen hebben op onze samenleving.
Technologie die in veel gevallen al jaren bestaat.
De kracht zit hem echter met name in vooruitgang,
timing en combinaties van technologieën. Onderstaand
maar enkele voorbeelden van combinaties met impact.
Er is nog veel meer mogelijk.
Robotica
Internet of
Things (IoT)
3d printing
Smart
factories
Precision
farming
Smart
vehicles
Nieuwe
materialen
Computing
power (chips/
sensoren)
Robot
care
Alternatieve
energie
ING Economisch Bureau
15
Big Data
Hightech meets business / Juni 2015
Sectoren in beweging
3.1 Agrarische sector, Automotive en Bouw
3.2 Gezondheidszorg, Handel en Industrie
3.3Leisure, Transport en logistiek en Zakelijke
dienstverlening
3.4Disruptiegevoeligheid
3
3.1 Agrarische sector, Automotive en Bouw
Hoe werkt de economische impact van de Big 7 op sectoren? Aan de hand van het denkmodel (blz 9) analyseren we
welke nieuwe producten, processen en marktstructuur er ontstaan. We schatten de kracht van de economische impact
in, en geven die weer in een zespuntsschaal. Uiteindelijk resulteert dit in een score betreffende de gevoeligheid van de
sector voor disruptie (ontwrichting) op pagina 25.
Agrarische sector
Precision farming
economische impact
Automotive
Clean, connected en smart
economische impact
Bouw
Smart buildings
economische impact
• Productinnovatie
• Procesinnovatie
• Marktstructuur
• Productinnovatie
• Procesinnovatie
• Marktstructuur
• Productinnovatie
• Procesinnovatie
• Marktstructuur
Disruptiegevoeligheid
Disruptiegevoeligheid
Disruptiegevoeligheid
Productinnovatie
• Plant/animal analytics o.b.v. Big Data en in combinatie
met gentechnologie.
• Afstemming kweek/fok en verzorging.
• Landbouw wordt zelfvoorzienend of zelfs producent
energie met windenergie, zonne-energie en biomassa.
Procesinnovatie
• Tijdperk ‘precision farming‘ is aangebroken.
• Inzet technologie voor optimalisatie van opbrengsten
(prijs/kwaliteit/volume) uit beschikbare middelen
(grond, voer etc.).
• Robotisering: zelfrijdende landbouwvoertuigen,
drones, melk- en voederrobots.
• Minder fysieke arbeid en meer denkwerk.
Marktstructuur
• Meer kapitaal- en kennisintensief, dus meer
schaalgrootte vereist.
Productinnovatie
• Metamorfose auto: alternatieve aandrijving (EV),
andere materialen, connected vehicles, zelfrijdend.
• Nieuwe diensten (op afstand) zoals predictive
maintenance.
• Andere business modellen in verkoop (huren,
leasen, delen).
Procesinnovatie
• Verdere robotisering productie en opkomst 3d printen
van onderdelen.
• Innovatie wordt meer software driven.
Marktstructuur
• Grote kans op nieuwe toetreders uit andere sectoren
(ICT / elektronica).
Productinnovatie
• Gebouwen met nieuwe functionaliteiten; intelligent,
connected, zelfvoorzienend.
• Nieuwe diensten faciliteitsmanagement /
vastgoedbeheer dankzij Internet of Things: beheer op
afstand.
Procesinnovatie
• Anders ontwerpen (mede dankzij nieuwe materialen),
anders produceren (3d printing).
Marktstructuur
• IoT opent weg naar meer transparantie en nieuwe
toetreders in faciliteitsmanagement / beheer.
• Onverwachte toetreders door 3d printing.
• Hoger kennisniveau leidt tot specialisatie of grotere
spelers.
ING Economisch Bureau
17
Hightech meets business / Juni 2015
3.2 Gezondheidszorg, Handel en Industrie
Gezondheidszorg
Robot care en Health analytics
economische impact
Handel
Industrie
Smart supply chains
Smart industry
economische impact
economische impact
• Productinnovatie
• Procesinnovatie
• Marktstructuur
• Productinnovatie
• Procesinnovatie
• Marktstructuur
• Productinnovatie
• Procesinnovatie
• Marktstructuur
Disruptiegevoeligheid
Disruptiegevoeligheid
Disruptiegevoeligheid
Productinnovatie
• E-health en M-health. Personal health analytics via
smartphone- of watch. Meer diagnose mogelijkheden.
• Thuismeetapparatuur, sensoralarmering en slimme
medicijnverstrekking thuis dankzij Internet of Things.
• Personalized medicine door genetische informatie.
• Hightech protheses en 3d geprinte protheses,
botimplantaten, weefsels, en organen.
Procesinnovatie
• Robotchirurgie.
• Advies en diagnose via kunstmatige intelligentie.
• Service- of hulprobots die langer thuiswonen voor
ouderen en revalidatie aan huis vergemakkelijken.
• Simulatie operaties dankzij 3d replica’s.
Marktstructuur
• Aanpassing traditionele bekostiging op basis van inzet
naar bekostiging op basis van resultaat.
• Toename kapitaalintensiteit, anderzijds ook mogelijkheden kleinschaligheid en decentralisatie door technologie.
Productinnovatie
• Retail: diensten gebaseerd op producten die connected
zijn (onderhoud, upgrades).
• Groothandel: virtuele ketenregie.
Procesinnovatie
• Meer klantcontact tijdens gebruik van producten
dankzij nternet of Things
• Smart supply chains ontstaan, waarbij Big Data en
predictive analytics keten (transparant) in beeld brengen
en aanbod sturen.
Marktstructuur
• Meer transparantie en optimalisatie van supply chains:
druk op rol handel.
• Meer verticale integratie nodig om voordelen smart
supply chains uit te nutten.
• Toenemende regionale productie en rechtstreekse
levering leiden verminderen het aantal schakels en
beperken rol groothandel.
