Filosofie - Quickprinter

2de bach TEW / ...
Filosofie
Smvt boek : Zin in Filosofie
Q
149
uickprinter
Koningstraat 13
2000 Antwerpen
www.quickprinter.be
5.00 EUR
Nieuw!!!
Online samenvattingen kopen via
www.quickprintershop.be
Inleiding tot de filosofie
Inhoudsopgave
1.
2.
Zin, in- en uitzicht .......................................................................................................................... 7
1.1.
De filosofische vragen .......................................................................................................... 7
1.2.
Filosofie en mythologie ........................................................................................................ 7
1.3.
Filosofie en godsdienst ......................................................................................................... 8
1.4.
Filosofie en ideologie ............................................................................................................ 8
1.5.
Filosofie en het mens- en maatschappijbeeld ................................................................. 9
1.6.
Filosofie: descriptief of normatief ........................................................................................ 9
1.7.
Wat kan je met filosofie doen? ......................................................................................... 10
Antieke filosofie: meer dan ooit zinvol .................................................................................... 11
2.1
De filosofie voor Socrates: op zoek naar de oerstof en het ordende principe ......... 11
Thales van Milete (presocraat) – ca. 624-545 v.C. ................................................................ 11
Anaximenes van Milete (presocraat) – ca. 585-525 v.C. ..................................................... 11
Heraclitus van Ephesus (presocraat) – ca. 544-483 v.C........................................................ 11
Pythagoras – ca. 572-500 v.C. .................................................................................................. 12
Parmenides van Elea (presocraat) – ca.540-480 v.C. .......................................................... 12
Zeno van Elea (presocraat) - ca. 490-430 v.C. ..................................................................... 12
Protagoras (laatste presocraat) – 480-410 v.C. ..................................................................... 13
2.2
Socrates en Plato: ethiek en utopie ................................................................................. 14
Socrates – ca. 470-399 v.C. ....................................................................................................... 14
Plato – ca. 427-347 v.C. ............................................................................................................. 16
2.3
Aristoteles – 384-322 v.C. .................................................................................................... 18
De logica ..................................................................................................................................... 19
De leer van de categorieën en de metafysica .................................................................... 19
Mensvisie ..................................................................................................................................... 19
Indeling van de filosofie ............................................................................................................ 19
Economie, politiek en ethiek .................................................................................................... 20
Het realisme van Aristoteles ...................................................................................................... 20
2.4
Helenisme en Rome: stoïcijnen en neoplatonici ............................................................ 20
Het stoïcisme ............................................................................................................................... 21
Het neoplatonisme .................................................................................................................... 22
2.5
Joodse en islamitische filosofie ......................................................................................... 23
Joodse filosofie ........................................................................................................................... 24
1
Islamitische filosofie .................................................................................................................... 24
2.6
Christelijke filosofie .............................................................................................................. 25
Scholastieke filosofie .................................................................................................................. 25
Thomas van Aquino (13e eeuw)............................................................................................... 25
William van Ockham (14e eeuw) ............................................................................................. 27
3.
Zingeving tussen haakjes........................................................................................................... 28
3.1
Het rationalisme .................................................................................................................. 28
René Descartes (16e – 17e eeuw)............................................................................................. 28
Gottfried Willhelm Leibniz (17e eeuw) ..................................................................................... 30
3.2
Het empirisme...................................................................................................................... 30
John Locke (17e eeuw) ............................................................................................................. 30
George Berkeley (17e – 18e eeuw)........................................................................................... 31
David Hume (18e eeuw) ............................................................................................................ 32
Samenvattend............................................................................................................................ 33
3.3
De ongenadige kritiek van Immanuel Kant (18e eeuw) ............................................... 33
Kritik der reinen Vernunft ........................................................................................................... 34
Kritik der praktischen Vernunft .................................................................................................. 35
Samenvattend............................................................................................................................ 35
3.4
Hegel en het Duits idealisme............................................................................................. 36
Idealisme en materialisme ........................................................................................................ 36
Georg Willhelm Friederich Hegel (18e – 19e eeuw) ............................................................... 36
Logica, natuurfilosofie en filosofie van de geest ................................................................... 36
Optimisme ................................................................................................................................... 37
Dialectiek..................................................................................................................................... 37
4.
