De erfenis van het Romeinse rijk

Geschiedenis
van de
Middeleeuwen
Ca. 300-1500
Inhoudstafel
Inleiding ......................................................................................................................... 8
Het ontstaan van de term ‘middeleeuwen’ ................................................................... 9
Middeleeuwen als pejoratieve term bij de humanisten ............................................................. 9
De middeleeuwen in de Romantiek .......................................................................................... 9
De middeleeuwen in de hedendaagse geschiedwetenschap ................................................. 10
De erfenis van het Romeinse rijk ............................................................................... 11
Kenmerken van het Imperium Romanum................................................................... 12
Politiek-bestuurlijk vlak ............................................................................................................ 12
1. De politieke eenheid in een onmetelijk gebied ............................................................ 12
2. Militaire organisatie: grensverdediging ....................................................................... 12
3. Bestuurlijke hierarchie ................................................................................................. 12
4. Communicatiesysteem: wegennet .............................................................................. 13
5. Rechtssysteem ............................................................................................................ 13
Religieus vlak: Christendom.................................................................................................... 13
Sociaal-economisch vlak: staatseconomie ............................................................................. 13
Besluit...................................................................................................................................... 14
De vroege middeleeuwen. Ca. 400-750: De tijd van de barbaren ............................ 15
Inhoud ....................................................................................................................... 16
De volksverhuizingen en de val van het West-Romeinse Rijk .................................... 18
Barbarisering van het late Keizerrijk ....................................................................................... 18
Chronologie van de volksverhuizingen ................................................................................... 18
1. Hunnen ........................................................................................................................ 18
2 Visigoten (kaart 1, p 14 en kaart 2, p 16) ..................................................................... 19
3. Vandalen, Sueven, Alemannen .................................................................................. 19
4. Franken (kaart 1, p 14 en kaart 3 p 22) ...................................................................... 20
5. Bourgondiërs (kaart 3, p 22) ....................................................................................... 21
6. Italië & Ostrogoten (kaart 1, p 14) ............................................................................... 21
7. Keizer Justinianus – Oost Romeinse Rijk (kaart 2, p 16) ........................................... 21
8 Longobarden (kaar 6, p 27).......................................................................................... 22
9. Brittanië (kaart 5, p 26) ................................................................................................ 22
Besluit: Volksverhuizingen .............................................................................................. 22
Het Merovingische Rijk .............................................................................................. 22
1|
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
Duurzaamheid Merovingische rijk ........................................................................................... 22
Bekering tot het katholicisme .................................................................................................. 23
Rijksdelingen (kaart 4, p 24) ................................................................................................... 23
Hofmeiers ................................................................................................................................ 23
Karel Martel ............................................................................................................................. 24
Bestuur en rechtspraak.............................................................................................. 25
Germaans koningschap .......................................................................................................... 25
Organisatie plaatselijk bestuur ................................................................................................ 25
Administratie in Latijn .............................................................................................................. 25
Verschriftelijking rechtspraak .................................................................................................. 26
Rechtsprocedures ................................................................................................................... 26
De adel ...................................................................................................................... 27
Landbouw en Handel ................................................................................................. 27
Neergang: 3e – 6e Eeuw .......................................................................................................... 27
Heropleving in Noord-Europa: vanaf 7e Eeuw ........................................................................ 28
Religie ....................................................................................................................... 28
Kerkvaders .............................................................................................................................. 28
Ambrosius van Milaan (ca 340 – 397) ............................................................................ 28
Hiëronymus (ca. 340 – 420) ............................................................................................ 28
Augustinus v. Hippo (354- 430)....................................................................................... 29
Paus Gregorius de Grote ................................................................................................ 29
Westers monnikendom ........................................................................................................... 29
Martinus van Tours (gestorven in 397) ........................................................................... 30
Zuid-Gallische traditie ..................................................................................................... 30
Iers-Frankische traditie .................................................................................................... 30
Benedictus van Nursia (ca. 480 – 545) ........................................................................... 31
Kerstening/christianisatie ........................................................................................................ 32
Algemeen besluit ....................................................................................................... 33
Ca. 750 – ca. 1000. De Karolingers ........................................................................... 34
Inhoud ....................................................................................................................... 35
Politieke ontwikkelingen............................................................................................. 36
VAN PEPIJN DE KORTE TOT DE RIJKSDELINGEN ........................................................................... 36
Pepijn III de Korte (741 – 768) ................................................................................................ 36
Karel de Grote (768 – 814) ..................................................................................................... 36
Expansie Karolingische rijk (kaart 7, p 50) ...................................................................... 37
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
|2
Kroning tot Keizer – Translatio imperii ............................................................................ 37
Bestuur ............................................................................................................................ 37
Opvolging en rijksdelingen ...................................................................................................... 38
843: Het Verdrag van Verdun (kaart 8, p 54) .................................................................. 38
Karolingische rijk: efemeer (kortstondig) (ca. 750 – ca. 850) ................................................. 39
Feodaliteit en vazaliteit............................................................................................................ 39
Begripsomschrijving ........................................................................................................ 39