Productinnovatie
• Producten met meer technologie (chips/sensoren) en
andere materialen.
• Meer toegesneden producten: mass customization.
Procesinnovatie
• Verdere automatisering (robotisering) productie.
• Productie dichter op markt.
• Open innovatie.
Marktstructuur
• Meer kansen toetreders door open innovatie /
samenwerking. Tegelijkertijd schaalvergroting, hechtere
ketens en hogere investeringsdrempels die toetreding
bemoeilijken.
• Rechtstreekse koppeling vraag en aanbod dankzij Big
Data en Internet of Things.
ING Economisch Bureau
18
Hightech meets business / Juni 2015
3.3Leisure, Transport en logistiek en Zakelijke
dienstverlening
Leisure
Personalised leisure
economische impact
Transport en logistiek
Connecting chains
economische impact
Zakelijke dienstverlening
Knowledge platforms
economische impact
• Productinnovatie
• Procesinnovatie
• Marktstructuur
• Productinnovatie
• Procesinnovatie
• Marktstructuur
• Productinnovatie
• Procesinnovatie
• Marktstructuur
Disruptiegevoeligheid
Disruptiegevoeligheid
Disruptiegevoeligheid
Productinnovatie
• Nieuwe diensten zoals health analytics, sport analytics,
food analytics.
• Meer toegesneden diensten, beter inspelen op
individuele klanteisen mogelijk
Procesinnovatie
• Analytics op basis van data om aanbod van sport,
ontspanning en voeding te sturen
• Boekings- en bemiddelingsproces op basis van internet,
data-analytics en Internet of Things.
Marktstructuur
• Hogere toetredingsdrempels door hogere
kennisintensiteit en netwerkeffecten voor ‘bemiddelaars’
Productinnovatie
• Verbetering dienstverlening (nog sneller, flexibeler,
nauwkeuriger) door automatisering / robotisering.
Procesinnovatie
• Smart supply chains waarin ketenpartners informatie
delen helpt logistieke bedrijven met planning en
documentstromen.
• Predictive analytics en algoritmen om vervoersstromen
in te richten.
• Automatisering / robotisering van warehouses, voer­
tuigen (zelfrijdend) tot complete havens (smartports).
• Fijnmaziger vervoer, meer rechtstreeks aan klant via
kleinere hubs, mede door toename regionale en
gepersonaliseerde productie.
Marktstructuur
• Aansturing door grote(re) logistieke regisseurs die
verschillende ketens verbinden.
• Uitvoering vaker door kleine flexibele vervoerders,
vanwege vereiste fijnmazigheid en flexibiliteit.
Productinnovatie
• Meer toegesneden dienstverlening door gebruik data
analytics.
• Nieuwe diensten in faciliteren kennis en technologie,
zoals platformen voor uitwisseling data.
• Nieuwe diensten voor virtueel verbinden (regisseren)
van ketens.
Procesinnovatie
• Data analytics en kunstmatige intelligentie ­
vervangen huidige inzet hoogopgeleide werknemers:
van accountant of jurist tot ingenieur.
Marktstructuur
• Toenemende transparantie in sectoren en ketens
vermindert de behoefte aan intermediairs.
• Hogere kennisintensiteit, netwerkeffecten verhogen de
drempel voor toetreders.
• Kansen voor (nieuwe) partijen die toegevoegde waarde
bieden uit het gebruik van technologie.
ING Economisch Bureau
19
Hightech meets business / Juni 2015
3.4Disruptiegevoeligheid
Uit de voorgaande pagina’s blijkt dat in feite alle sectoren
sterk beïnvloed zullen worden door de in dit rapport
besproken Big 7 technologieën. Producten en diensten
worden verbeterd of vernieuwd. Processen in ontwerp,
productie en het verlenen van diensten worden met
behulp van technologie geautomatiseerd en
geoptimaliseerd. Marktverhoudingen veranderen waarbij
in sommige sectoren bestaande partijen sterker worden,
terwijl in andere sectoren de deur naar toetreders open
komt te staan. Per sector maken we een inschatting van
de kracht van de economische impact op basis van deze
aspecten. Van laag ( ) naar hoog (
) mondt dit
uit in een disruptiegevoeligheid, ofwel de mate waarin we
verwachten dat sectoren zullen veranderen.
Producten /
diensten
Processen
Marktstructuur
Disruptiegevoeligheid
Automotive
Gezondheidszorg
Industrie
Bouw
Handel
Agrarische sector
Transport en Logistiek
Zakelijke dienstverlening
Leisure
ING Economisch Bureau
20
Hightech meets business / Juni 2015
Organisaties in beweging
4.1 De ondernemer aan het woord
4.2Dynamiek
4.3Wendbaar
4.4 Delen en samenwerken bij innovatie
4.5 Samenwerken in de regio’s
4.6Veel eisen aan de organisatie – een
denkmodel voor bedrijven met ambitie
4.7 Ondernemen wordt topsport
4
4.1 De ondernemer aan het woord
Voor dit rapport werden meerdere gesprekken gevoerd met ondernemers uit de Nederlandse
hightech industrie. Ook werden vier ronde tafels gehouden over nieuwe technologie en de gevolgen
hiervan voor ondernemers. Onderstaand de uitdagingen die ondernemers noemen.
Lastig vooruitkijken
Kortere levenscycli
Meer flexibiliteit
‘De Indicatoren om 5 jaar vooruit te kijken
worden steeds minder betrouwbaar.’
‘De lifecycle van producten en diensten en
de time to market wordt steeds korter.’
‘We moeten leren omgaan met
verandering om te overleven.’
‘Innovaties zijn er al, het gaat er alleen om
de juiste te vinden.’
‘De terugverdientijd wordt korter
en daarmee de investeringshorizon.’
‘De uitdaging is tot flexibele
productiemethoden te komen.’