Maatschappelijke en persoonlijke zingeving ......................................................................... 38
4.1
Ludwig Feuerbach (19e eeuw) ......................................................................................... 38
Het materialisme ........................................................................................................................ 38
Het materialistisch humanisme................................................................................................. 38
Kritiek ............................................................................................................................................ 39
4.2
Karl Marx (19e eeuw) .......................................................................................................... 39
Situering en levensloop ............................................................................................................. 39
Marx’ kritiek op Feuerbach ....................................................................................................... 40
De kritiek op de burgerlijke revolutie ....................................................................................... 40
De ontwikkeling van de mensheid: arbeid en technologie ................................................ 41
Aliënatie en reïficatie................................................................................................................. 41
Kritiek ............................................................................................................................................ 42
2
4.3
Arthur Schopenhauer (18e-19e eeuw).............................................................................. 43
Situering + Levensloop ............................................................................................................... 43
Die Welt als Wille und Vorstellung ............................................................................................ 43
4.4
Soren Kierekgaard (19e eeuw) .......................................................................................... 44
Enteneller ..................................................................................................................................... 44
Kierkegaard en Marx ................................................................................................................. 45
4.5
Friedrich Nietzsche .............................................................................................................. 45
Situering ....................................................................................................................................... 45
Levensloop .................................................................................................................................. 45
Also sprach Zarathustra ............................................................................................................. 45
5.
Filosofie in de eeuw van zinloze wereldoorlogen .................................................................. 46
5.1
De fenomenologie en existentialisme ............................................................................. 46
5.2
Edmund Husserl (19e-20e eeuw) ........................................................................................ 47
5.3
Martin Heidegger (1889-1976)........................................................................................... 48
Levensloop .................................................................................................................................. 48
Voorbij de fenomenologie ....................................................................................................... 48
Sein und Zeit ................................................................................................................................ 48
Vom Wesen der Wahrheit ......................................................................................................... 49
Het humanisme volgens Heidegger ........................................................................................ 50
De waarheid van de kunst ....................................................................................................... 50
5.4
Karl Jaspers (1883-1969) ..................................................................................................... 50
Levensloop .................................................................................................................................. 50
Filosofie en de wereld ................................................................................................................ 51
Besluit ........................................................................................................................................... 52
5.5
Jacques Maritain ................................................................................................................ 52
Personalistische filosofie (1882-1973) ....................................................................................... 52
Een realisme ................................................................................................................................ 53
Een bonum commune .............................................................................................................. 53
Een sociaal programma ........................................................................................................... 54
Besluit ........................................................................................................................................... 55
5.6
Jean-Paul Sartre (20e eeuw).............................................................................................. 55
Situering ....................................................................................................................................... 55
Sartres humanistisch of atheïstisch existentialisme ................................................................ 55
Sartres sociale filosofie ............................................................................................................... 57
Besluit ........................................................................................................................................... 57
5.7
Gabriël Marcel, Martin Buber en Emmanuel Levinas .................................................... 58
3
Het christelijke existentialisme van Marcel (20e eeuw) ......................................................... 58
De joodse existentiefilosofie van Buber en Levinas ............................................................... 58
5.8
Ernst Bloch (20e eeuw) ........................................................................................................ 59
Levensloop .................................................................................................................................. 59
Blochs methode: ‘sporen zoeken’ ........................................................................................... 59
Utopie........................................................................................................................................... 60
Hoop ............................................................................................................................................ 60
De menselijke vrijheid ................................................................................................................ 61
5.9
Sigmund Freud (20e eeuw) ................................................................................................ 61
Situering ....................................................................................................................................... 61
De oorsprong van de psychoanalyse ..................................................................................... 61
Het wereldbeeld van Freud...................................................................................................... 62
Invloed en kritiek......................................................................................................................... 62
5.10
Herbert Marcuse (20e eeuw) ............................................................................................. 63
Situering vanuit de Frankfurter Schule ..................................................................................... 63
Marx en Freud ............................................................................................................................. 63
Het fascisme................................................................................................................................ 64
Het stalinisme .............................................................................................................................. 64
Het Westen als een dimensionale maatschappij .................................................................. 64
Repressieve tolerantie, negatief denken en de Grote Weigering...................................... 65
5.11
Michel Foucault (19e eeuw) .............................................................................................. 65
Situering vanuit het structuralisme ........................................................................................... 65
Tegen het humanisme van Hegel tot Sartre .......................................................................... 65
Tegen de filosofie van het subject........................................................................................... 66
Het discours ................................................................................................................................. 66
De macht .................................................................................................................................... 66
De filosoof met de krant ............................................................................................................ 66
5.12
Fritz Schumacher (20e eeuw) ............................................................................................ 67
Levensloop .................................................................................................................................. 67
Zingeving en ethiek .................................................................................................................... 67
Economie en technologie voor de mens............................................................................... 68
Concreet utopische denker ..................................................................................................... 68
Besluit ........................................................................................................................................... 69
5.13
Michel Foucault (20e eeuw) .............................................................................................. 69
Situering vanuit het structuralisme ........................................................................................... 69
Tegen het humanisme van Hegel tot Sartre .......................................................................... 69
4
Tegen de filosofie van het subject........................................................................................... 70
Het discours ................................................................................................................................. 70
De macht .................................................................................................................................... 70
De filosoof met de krant ............................................................................................................ 70
5.14
De analytische en logisch-positivistische filosofie .......................................................... 71
Situering ....................................................................................................................................... 71
Bertrand Russell (19e -20e eeuw) ............................................................................................... 71
De Wiener Kreis (20e eeuw)....................................................................................................... 72
5.15
Ludwig Wittgenstein (19e – 20e eeuw) ............................................................................. 73
Situering + levensloop ................................................................................................................ 73
Tractatus logico-philosophicus ................................................................................................. 73
Philosophische Untersuchungen .............................................................................................. 74
Besluit ........................................................................................................................................... 74
6.