‘We weten voor de helft waarvoor onze
technologie gebruikt wordt en voor de
helft nog niet.’
‘Het is geen markt van volgers.’
‘Modulair bouwen heeft de toekomst.’
‘We moeten accepteren dat we minder
tijd hebben als onderneming en sneller
iets anders moeten gaan doen.’
‘Ik geloof in meer flex, minder dedicated.’
‘We hebben innovatieprocessen voor de
korte en lange termijn.’
‘De machtigste schakel in de keten
moet flexibiliteit van de gehele keten
afdwingen. Ook al voelt dit soms
als een te strak maatpak.’
‘Technologische doorbraken laten zich
zelden voorspellen.’
‘Nederland moet zich richten op hoog
toegevoegde waarde producten. Als de
prijserosie toeslaat is uitbesteding van
het product noodzaak. Nederland moet
bezig zijn met dag van morgen en
niet dag van gisteren.’
ING Economisch Bureau
22
‘Heeft een ondernemer de capaciteit
morgen wat anders te doen?’
‘Het is verstandig technologie te
ontwikkelen waarmee je meer klanten
kunt bedienen.’
Hightech meets business / Juni 2015
Samen innoveren
Creatief vermarkten
Nieuwe generatie mensen
‘Cocreatie is het antwoord op kortere
levenscycli van producten.’
‘Nederland denkt snel in risico’s.
In de VS is men opportunistischer.’
‘Je moet de jeugd aan boord halen.’
‘Exclusiviteit is niet meer van deze tijd, we
gaan naar open source samenwerking.’
‘Hoe kun je een virtueel vliegdekschip
creëren door start-ups in een regio
te verbinden.’
‘Je moet wel gericht samenwerken.
Er moet focus zijn, want samenwerking
kost ook tijd.’
‘Een nieuwe generatie gaat de
mogelijkheden van nieuwe technologie
beter benutten.’
‘Qua creativiteit is veel aanwezig, maar
begeleiding ontbreekt. ’Niet ieder goed
idee vindt een herberg.’
‘Ieder management team zou iemand van
maximaal 25 jaar oud in het team
moeten aanstellen om anders/omdenken
te stimuleren.’
‘We moeten meer profiteren van elkaar.’
‘We hebben nieuwe productproposities
nodig in Nederland.’
‘Kennismigranten zijn hard nodig.
We vergrijzen en gaan Japan achterna.’
‘De mindset van ingenieurs moet veel
meer naar samenwerking.’
‘We hebben al een ASML en moeten op
zoek naar een BSML, CSML en DSML.’
‘Kennis is noodzaak voor Nederland.’
‘We gaan toe naar netwerken van
bedrijven die samen innoveren.’
‘Shared resources op het gebied
van activa, personeel en IP is noodzaak.
Leer elkaar te vertrouwen.’
ING Economisch Bureau
‘Gebruiksgemak, service en dienst­
verlening wordt veel belangrijker dan
technische optimalisatie. Luister naar je
klant en de klant van je klant.’
23
‘Vroeger zochten we een frezer die kon
programmeren, nu een programmeur die
iets met frezen heeft.’
‘Je hebt een juiste mix nodig van alfa’s
en beta’s.’
Hightech meets business / Juni 2015
4.2Dynamiek
20
Totaal aantal oprichtingen + opheffingen
als percentage van het totaal aantal bedrijven
19
18
17
16
15
1995
2000
2005
2010
2013
Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau
Dynamiek in bedrijvenlandschap neemt toe
Technologie raakt bedrijven. Zij moeten sneller hun
processen en producten aanpassen. Hun verdienmodel kan
onder druk komen te staan, als ze zich niet weten aan te
passen. Er zijn meer winnaars, maar ook meer verliezers.
Sommige bedrijven ‘kunnen’ hun klant beter bedienen door
technologie, andere worden ertoe gedwongen. Dit zien we
terug in de bedrijvendynamiek in Nederland. Ten eerste zijn
er steeds meer bedrijven, nu bijna 1,5 miljoen, tegen
600.000 in 1995. Maar er worden ook in verhouding veel
vaker bedrijven opgericht en beëindigd dan vroeger.
Ook als percentage van het totaal aantal bedrijven neemt
het aantal oprichtingen en opheffingen over de laatste
twee decennia toe. Vooral het aantal opheffingen steeg
flink: in 1995 werd één op de achttien bedrijven gestopt,
in 2013 was dat één op twaalf.
ING Economisch Bureau
Liever groot of klein?
Is innovatie makkelijker voor grote bedrijven, vanwege de
schaalvoordelen? Of juist voor kleine bedrijven, vanwege hun
wendbaarheid? Over de decennia lijken de voorkeuren te
veranderen. Een jaar of twintig geleden was de grote
onderneming een voorbeeld en leidend in de management
literatuur. Nu zijn kleine bedrijven vaker het rolmodel,
multinationals worden gezien als log en ‘moeten leren om
te innoveren zoals een start-up’ of nemen kleine bedrijven
over vanwege hun vernieuwende kracht.
Bedrijven zijn, gemeten naar hun aantal medewerkers, sinds
1995 flink kleiner geworden. Dat heeft vooral te maken met
het aantal zelfstandigen zonder personeel. Maar ook als
we hen niet meetellen neemt het aantal bedrijven van meer
dan 100 medewerkers minder snel toe dan het aantal
bedrijven met minder dan 100 personeelsleden. Klein is dus
in opkomst.
‘Verliest mijn verdienmodel voor 2025 zijn
bestaansrecht?’
Drie op de tien Nederlandse DGA’s is het eens met de
stelling dat hun huidige verdienmodel de komende tien
jaar het bestaansrecht verliest door een veranderende
wereld. Jonge bedrijven en grotere bedrijven zijn positiever
dan gemiddeld:
• DGA’s van jonge bedrijven (die minder dan tien jaar
bestaan) zijn het vaker oneens met deze stelling dan
DGA’s van oudere bedrijven.