De vragen naar zin, in- en uitzicht blijven in het nieuwe millennium .................................. 74
6.1
Paul Ricoeur (20e -21e eeuw)............................................................................................. 74
Biografie....................................................................................................................................... 74
De zijnsbevestiging ..................................................................................................................... 75
De andere ................................................................................................................................... 75
Het instituut .................................................................................................................................. 75
Het egocentrisme voorbij? ....................................................................................................... 76
Een ethische triade .................................................................................................................... 76
6.2
John Rawls (20e eeuw) ....................................................................................................... 77
Levensloop .................................................................................................................................. 77
Een theorie van rechtvaardigheid .......................................................................................... 77
Liberaal neutralisme................................................................................................................... 78
6.3
Jean Baudrillard (20e -21e eeuw) ...................................................................................... 78
De tekenwaarde van de objecten ......................................................................................... 78
Discriminatie door differentiatie ............................................................................................... 79
Van een kritiek op Marx naar een symbolische samenleving ............................................. 79
6.4
Jürgen Habermas (20e eeuw) ........................................................................................... 79
Levensloop .................................................................................................................................. 79
De theorie van het communicatieve handelen ................................................................... 80
Ethisch bewustzijn en communicatief handelen ................................................................... 80
Democratie, de natiestaat van Europa ................................................................................. 80
6.5
Martha Nussbaum (20e eeuw) .......................................................................................... 81
Levensloop .................................................................................................................................. 81
5
De breekbaarheid vh goede ................................................................................................... 81
Van de stoïcijnse wereldrepubliek naar het multiculturalisme ............................................ 81
Seks, gender, homofobie .......................................................................................................... 81
6.6
Slavoj Zizek (20e eeuw) ....................................................................................................... 82
Levensloop .................................................................................................................................. 82
Communisme zonder leiders .................................................................................................... 82
Belangstelling voor het christendom ....................................................................................... 82
Lof van de onverdraagzaamheid ........................................................................................... 82
Postmodernisme van de vorm, modernisme van de inhoud .............................................. 83
6
Inleiding tot de filosofie
1. Zin, in- en uitzicht
1.1.
Vroeger
Nu:
De filosofische vragen
(6E
v. Chr.):
alle vormen v. denken werden door filo-sofen bedreven
(natuurwetenschappen, literatuur, soc & pol problemen)
Filosofie is een afzonderlijk vak, zoals biologie …
Filo-sofen (vrienden v/d sofia of wijsheid)
→ mensen die i/d bloeiende handelssteden & havens van zowat het huidige Turkije en later
i/d grote Griekse metropolen naar antwoorden zochten op reeks vragen die tot dan enkel
beantwoord werden door mythologie en godsdienst of die om praktische redenen opzij
geschoven werden:






Kosmologie (waar komen we vandaan? Waaruit bestaat het heelal?)
Politiek (Hoe bereiken we de beste vorm van menselijk samenleven?)
Epistemologie (Is er een absolute waarheid en hoe kunnen we die kennen?)
Ethica (Wat noemen we goed en kwaad, waarom?)
Logica ( Wat zijn de regels van het denken?)
..
Het leven begrijpen/doorgronden: inzicht
Ethiek; wat is het juiste handelen: uitzicht
Wat is de zin van het leven: zinzicht
1.2.
Filosofie en mythologie
Filosofische vragen werden pas mogelijk en zinvol nadat de mensen op een zeker niveau v.
materiële beschaving waren geraakt. (→ niet meer hun hele actieve leven besteden a/h
produceren v. voedsel en bescherming tegen de natuur)
 In Griekse handelssteden ontstond daardoor een kleine minderheidsgroep v.
bevoorrechte burgers, die een deel v/d vrijgekomen tijd aan verder onderzoek konden
wijden.
 Groep v. vrijgestelden bestond voornl. uit priester, priesteressen en ‘dichters’
 vertelden in lange epische verhalen de mythen van de stam verder
Mythe = een als correcte aanvaarde doch niet-gefundeerde voorstelling v. zaken.
 Komt een punt i/h soc. en historische groeiproces waarop deze mooie verhalen niet
meer volstaan.  De nieuwsgierigheid (verwondering, thau-masia) is gewekt
 analoog bij kinderen: Mama, waar komen wij vandaan?
Nieuwsgierigheid (thaumasia) + groeiende ervaring (experimenten, reizen, contacten met
andere culturen …) = drijfveer achter alle wetenschappelijk & filosofisch denken
[Vraag stellen  verwondering  ervaring ]
7
1.3.