• DGA’s van bedrijven met meer dan vijftig medewerkers
zijn het vaker oneens met deze stelling dan DGA’s van
kleinere bedrijven.
Toch zijn er ook onderzoeken die aantonen dat grote
bedrijven juist beter zijn in innovatie. En in Nederland doen
vooral grotere bedrijven veel aan onderzoek en ontwikkeling.
Voor het MKB staat dit juist laag op de prioriteitenlijst:
slechts 4% wil hierin dit jaar investeren, blijkt uit onderzoek
door ING.
Het MKB wil juist wel investeren in marketing en sales:
een kwart wil dat dit jaar doen. Vermarkten is immers een
belangrijke succesfactor. En juist grote bedrijven bieden
de schaal die nodig is om een product naar de markt te
brengen. Hét antwoord op de ‘groot of klein’ vraag luidt
steeds vaker: ‘groot en klein samen’: grote spelers vormen
netwerken met kleinere bedrijven.
24
Hightech meets business / Juni 2015
4.3Wendbaar
Antwoord zoeken op onzekerheid
Een moeilijk te voorspellen toekomst met maar één
zekerheid: alles gaat sneller veranderen. Flexibiliteit wordt
een belangrijke competentie voor organisaties. Veel
ondernemingen zijn in crisistijd overgegaan naar een meer
flexibele (arbeids)schil om te kunnen reageren op extreme
marktschommelingen. Flexibiliteit gaat echter verder dan dat.
Snel kunnen acteren vraagt om zelfsturende organisaties. Dat
betekent minder hiërarchie, minder management en vaker
werken met kleine (projectmatig) samengestelde teams.
Zo worden organisaties ‘agile’ en kunnen zij sneller reageren.
AAE Flexibel platform
Het in Helmond gevestigde AAE is een hightech
machinefabrikant. Flexibiliteit in machines wordt steeds
belangrijker. Klanten willen steeds vaker flexibel kunnen
produceren. AAE werkt daarom aan flexibele
productieplatformen, waarbij in korte tijd modules kunnen
worden gewisseld. Hierdoor kunnen klanten sneller
wisselen tussen verschillende producten.
Kwantitatief en kwalitatief
Hoewel het vermogen om capaciteit snel aan te kunnen
passen aan het volume in de markt zeker belangrijk is, gaat
het er ook om dat organisaties kunnen inspelen op een
kwalitatief veranderende vraag. Producten en diensten
verouderen sneller en verliezen hierdoor hun toegevoegde
waarde. Het monitoren van de vraag, de wensen van de
markt, en hierop snel kunnen inspelen met verbeterde of
nieuwe producten en diensten is daarom essentieel.
Dat betekent data analyseren en daar ook snel acties aan
koppelen met behulp van flexibele platforms.
Verbreden: noodzakelijk voor lange termijn
Nederland is specialist in hightech precisie technologie en
kan daarmee waardevolle niches bedienen. Dit kan in een
snel veranderende, onzekere wereld echter ook omslaan in
een zwakte. Om ook als sector en als land flexibel te blijven
en op nieuwe ontwikkelingen in te kunnen spelen is het
belangrijk dat nieuwe ondernemingen het speelveld
verbreden. Doorbraken van start-ups zijn hiervoor essentieel.
Het begeleiden van jonge ondernemingen helpt daarbij.
Kwantitatieve
verandering
Flexibele schil
Kwalitatieve
verandering
Flexibel (productie)platform
‘Agile’
Organisatie
Grootste uitdagingen voor het MKB*
18% noemt tempo van veranderingen in de economie
15% noemt technologische innovatie
*Voor het rapport MKB 2025 werden 1.600 ondernemers ondervraagd
over de grootste uitdaging voor hun organisatie in de komende jaren.
ING Economisch Bureau
25
Hightech meets business / Juni 2015
4.4 Delen en samenwerken bij innovatie
Open innovatie
Het delen of samen opbouwen van kennis kan voor
organisaties interessant zijn. Open innovatie leidt ertoe dat
partijen van elkaars kennis gebruik maken om tot nieuwe
innovaties te komen. In een tijd waarin de ontwikkeling van
technologie versnelt en levenscycli van producten korter
worden is open innovatie een essentiële tool. Bedrijven als
Google en Tesla hebben open innovatie omarmd.
Ook in Nederland zijn organisaties bezig het concept van
open innovatie te stimuleren. Zo is in de hightech
toeleverketens van Brainport, Twente, Delft en Drachten
steeds vaker sprake van open innovatie modellen.
Het eerder genoemde Sioux (blz. 13) uit Eindhoven
ondersteunt bedrijven bij het ontwikkelen en maken van
producten en stimuleert nieuwe financieringsmodellen en
risk/reward modellen. Sioux stelt zich op als regisseur van
innovatie. Het brengt de krachten van bedrijven samen om
ontwikkelingskosten te verlagen en innovatie te versnellen.
ING Economisch Bureau
Vertrouwen opbouwen
Veel ondernemers zijn er van overtuigd dat samenwerking
in de verticale keten, maar ook in de horizontale keten
essentieel is om de concurrentiepositie van Nederland vast
te houden en verder te verbeteren. De praktijk blijkt echter
weerbarstig. Voor samenwerking is vertrouwen nodig en dat
moet verdiend worden en kost derhalve tijd.
26
Vanderlande
Integrator van technologie
Een voorbeeld van een Nederlands bedrijf dat open
innovatie benut is Vanderlande uit Veghel. Het bedrijf is
specialist in geautomatiseerde materialhandlingsystemen en bijbehorende diensten.
Vanderlande is een integrator van technologie en maakt
gebruik van een breed netwerk van leveranciers. Het volgt
innovatie wereldwijd om relaties op te bouwen met de
juiste bedrijven en zo netwerken van innovatieve bedrijven
te creëren.