Filosofie en godsdienst
Vermelde vragen naar inzicht omtrent wereld, mens, onderscheid goed & kwaad …
worden zowel door de filosofie als de godsdienst behandeld
MAAR! Methode om tot een antwoord te komen verschilt!
I/d filosofie is er geen plaats voor een boven- of buitenmenselijke openbaring. Filo verwerpt
deze geopenbaarde waarheden (bestaan v. God, hemel & hel ...) niet noodzakelijk, maar
beperkt zich tot een kritisch-rationele benadering v. dezelfde problemen.
 In bep. periodes (Griekse tijd) ging de filo tegen de overgeleverde religieuze
mythologie in (Socrates v. atheïsme beschuldigd)
 Relatie in andere tijden veel harmonieuzer en conflictloos (i/d middeleeuwse
scholen was
de filosofie de dienstmeid v/d theologie, de ancilla theo-logiae, omdat ze het
denken aanscherpte en verruimde tot op het punt waar de godsdienst het
overnam)
Filo en godsdienst ≠ natuurlijke vijanden. Kan voor bep. vormen v. godsdienstig
fundamentalisme & filosofisch dogmatisme wel het geval zijn.
→ Alleen spreekt de godsdienst zich soms uit op terreinen waar filo geen antwoord kan
geven of tenminste de vraag openhoudt.
1.4.
Filosofie en ideologie
Ideologie = samenhangend mensbeeld dat steun en zekerheid geeft, al dan niet bewust
wordt opgedrongen en antwoorden geeft maar geen vragen laat stellen.
 Ideologie = gewoonlijk verstard mensbeeld dat gecontroleerd wordt door autoritaire &
absolute gezagsinstanties die geen tegenspraak dulden en de anderen als ketters of
dissidenten vervolgen.
 Onderscheid tussen filo & ideologie = TOTAAL
Ideologie helpt ook traditionele zuilen in stand te houden, omdat elk contact met
‘andersdenkenden’ of twijfelaars & sceptici binnen de eigen zuil verhinderd wordt.
Het is hieruit dat de filo i/e actief-pluralistische context een uitweg kan bieden.
 Theoloog Tillich: Geloof = de moed om te aanvaarden dat je aanvaard wordt (bv. in
een relatie aanvaarden dat de andere je graag ziet).
8
1.5.
Filosofie en het mens- en maatschappijbeeld
Kunnen de filosofie op ≠ manieren benaderen (bv uitgaan v mens- en maatschappijbeeld
waarin we zijn opgegroeid en dat we tot nog toe als vanzelfsprekend beschouwd hebben.
Bv: Christelijke, joodse ... mensbeeld)
Om vanuit dit vanzelfsprekend mensbeeld tot de filo te komen  door 3 bel. fasen gaan:
1. Geleefde of geëxisteerde mensbeeld
 Krijgen we v onze ouders en omgeving mee.
 we leven volgens de waarden en verklaringen die ons milieu deelt
 Dit geleefde mensbeeld is vrij onbewust
 Bepaalt heel ons denken & handelen v. vroeg tot laat
2. Gesproken mensbeeld
 In elke groep komt er een moment waarop het onbewuste geleefde mensbeeld
uitgesproken wordt, waarin we de overgang vieren v/d kindertijd naar de jonge
volwassenheid (vormsel, barmitswa ...)
 hierbij kiest men zelf en openlijk voor een bepaalde overtuiging/godsdienst
 Nog niet zo heel bewust als de ceremonie het wel voorstelt. Maar is de eerste
keer dat openlijk gekozen wordt.
 Veel mensen groeien nooit boven deze 2e fase uit, blijven binnen het
overgeërfde mensbeeld en binnen hun traditionele zuil
3. Besproken mensbeeld
 Er is nu pas sprake v/e filosofische benadering
 In deze fase worden de eigen & andere mensbeelden kritisch (Krinein,
onderscheiden) bekeken (vb. in de les filo) & gebeurt het dat:
o men ofwel het vroegere mensbeeld verwerpt (bv. zich laten ontdopen)
o of er deze keer zeer bewust en overtuigd opnieuw voor kiest
 Dit besproken mensbeeld vereist een dieper inzicht in onszelf & onze omgeving +
de moed om dit nieuwe inzicht ook i/d praktijk om te zetten
Aan deze 3e fase kan men al zien dat de studie v/d filo meer is dan het opdoen v
vrijblijvende kennis v 1 of andere wetenschapstak & vaak ingaat tegen de
oppervlakkigheid die dat soort consequentie uit de weggaat.
1.6.
Filosofie: descriptief of normatief
1. Descriptieve of beschrijvende filosofie:
 Beschrijft het bestaande
 Het zijn (al wat is en bestaat):
o Ontologie (zijnsleer): bv onderscheid tussen het zijn van een steen, plant,
dier of een mens en het onderscheid tussen ‘zijn’ en ‘worden
o Metafysica: vraag naar de oorsprong v/d ‘zijn-den’ en naar een
oerprincipe of God
 De mens:
o Wijsgerige antropologie: wat is de mens?
o Cultuurfilosofie: de wisselwerking tussen mens, tijd en omgeving
o Sociale filosofie: de relatie tussen mens en samenleving
9
2. Normatieve filosofie
 Tracht het juiste denken en handelen te bepalen
 Hoe kunnen we juist kennen?
o Logica: de theorie van het juiste redeneren
o Kennisleer (epistemologie): wat is de waarde van ons kennen?
 Hoe moeten we juist handelen?
o Moraalfilosofie (ethiek)
 Hoe kunnen we de juiste zin van het leven vinden?
In deze inleiding bekijken we vnl. de normatieve filosofie. We zoeken nl. inzicht te
verwerven in hoe de dingen juist in elkaar zitten, we willen zicht krijgen op de juiste manier
om je uit de slag te trekken bij het handelen en ten slotte een juist inzicht verkrijgen op de
zin van het leven.
 I/d filosofie zoek je naar een antwoord omtrent 3 grote topics:
 Naar een rationele benadering (zicht verwerven op hoe de dingen juist in elkaar
zitten) (In-zicht) I
 Naar een juist uitzicht op de manier waarop we best handelen (Uit-zicht) U
 Naar een juist zicht op een zinvolle manier van leven (Zin-zicht) Z
1.7.
Wat kan je met filosofie doen?
Filosoferen = gevaarlijk bezigheid
 doordenken betekent dat je het bestaande overschrijdt. Je vraagt je af waarom de
dingen zo zijn i.p.v. ze gewoon als zodanig (dus kritiekloos) te aanvaarden.
 Filosofen stellen per definitie de bestaande werkelijkheid kritisch en rationeel in vraag en
komen zo bijna onvermijdelijk in botsing met de hoeders v/d bestaande religieuze, pol. of
soc orde.
Filosoferen = op persoonlijk praktisch niveau op het 1e gezicht nutteloos
 verhindert je soms om onlogisch of onethisch te handelen, of bepaalde materiële
waarden voorrang geven boven algemeen-menselijke en persoonlijke waarden
 aan filosofie doen berust daarom op een keuze
Filosofie = onvermijdelijke en noodzakelijke bezigheid
 mensen zijn van nature nieuwsgierig & willen weten hoe alles in elkaar zit
 filosofie maakt de ontwikkeling van de menselijke vrijheid mogelijk, omdat vrijheid zowel
de vrije keuze inhoudt als de zo volledig mogelijke informatie
 filosofie is 1 v/d belangrijkste middelen voor de ontplooiing van onze menselijke
mogelijkheden, onze samenleving botst immers steeds weer opnieuw op vragen omtrent
haar economische, sociale en ecologische grenzen
 Hoe meer de aandacht voor de filo vermindert  hoe meer ethische problemen zullen
ontstaan
Economisch (profit/inzicht) + Sociaal (people/uitzicht) + Ecologisch (planet/zinzicht) =
duurzame samenleving
10
2. Antieke filosofie: meer dan ooit zinvol
2.1 De filosofie voor Socrates: op zoek naar de oerstof en het ordende
principe
Filosoferen = abstract denken
 geldt niet voor het begin v/h westerse denken (6E v. C. in Klein-Azië)
 Handelaars en politici willen de waarheid kennen om dit te kunnen toepassen op de
praktijk(zeevaart, productie ... )
 Men ging opzoek naar de oerstof en/of ordenend principe
Thales van Milete (presocraat) – ca. 624-545 v.C.
= één van de eerste wetenschappers, hij bleef niet staan bij de toegepaste wetenschap
maar interesseerde zich voor wiskunde en voor raadsel zoals de magnetische kracht
 Opperde de hypothese (hypo-titheimi, voor-zetten) dat alles uiteindelijk uit water
bestaat. (ijs, wolken en water = dezelfde substantie)
 Vraag naar de oerstof was zo gesteld
 Begin vd dialoog die ons v de ene naar de andere filosoof zal leiden
 Soms was het inderdaad een dialoog, gesprek tussen 2 of meer denkers, maar meestal
ging het om een reactie op een stelling v/e vorige filosoof, die dan weer werd weerlegd of
genuanceerd w door een derde.
Anaximenes van Milete (presocraat) – ca. 585-525 v.C.
Verwierp de hypothese v/h water als oerstof en beschouwde de lucht als een veel
aannemelijkere stof: vuur = verfijnde lucht, water = vloeibaar geworden lucht …
→ deze 4 elementen (water, lucht, vuur en aarde), de hoofdrolspelers van de huidige
milieuproblematiek, stonden reeds vanaf het begin centraal in de filosofische discussie
!! Wie fysisch gelijk had, heeft geen belang.
↔ begrijpen hoe deze schijnbaar onschuldige hypothesen omtrent de oerstof onvoorziene
gevolgen hebben gehad op ons menselijk denken
Heraclitus van Ephesus (presocraat) – ca. 544-483 v.C.