Hightech meets business / Juni 2015
4.5 Samenwerken in de regio’s
Veel hightech bedrijven zijn afhankelijk van internationaal
succes. Niet alleen Nederland, maar de wereld als geheel is
hun markt. Dat vraagt om krachtenbundeling. Er bestaan
meerdere regionale initiatieven om samenwerking te
stimuleren.
1. Brainport
Brainport in Eindhoven is daarvan een goed voorbeeld. Het
zet de regio Eindhoven als innovatieve regio op de kaart in
binnen- en buitenland. Verder wordt in coöperatie verband
gewerkt binnen Brainport Industries. Een van de projecten is
de opzet van een Campus waar innovatieve toeleverende
hightech bedrijven worden samengebracht. Daar wordt
onder meer gezamenlijke inkoop van energie gefaciliteerd.
Overigens kunnen niet alleen faciliteiten daar gedeeld
worden, ook hoopt men open innovatie te stimuleren.
Brainport is een voorbeeld als het gaat om het verenigen
van krachten en met gezamenlijke marketinginspanningen
voet aan de grond krijgen in andere landen. Ook andere
regio’s in Nederland met concentraties van innovatie
hightech industrie zijn op zoek naar manieren zich te
verenigen. Zo kent Nederland bijvoorbeeld ook Kennispark
Twente, Zuid Holland (Innovationquarter) en Drachten
(Innovatiecluster Drachten). Opvallend is dat de diverse
regio’s allen het belang zien van een gezamenlijke
Nederlandse propositie om de technologische industrie te
vermarkten in het buitenland. Allen zijn in meer of mindere
mate van mening dat het internationaal nog veel breder
bekend moet zijn dat er in NL een zeer sterke technologische industrie gevestigd is. FME (ondernemers­
organisatie voor de technologische industrie) en diverse
andere brancheverenigingen en samen­werkingsvormen
zetten hier dan ook sterk op in.
ING Economisch Bureau
2. Zuid Holland
3. Noordelijke provincies
Innovationquarter, de regionale ontwikke­
lingsmaatschappij van Zuid-Holland
verenigt o.a. bedrijven die nu met
deeloplossingen markten proberen te
bewerken. De regio Delft kent veel hightech
bedrijvigheid.
De gehele Rijnmond heeft bijzonder veel
expertise op het gebied van offshore en
maritieme markt. De regio is
onderscheidend door sterk in te zetten op
samenwerking tussen start-ups en
corporates. Start-ups helpen corporates om
snel te innoveren en corporates
begeleiden start-ups door eigen
distributiekanalen beschikbaar te stellen
en te adviseren over bedrijfskundige
aspecten. Er wordt sterk ingezet om
deze bijzonder kansrijke regio verder
(inter)nationaal op de kaart te
2
zetten door de krachten te
bundelen en samen de
handschoen op te pakken.
De noordelijke provincies Drenthe, Friesland en Groningen
hebben naast bedrijven als Philips Drachten, Ten Cate en
Fokker Aerostructures veel “hidden champions” zoals
Resato, Variass en Hytrans. Daarnaast is er een sterk olie en
gas cluster rondom Emmen. De regio is hard aan het werk
om het mooie potentieel dat er is te vermarkten aan
technisch personeel, binnen- en buiten­
landse afzetmarkten. Het innovatiecluster
Drachten en de Region of Smart
Factories zijn uitstekende voorbeelden
3
om het potentieel van de regio nog
verder uit te nutten. De regio is o.a.
sterk in sensortechnologie en
materiaaltechnologie
4. Twente
4
1
27
Kennispark Twente is opgericht met als
doel een ecosysteem te ontwikkelen
voor innovatief ondernemen in heel
Twente. De regio is gespecialiseerd in
Hightech Systemen en Materialen en nano
technologie. Ook in deze regio zitten
bijzonder veel “hidden champions” zoals
Demcon, en Schuitemaker
Hightech meets business / Juni 2015
4.6 Veel eisen aan de organisatie – een
denkmodel voor bedrijven met ambitie
De versnelling van het innovatiepotentieel stelt hoge eisen aan ondernemingen. De belangrijkste eisen komen samen in
bovenstaand model. Ze zijn samen te vatten tot vier karakteristieken; slim, marktgericht, wendbaar en creatief.
Organisaties die twee van deze karakteristieken bezitten zijn sterk, maar niet sterk genoeg. Ze zijn handelaar, doener,
artiest of denker. De winnende organisaties weten alle vier de karakteristieken te combineren zijn als atleet in staat tot
topsport en kunnen zo voldoen aan de eisen die een veranderende wereld hen stelt.
Marktgericht
Handelaar
• Kennis bij de klant brengen
• Kennis van de klant, dicht op de klant
• Communicatief
• Ondernemerschap
Slim
Artiest
Wendbaar
• Toegang tot kennis
• In staat tot adapteren
• Connected en transparant
• Data omzetten in kennis
Atleet
• Kennis omzetten in actie
• Pro-actief, zelfsturend
• Flexibel, snel kunnen acteren
• Samenwerken en delen
Creatief
Denker
ING Economisch Bureau
• Kennis combineren en verder brengen
• Bereid tot veranderen
• Gericht op persoonlijke groei en
ontwikkeling
• Juiste mix alfa’s en beta’s
28
Doener
Hightech meets business / Juni 2015
4.7 Ondernemen wordt topsport
De eisen aan organisaties veranderen. Het hoge tempo
van verandering brengt nieuwe uitdagingen met zich mee.
De levenscycli van producten en diensten en daarmee
business modellen nemen af. Dit vereist ook binnen
organisaties en ketens een veel hogere mate van
dynamiek. Organisaties moeten zich steeds sneller aan
kunnen passen. Ondernemen is topsport.
Automotive showcase
Technologie en topsport
Van organisaties wordt gevraagd hightech technologie te
adopteren, de snelheid van handelen te verhogen en
tegelijkertijd uitermate wendbaar te zijn. Ondernemen
wordt een beetje als racen met een formule 1 bolide.