 Vuur verandert alle substanties, het is de sleutel tot het geheim van het heelal
Oerstof zoeken was niet zo belangrijk, maar wel inzien dat het ging om het principe v/d
voortdurende verandering van alles
 ipv het zijn staat dan het worden voorop
11
Logos = het ordenend principe
 Logos (het woord) het eeuwige verstand dat zich doorheen alle tegenstellingen
ontwikkelt.
 Hij trachtte zijn nogal moeilijke inzichten in beeldspraak a/d man te brengen: “de zon is
elke dag nieuw.” Of “Alles vloeit. Je kan je voeten geen tweemaal in dezelfde stroom
dompelen.”
Met andere woorden:
-
-
Alles is voortdurend in verandering
Alles staat in verhouding tot iets anders
o Geen licht zonder donker
o Geen liefde zonder haar
Volgens Heraclitus betreft het telkens een conflict, waaruit dan nieuwe dingen
ontstaan
 Vooruitgang is slecht mogelijk door dit conflict v. tegengestelden
 = het begin van het dialectisch denken
 Hij geloofde i/d wijsheid v/d logos die voor een verborgen harmonie van alle
tegenstellingen zorgden. Mensen moesten deze wijsheid leren inzien en er zich naar
schikken  door dit inzicht en deze aanvaarding v/d werkelijkheid kan de mens rust en
blijmoedigheid bereiken, die het hoogste geluk zal zijn.
 Voor de eerste keer zien we hoe de filosofische aandacht voor inzicht leidt tot
zingeving.
Pythagoras – ca. 572-500 v.C.
Begreep de essentie vd wereld als de getalsmatige verhouding van al haar vormen.
 getal = wezen vd dingen
Fascinatie voor getallen kwam door zijn contacten met de wereld vd handel.
 aldus is het niet zo dat economen hun mosterd haalden bij de wiskunde maar juist
omgekeerd
Parmenides van Elea (presocraat) – ca.540-480 v.C.
Zocht naar het blijvende, eeuwigdurende principe van alles, en dat voerde tot de absolute
ontkenning van elke verandering.
 Tegenstelling tussen conservatief (= Parmenides) en progressief (= Heraclitus)
 Verandering = schijn en bedrog (bv. denken dat de zon op- en ondergaat)
 Alleen inzicht in het eeuwige blijvende ‘zijnde’ is waarheid, de rest is slecht een
‘opinie’
Zeno van Elea (presocraat) - ca. 490-430 v.C.
= volgeling van Parmenides
Trachtte die schijnbare verandering door een aantal i/d logica beroemd geworden
argumenten te ontmaskeren en dus de uitspraken van Parmenides over de onmogelijkheid
van verscheidenheid en verandering verdedigen.
 bv. zijn uiteenzettingen over de onmogelijkheid van de beweging:
12
-
Achilles en de schildpad
Wanneer de hardloper Achilles en een schildpad een wedloop aangaan en de
schildpad ook maar een kleine voorsprong krijgt, dan kan Achilles de schildpad nooit
inhalen. Want telkens als Achilles op het punt aankomt waar de schildpad net is
geweest, is die schildpad al een stuk verder, en zo gaat dat oneindig door. De afstand
tussen de twee wordt steeds kleiner, maar kan nooit worden ingehaald. Dus moeten
onze zintuigen die ‘zien’ dat Achilles de schildpad meteen inhaalt, ons bedriegen.
-
Pijl die het doel nooit kan bereiken
↔ zintuigen zien/voelen dit anders → bedriegen ons
Conclusie: veel van wat we zien is schijn  niet alles is wat het lijkt
 Zeno toonde aan hoe logisch denken tot conclusies kan komen die tegen de
alledaagse observatie ingaan en slechts met moeite kunnen worden weerlegd.
Filosofen van Klein-Azië gingen van natuurwetenschappen uit, maar de pre-socratici uit
Zuid-Italië waren door de mathematica gefascineerd en veel minder experimenteel
georiënteerd
 Dus: pre-socratici zoeken naar waarheid door tegenstellingen
Protagoras (laatste presocraat) – 480-410 v.C.
Strijd tussen de twee grote stromingen:
 Sofisme: soort redeneerkunst waardoor we iets kunnen gaan bewijzen in het voordeel
van zichzelf/hetzelf
 Een ‘sofist’ was oorspronkelijk een leraar, een rondreizende professor die de rijke jeugd
een privéopvoeding gaf.
Protagoras was niet overtuigd van de absolute tegenstellingen vd twee grote Griekse
scholen en vond dat men de concrete mens met zijn handelingen in het middelpunt vh
denken moest zetten.
→ stap in de richting vh belang van een ethisch uitzicht dat vanaf Socrates zou doorbreken
Stond met beide voeten terug op de aarde: een absolute, overal geldige waarheid is een
illusie (relativisme) -> we kunnen de waarheid nooit kennen
 Moest vluchten voor zijn uitspraken: “Over de goden weet ik evenmin of ze bestaan of
niet bestaan”
Vond dat we moesten kijken naar de concrete mens met zijn handelingen
13
 Op deze manier kan er geen echte waarheid bestaan want onze observatie van
de werkelijkheid verschilt van mens tot mens, maar bij ook bij dezelfde mens v/h ene
ogenblik naar het andere
 Sofisme kan soms leiden tot immoreel cynisme: dat de techniek van het
argumenteren (retoriek) alleen nog voor de eigen belangen gebruikt wordt en
zowel een stelling als het omgekeerde daarvan met succes kan verdedigen.
Sofisten hadden een slechte naam gekregen: “Handige redenaars die er alleen op uit
waren een discussie te winnen en dus een techniek beheersten die nuttig was voor
advocaten en politici.”
→ de grote Griekse filosofen Socrates, Plato en Aristoteles verzetten zich tegen deze
afwijkingen en bepalen de verdere koers vd filosofie tot aan het einde vd middeleeuwen
2.2 Socrates en Plato: ethiek en utopie
Socrates – ca. 470-399 v.C.
 Kennen zijn theorieën niet uit zijn eigen geschriften, maar uit teksten van anderen, vooral
zijn studenten Xenofoon en Plato
 Verplaatste de filosofische discussie v/d natuurfilosofie naar de ethiek (wat is het goede
leven?)
 verzette zich tegen de scepsis v/d sofisten, die volgens hem te ver gingen in hun
relativisme
Filosoferen = kritisch onderzoeken van het menselijke denken en handelen, en de vorming
van de jeugd.
Net als de sofisten was hij vooral een leraar, maar zijn methode was hoogst origineel:
→ Hij sprak met schoenmakers, ketellappers en politici op de markt v Athene (agora) →
aantonen dat de meeste mensen niet zo logisch of consequent dachten en zeker niet
handelen
 Socrates daalt af v/h centrum van Athene (Acropolis) naar het commerciële hart v/d
havenstad Piraeus. En treedt daar in dialoog met de kooplui volgens de Socratische
methode/gesprek:
-
Geen negatieve houding
Dialogen (elk komt aan bod, geen monoloog
Wederzijds interesse
Geen dictaten opleggen
Het vermogen v/d andere mens om zelf kennis te generen (hoe antwoorden in
jezelf terug te vinden zijn)
Relativering van de oorspronkelijke opvattingen
 Haalde de haat v/d autoriteiten door zijn scherpe en onbarmhartige vragen
(socratische ironie) en toonde aan dat veel mensen belangrijke functies vervulden
waarvoor ze niet of weinig competent waren.  Proces waarop hij beschuldigd werd v
goddeloosheid en corruptie v/d jeugd  gifbeker drinken
↔ hij was geen negatieve denker, zoals hij door zijn vijanden werd voorgesteld
14
Methode om tot de waarheid te komen:
1.
2.
3.
4.
Dialectiek (Heraclitus)
Retoriek (Protagoras)
Hermeneutiek (komt later)
Maieutiek (Socrates)
Maieutiek = geestelijke bevallingstechniek , erop gericht om de waarheid, die ergens in elk
van ons verborgen zit, geboren te laten worden. (m.b.v. de 6 eigenschappen zie supra) 
voedvrouw als metafoor voor de filosoof
Problemen als we de socratische methode niet goed toepassen.
 Ook belangrijk is de combinatie van inzicht, uitzicht en zinzicht
 Het ware (inzicht) leidt tot het goede (uitzicht), maar ook tot het schone (zinzicht).
Schone komt neer op de harmonie tussen het ware en het goede.
 Het moreel juiste (het zedelijke) kan worden gekend en aangeleerd ( <-> sofisten) en
dat juiste inzicht in het morele altijd leidt tot een juist uitzicht wat het (morele) handelen
betreft.
 verkeerd handelen is het gevolg van een verkeerd inzicht
Wat is het juiste inzicht?
Het inzicht dat het ware nut (uitzicht) en geluk (zinzicht) van de mensen tot stand brengt.
DUS: I  U  Z
Hoe weten we wat het juiste inzicht is?
 Jezelf kennen  het juiste inzicht hebben over jezelf
 Zodra je weet wie je bent, weet je meteen ook wat je moet doen om juist en moreel
te leven
 In elk van ons leeft een goddelijk beginsel (Daimonion of daimon, niet te
verwarren met duivel of demon) dat we in ons moeten leren herkennen.
 Daimon = soort van geweten dat we opnieuw moeten leren beluisteren en dat we
gewoonlijk zoveel mogelijk door het vervullen van veel behoeften (rijkdom, macht en
aanzien) doen verstommen.