• Voor ieder seizoen wordt een nieuwe auto ontworpen
om binnen de regelmatig veranderende reglementen
zo snel mogelijk te zijn.
• Rapid prototype machines zorgen er voor dat nieuwe
onderdelen snel beschikbaar zijn. Auto’s worden
voortdurend geupgrade.
• Al sinds de jaren ‘80 wordt in toenemende mate
gebruik gemaakt van carbonfiber materialen; licht en
sterk.
• Ook sinds de jaren ‘80; telemetrie. 150 tot 200
ING Economisch Bureau
29
•
•
•
•
sensoren sturen continu data van auto naar team.
Dit wordt zowel in de pit als in de fabriek geanalyseerd
met behulp van supercomputers.
1.6 V6 turbo motoren leveren zo’n 900pk. Om te
voldoen aan restricties m.b.t. benzineverbruik wordt
o.a. energie regeneratie toegepast.
F1 teams strijden niet alleen om de beste coureurs,
maar vooral ook om de beste technici. Teams zijn in de
loop der jaren gegroeid. De topteams beschikken over
600 tot 700 werknemers.
Een team in het midden van de grid met een budget
van gemiddeld 160 miljoen GBP (topteams zo’n 400
miljoen GBP) spendeert een kwart aan R&D en een
kwart aan productie.
Het marketen van een team, het binnenhalen van
sponsors, is van groot belang. Sommige teams
exploiteren daarnaast hun technologische kennis aan
het bedrijfsleven.
Hightech meets business / Juni 2015
Mens in beweging
5.1Werkgelegenheidsimpact van technologische
innovatie – denkmodel II
5.2 Vergrijzing en technologie
5.3 Van verliezers naar winnaars
5
5.1 Werkgelegenheidsimpact van
technologische innovatie – denkmodel II
Een belangrijke maatschappelijke vraag is of er door technologie minder werk nodig zal zijn in de toekomst.
Ons denkmodel passen we toe op de werkgelegenheid. Het leidt tot drie conclusies: de totale hoeveelheid werk
neemt toe (net als overigens het arbeidsaanbod, zoals we in denkmodel I zagen). Vaak vragen die banen om een
hoger opleidingsniveau, maar niet altijd: ook de pakketbezorger die mobiele telefoons bezorgt, de verplegende
of een receptioniste kunnen hun baan te danken hebben aan technologische innovaties. Tot slot neemt het
aantal baanwisselingen toe door technologie, omdat er meer winnaars en verliezers zijn in het bedrijfsleven.
Technologische innovatie
Via procesinnovatie
Via productinnovatie
Via veranderde marktstructuur
Gestileerd voorbeeld
• Industriële productie met robotica in plaats van
door mensen.
Gestileerd voorbeeld
• Smartphones bieden consumenten extra
mogelijkheden.
Gestileerd voorbeeld
• Online marktplaats voor hotelkamers maakt de markt
transparant.
Werkgelegenheidsimpact
Werkgelegenheidsimpact
Werkgelegenheidsimpact
Negatief bij de producent die de robotica inzet.
Echter: vaak beperkt de dalende prijs het verlies aan
banen. Producenten maken dan een groter volume,
met evenveel medewerkers: vroeger was er één televisie
per straat, nu één per kamer.
Positief bij Nederlandse bedrijven die dankzij robotica de
concurrentie met lagelonenlanden aankunnen, zoals bij
VDL Nedcar en Philips Drachten. In die lagelonenlanden
is de impact dan juist negatief.
Positief bij ketens van toeleveranciers rond de
procesinnovatie, zoals onderzoekers, ontwikkelaars,
onderwijzers zoals TNO of universiteiten, producenten
van robots, zoals agrarische robotmaker Lely of
implementeren en installatie, zoals adviesbureaus.
ING Economisch Bureau
Positief bij de producent van de productinnovatie.
Voor zover de productinnovatie ten koste gaat van
producten die de consument niet meer koopt, verdwijnt
daar wel werk.
Positief in de keten rond deze productinnovatie, zoals
ontwikkelaars van onderliggende technologie (NXP),
verkopers en distributeurs (retail of pakketbezorging) en
onderhoud, zoals het maken van gebroken schermen
Positief bij ‘toepassers’ van de nieuwe producten, die op
hun beurt weer nieuwe producten leveren gebaseerd op
de innovatie, zoals app-makers, media bedrijven die
content voor deze apps maken, zorgaanbieders die
domotica oplossingen bieden, telecombedrijven of de
makers van telefoonhoesjes.
31
• Neutraal: leidt alleen tot een verschuiving van
werkgelegenheid: van de ‘verliezende’ organisaties of
sectoren naar de winnaars.
Via alle drie de kanalen
1. Herverdeling tussen producenten betekent ook
herverdeling tussen ‘hun’ werknemers.
De baandynamiek neemt dus toe, mensen raken
vaker hun baan kwijt. Ze vinden uiteindelijk ook
vaker een baan, omdat de totale werkgelegenheid
toeneemt, maar de onzekerheid is groter.
2. De nieuwe banen zullen relatief vaker om een hoger
opleidingsniveau vragen, en in het algemeen zullen
medewerkers vaker scholing nodig hebben.
Hightech meets business / Juni 2015
5.2 Vergrijzing en technologie
Liever jong, maar vaker oud
Werkgevers geven aan dat ze voor innovatie graag werken
met jongere medewerkers. Dat zien ze als manier om
nieuwe kennis en een nieuwe aanpak binnen te halen.
Jongeren zijn dus populair, hoewel we niet weten of dit
berust op vooroordelen of echte verschillen tussen jongeren
en ouderen in het beschikken over of hanteren van
technologische kennis. Wetenschappelijk onderzoek laat
wel zien dat het jongere medewerkers vaak beter lukt om
vanuit een verdwijnend beroep een betere baan te vinden,
terwijl ouderen er juist vaker op achteruit gaan.