Mens & samenleving hebben behoeften die ze willen bevredigen
 Socrates zegt: we moeten nadenken over deze behoeften en valse behoeften
verwerpen
 Wie het minste nodig heeft, staat het dichts bij de goddelijke waarheid in zichzelf
Dus: men moet valse behoeften ontmaskeren en verwerpen
Zij die dit kunnen hebben het recht als politici, denkers en leraars invloed uit te oefenen op
anderen.
 De staat (polis) moet dus geregeerd worden door filosofisch gevormde mensen ↔
handige politici. Je mag de leiding v/d maatschappij niet aan onbekwame , moreel
onderontwikkelde machthebbers overlaten.
Socrates historisch zeer belangrijk, hij legde de nadruk op:
-
de waarde van elk individu (daimonion)
eerlijkheid
samengaan van moraal en politiek
15
Problemen met Socrates’ ‘bevallingstechniek’: de waarheid ontwikkelt zich ook via
onderzoeken en experimenten (geneeskunde, fysica …) en die waarheid zit niet zomaar in
elk van ons verborgen.
↔ zolang de nadruk op het morele ligt blijft de methode van Socrates gelden
Plato – ca. 427-347 v.C.
= Aristocratische leerling van Socrates
 Oefent o.m. via het christendom nog steeds een grote invloed op ons uit (bv
platonische liefde)
= eerste idealist uit de geschiedenis v/d westerse filosofie
IDEEËNLEER: niets in de materiële werkelijkheid is zo volmaakt als de idee dat we ervan
hebben
(bv op zoek gaan naar de ideale partner, wetende dat we dit ideaal nooit zullen vinden)
In ons gewone taalgebruik zijn de begrippen ‘werkelijkheid’ en ‘ideaal’ begrippen die
elkaar uitsluiten. Plato zag de tegenstelling ook, maar draaide de rollen om:
De ‘werkelijkheid’ is dat ideaal, en wat wij de realiteit noemen, is slechts een zwakke
afschaduwing van dat ideaal.
 illustreerde dit a.d.h.v. de allegorie van de grot, waarin uiteengezet wordt hoe de mens
als een vastgekluisterde in een grot niets anders ziet dan schaduwen van de werkelijkheid.
De wereld van de ideeën is onveranderlijk en bovenzintuiglijk. Feit dat we via begrippen
(dé man, dé vrouw, dé stad ...) tot de wereld van de ideeën kunnen opstijgen, bewijst de
onsterfelijkheid van onze ziel.
 Ziel = het intellectuele (inzicht) en morele (uitzicht) zelf.
 Plato zag de ziel als een driespan, bestaande uit: De rede (de logos of de
wagenmenner) die voor een evenwicht zorgt tussen twee aspecten van ons handelen
(paarden):
o
o
Onze wil = Thumos of het nobele paard
Onze lust = Epithumia of het weerspannige paard
16
Tijdens dit allesbehalve ideale leven zit de ziel echter gevangen in het lichaam, dat tot de
materiele en dus onvolmaakte wereld behoort.
Zin van het leven (zinzicht) vinden we wanneer we er in ons streven op gericht zijn de
ontwikkelingen van onze geestelijke vermogens te stimuleren en ons door het lichaam zo
weinig mogelijk te laten binden.
 Dualistische scheiding tussen de (goede) ziel en het (slechte) lichaam)  heeft
enorme gevolgen gehad: seksuele moraal i/h christendom die het genieten v/h lichaam
lang verdacht maakte ...
KENNISLEER: (berust op de ideeënleer)  7 elementen:
-
Leven in een grot
Tijdelijke varianten van blauwdrukken/werkelijkheid (schaduwen, echo’s >ideeën)
Thumos: discipline
Wereld der (ideeën)abstracties (uit de grot ontsnappen, men komt in fel zonlicht ->
ziel stijgt op naar wereld v. abstracties)
De geest (-> brengt mens tot juiste inzichten)
Verschillende kennis over werkelijkheid (communicatie is moeilijk)
Ziel snakt daarboven te vertoeven (het ‘gewone’ wordt iets vervelends)
Werkelijke kennis komt volgens P. neer op herinneringen aan de ideeënwereld, waaruit
onze ziel komt  Kennis = herinnering
Hoogste idee = idee v/h ‘schoon-goede’ (verwezenlijkt in God, het absolute Schone en
Goede)
 idee van kalosagathos  kalos = het schone uitzicht en agathos = het goede inzicht
DUS: I & U  Z
Moeite die de vastgekluisterde mensen in de grot moeten opbrengen om zich te bevrijden,
is een metafoor voor het intense nadenken over het ware  vergt veel discipline (thumos)
om verleidingen (epithumos) te weerstaan  uit grot ontsnappen en daglicht
aanschouwen komt neer op het opstijgen v/d ziel naar de ideeënwereld. Eens men uit de
grot ontsnapt is en de verbondenheid met het schoongoede heeft ervaren, is het niet
meer zo evident zicht zomaar met ‘gewone’ menselijke aangelegenheden bezig te
houden.
17