Voor ouderen is dit vanzelfsprekend pijnlijk: hun arbeids­
marktpositie verslechtert met de jaren, door hun leeftijd.
Daarnaast zijn ouderen in Nederland gemiddeld ook minder
hoog opgeleid dan jongeren, terwijl technologische
verandering juist vaak om een hoger kennisniveau vraagt.
ING Economisch Bureau
32
Deze feiten wringen met de vergrijzende Nederlandse
arbeidsmarkt. Er zijn steeds meer ouderen op de
arbeidsmarkt door de grote generatie babyboomers, en zij
werken ook nog eens langer door. In de jaren zeventig was
veertig procent van de beroepsbevolking ouder dan veertig,
nu is dat bijna zestig procent. Dat betekent dat werkgevers
uit een relatief kleinere vijver van jongere werknemers
moeten vissen. Om die reden heeft vergrijzing een
negatieve invloed op de concurrentiepositie van Nederland.
Een langere loopbaan, een kortere baan
Een carrière tot de pensioenleeftijd zal uiteindelijk tot zo’n
vijftig jaar duren: werknemers starten rond hun 20e met
werken en gaan pas rond hun 70e met pensioen. Tegelijk zal
hun kennis sneller verouderen, en kan hun beroep of bedrijf
verdwijnen door nieuwe technologie. De gemiddelde baan
duurt daardoor korter. Voor veel mensen is het wisselen van
baan binnen hun vakgebied straks niet genoeg om vijftig
jaar lang hun brood te kunnen verdienen: zij zullen iets heel
anders moeten gaan doen.
Hightech meets business / Juni 2015
5.3 Van verliezers naar winnaars
De ‘mid-life career change’
De arbeidsmarkt wordt dus dynamischer, kennis veroudert
sneller en beroepen verdwijnen. Vergrijzing vormt een extra
complicatie: er zijn veel ouderen en zij moeten langer
doorwerken.
We pleiten voor een concrete verandering op de arbeids­
markt, die zowel werknemers als geboren ondernemers
betreft. Zo rond 45 zouden mensen zich eigenlijk af moeten
vragen: kan ik dit werk nog 25 jaar doen? Haal ik mijn
pensioen met een goed inkomen uit mijn huidige baan of
bedrijf ? Zo nee: hoe zorg ik dan dat ik iets anders kan doen?
Moet ik investeren in mijn netwerk, mijn vaardigheden of
mijn kennis? Hoe kan ik me oriënteren op een nieuwe
loopbaan? Op welke plek kan ik opnieuw beginnen,
bijvoorbeeld door leren en werken te combineren tegen een
lager salaris.
Dit is een investering in het verdienpotentieel van mensen.
Het vraagt echter om veel creativiteit: vaak hebben zij op die
leeftijd kinderen, werkgevers zullen zich over de leeftijd van
hun nieuwe personeel heen moeten zetten en ook de
financiering van de tijdelijke inkomensterugval kan een
hobbel vormen. Tegelijk biedt dit ook weer kansen voor
opleiders en bemiddelaars voor personeel.
Verliezers en winnaars op de arbeidsmarkt
Een andere baan dus, maar wat voor baan dan? Het blijft
voor mensen moeilijk om zich voor te stellen dat
technologie echt banen kan creëren. Banen die verdwijnen
lijken makkelijker aan te wijzen. En inderdaad, vergeleken
met tien jaar geleden zijn er nu minder:
Bibliothecarissen: -36%
Drukkerijmedewerkers: -27%
Boekhouders: -26%
Maar in veel beroepen is er juist door technologie werk
bijgekomen. De groeipercentages van het aantal mensen
dat werkt in die beroepen zijn vaak heel hoog. Denk
bijvoorbeeld aan:
Vormgevers: +24%
Software ontwikkelaars: +37%
Callcentermedewerkers: +100%
Helpdeskmedewerkers: +200%
Technologie maakt leren en ontwikkelen
noodzakelijk, maar ook mogelijk
Nieuwe technologie vraagt om meer ontwikkeling, maar
biedt de lerende mens juist ook extra mogelijkheden.
Kennis is immers beter te ontsluiten. Drie toepassingen
van technologie die helpen bij leren en ontwikkelen:
• Thuis achter de computer kunnen mensen ‘MOOCs’
(Massive Open Online Course) volgen: hoogstaande
colleges via internet.
• Mobiele dataverbindingen maken online assistentie
op locatie beschikbaar; de leermeester en gezelrelatie
kan op afstand en dus efficiënter vorm krijgen.
• Digitale bemiddelaars op de arbeidsmarkt kunnen
vraag en aanbod van kennis en ervaring beter op
elkaar aan laten sluiten.
Ook in het onderwijs, met name in het hoger onderwijs, zijn
overigens zeer veel banen ontstaan. De grote behoefte aan
opleiding en ontwikkeling voor werknemers is natuurlijk ook
voor veel organisaties een kans, en ook op die manier
ontstaat veel werkgelegenheid.
ING Economisch Bureau
33
Hightech meets business / Juni 2015
Bijlage
ING Economisch Bureau
34
Hightech meets business / Juni 2015
Samenvatting en onderzoeksverantwoording
In dit rapport stonden twee vragen centraal:
1. Welke technologieën zullen richting 2025 een belangrijke
doorbraak maken en leiden tot verandering?
2. Wat is de impact van deze technologieën op de
economie, op sectoren, organisaties en werknemers?
Om hier een antwoord op te vinden hebben we literatuur
onderzoek gedaan en interviews en rondetafel discussies
gehouden met ondernemers uit de Nederlandse hightech
(maak) industrie in vier regio’s (Brainport, Twente, ZuidHolland en Drachten). Wij willen hen dan ook hartelijk
danken voor hun bijdrage aan dit rapport.
Experts uit deze sector staan veelal aan het front staan als
het gaat om de ontwikkeling van technologie. Mede dankzij
hun input zijn we gekomen tot de Big 7 technologieën met
een hoge impact op sectoren; computing power, Big Data,
Internet of Things, robotica, alternatieve energie, nieuwe
materialen en 3d printen.
ING Economisch Bureau
Door ondernemers aan het woord te laten kon ook de
impact van snellere technologische innovatie op
organisaties worden vastgesteld. Duidelijk is dat organisaties
verschillende kwaliteiten moeten bundelen. Ze moeten slim,
marktgericht, wendbaar en creatief zijn om tot de winnaars
te horen.
Ondernemers beseffen dat innovatie stopt zonder input van
mensen. Het opleiden, begeleiden en betrekken van talent is
essentieel voor de toekomst van Nederland, zeker met een
vergrijzende beroepsbevolking.
De verandering gaat steeds sneller. Vooruitkijken wordt
steeds moeilijker. Eén strategie is in deze tijd dus onmisbaar
en nooit de verkeerde keuze: het versterken van de
veranderkracht van ons land, van onze bedrijven en van
onze mensen verdient topprioriteit.
35
Hightech meets business / Juni 2015
Met dank aan
NaamOrganisatie
Dhr. Duisters Sioux Dhr. Van Ham
Tu/e
Dhr. Pijnenburg
AAE Dhr. Van Andel
Panalytical
Dhr. Van Hout
ASML
Dhr. Kwaks
Vanderlande Industries
Dhr. Voncken
KMWE
Dhr. Tappel
Frencken Europe
Dhr. Bambach VDL ETG
Dhr. Wintermans
Agio / Additive Industries
Dhr. Blankendaal Brainport Industries
Dhr. Boekhorst
Philips Research
Dhr. Goossens
Fokker Aerostructures
Dhr. Steinbuch
TU/e
Dhr. Hendrikse
NTS
Dhr. Karsmakers
Philips Drachten
Dhr. Zonneveld
Innovation Quarter
Dhr. Duisters Sioux Dhr. Hut
Hytrans Systems ING Economisch Bureau
Functie
CEO
College van Bestuur
CEO
CEO
Raad van Bestuur
CTO
CEO
CEO
Managing Director
Managing Director
Managing Director
Senior Vice President
Vice President
Professor Mechanical Engineering
CEO
Site Manager
Managing Director
CEO
Managing Director
NaamOrganisatie
Dhr. Smid
Variass Group
Dhr. Castien
Resato Industries Dhr. Van der Meer
Snakeware Dhr. Wolters
Lode Mevr. Prof. Scherpen Rijksuniversiteit Groningen
Dhr. Prins
Yp Your Partner
Dhr. Osse
Machinefabriek Boessenkool Dhr. Schipper
Demcon
Dhr. Bleeker
Locamation
Dhr. Veenstra
Schuitemaker
Dhr. Van der Endt
Trumpf
Dhr. Duisterwinkel
InnovationQuarter
Dhr. Gofers
Promolding
Dhr. Van Houwelingen SaniTronics
Dhr. Janssen
Festo
Dhr. De Jager
J.O.A.
Dhr. Van Meurs
Koppert Cress
Dhr. Van der Schoot SeraSoft
Dhr. Went
WRR
36
Functie
CEO
Managing Director
Fellow
CEO
Professor Wiskunde
General Manager
CEO
CEO
CEO
CEO
Managing Director
HTSM kwartiermaker
CEO
CEO
Directie
CEO
Industrieel Ontwerp
CEO
Econoom
Hightech meets business / Juni 2015
Bronnenlijst
Gebruikte bronnen:
• Boerderij
(3 februari 2015, Van riek naar
robot; Gemengd voeren
met bunkers, rails en voerrobot)
• CBS.nl
• Compositesworld.com
• Computerworld.com
• EETimes.com (februari 2014, top 10 sensor trends to
watch)
• Fd.nl
(30 oktober 2014, De mens ontwerpt, de robot zet
in elkaar)
• Fd.nl
(4 oktober 2014, Nederland is nog lang geen robotland)
• Fd.nl
(6 mei 2014, Traditionele energiebedrijven dienen zich
aan te passen om perfect storm te overleven)
• Fd.bl
(9 mei 2015, Stoffig IBM stapt wereld van hippe
start-ups in)
• Forbes
ING Economisch Bureau
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Gartner
Globalinnovationindex.com
Greencarreports.com
IBM Research
Intelligentcommunity.org
International Energy Agency
Lofar.org
McKinsey.com
McKinsey – Disruptive Technologies (2013)
Nature.com
(23 maart 2015, Rapidly falling costs of battery packs for
electric vehicles)
NRC Handelsblad
(29 april 2014, Lichter en sterker dan staal)
Nytimes.com
(18 augustus 2012, Skilled work, without the worker)
Raconteur.net
(19 maart 2015, How much does an F1 car cost)
Raconteur.net
(9 september 2014, Need for speed in data analysis)
37
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Regio Groningen-Assen
Singularity University
Smartindustry.nl
Topsectoren.nl
Technologyreview.com
Techradar.com
Techrepublic.com
The Economist
Thomson Reuters top 100 Global Innovators
Thomson Reuters – The world in 2025
TU Eindhoven
Unesco
UN
Wereldbank
Wikipedia
Wired.com
Worldrobotics.org
(IFR International Federation of Robotics)
Hightech meets business / Juni 2015
Colofon
Auteurs
Max Erich
Marieke Blom
Redactieraad
Arnold Koning
Jan Willem Overwater
Jurjen Witteveen
Bert Woltheus
ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
[email protected]
[email protected]
ING Sectormanagement
ING Grootbedrijf Oost-Brabant
ING Economisch Bureau
ING Sectormanagement
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
38
Hightech meets business / Juni 2015