Wederkerige verhouding ................................................................................................. 39
Beneficium(gunst) – feodum(leen) .................................................................................. 40
Bijzondere gevallen ......................................................................................................... 40
Evolutie ............................................................................................................................ 40
Verspreiding .................................................................................................................... 40
Sociaal-Economische verhoudingen .......................................................................... 41
Hofstelsel en horigheid ............................................................................................................ 41
Begripsomschrijving hofstelsel ........................................................................................ 41
Wederkerigheid hoevenland ........................................................................................... 41
Begripsomschrijving horigheid ........................................................................................ 41
Bronnen ........................................................................................................................... 42
Onstaan en verspreiding ................................................................................................. 42
Dorpssamenleving .................................................................................................................. 42
Handel en nijverheid ............................................................................................................... 43
De Karolingische Kerk ............................................................................................... 43
Mistoestanden in de Kerk (ca. 751) ........................................................................................ 43
Doelstelling en middelen ................................................................................................. 43
Realisaties ....................................................................................................................... 43
Karolingische Renaissance ..................................................................................................... 46
Begripsomschijving ......................................................................................................... 46
Hoofddoelstellingen van Karel de Grote ......................................................................... 46
Dragers van de culturele heropbloei ............................................................................... 46
Realisaties ....................................................................................................................... 47
Ca. 790. Naar een post-Karolingisch Europa ........................................................... 48
Inhoud ....................................................................................................................... 49
Politieke ontwikkelingen............................................................................................. 50
De invallen van de Vikingen (vanaf 790) ................................................................................ 50
West-Frankische Rijk/Frankrijk (987) ...................................................................................... 50
Koningen* ........................................................................................................................ 50
3|
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
Engeland ................................................................................................................................. 52
Regering Alfred de Grote (871 – 899) ............................................................................. 52
De Hongaren en het Duitse Rijk ............................................................................................. 52
Hongaren/Magyaren (kaart 9, p 73) ................................................................................ 52
Politieke toestand van het Oost-Frankische Rijk ............................................................ 52
De Ottoonse keizers ........................................................................................................ 53
Landbouw, steden en handel in de 10e eeuw ............................................................ 54
Kerk en cultuur 10e eeuw .......................................................................................... 55
Verbreiding christendom (kaart 12, p 82) ................................................................................ 55
De beweging van Cluny (kerkhervorming) .............................................................................. 55
Algemeen Besluit....................................................................................................... 55
De hoge middeleeuwen. Ca. 1000 – ca. 1200 ............................................................ 57
Politieke geschiedenis: het koningschap.................................................................... 58
Frankrijk: Capetingen (kaart 13, p 88) .................................................................................... 58
Engeland: 11e en 12e eeuw ................................................................................................... 59
Deense heerschappij ...................................................................................................... 59
Angelsaksen .................................................................................................................... 59
Normandiërs (1066 – 1154) ............................................................................................ 60
Plantagenets (vanaf 1154) .............................................................................................. 61
Duitsland en Italië: Saliërs en Hohenstaufen .......................................................................... 61
Saliërs (1024 – 1125) ...................................................................................................... 61
Gregoriaanse hervorming & investituurstrijd .............................................................. 62
Pre-gregoriaanse Kerk ............................................................................................................ 62
Kerkhervorming: libertas ecclesiae ......................................................................................... 63
Pauselijke initiatieven ...................................................................................................... 63
Investituurstrijd ................................................................................................................ 64
Nieuwe religieuze orden .................................................................................................. 65
Vernieuwing ordo monasticus ......................................................................................... 65
Vernieuwing ordo canonicus: regliere kanunniken ......................................................... 66
Kruistochten & ridderideaal ........................................................................................ 67
Eerste kruistocht (1096 – 1099) .............................................................................................. 67
Verdediging: geestelijke ridderorden ...................................................................................... 68
Tempeliers (oudste ridderorde) ....................................................................................... 68
Hospitaalridders of johannieters (bestaan nog steeds) .................................................. 69
Duitse of Teutoonse orde ................................................................................................ 69
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
|4
Tweede kruistocht: 1144 – 1149 ............................................................................................. 69
Derde kruistocht: 1189 – 1192 ................................................................................................ 70
Vierde kruistocht 1202 – 1204 ................................................................................................ 70
Voorjaar 1212: de 'kinderkruistocht' ........................................................................................ 70
Naar een handelseconomie ....................................................................................... 70
Landbouw ................................................................................................................................ 70
Steden, handel en nijverheid................................................................................................... 71
De Renaissance van de 13e eeuw ............................................................................ 71
Besluit ....................................................................................................................... 73
De late middeleeuwen I. Ca. 1200 – ca. 1350............................................................. 74
Staat .......................................................................................................................... 75
Bouvines – 1214 ..................................................................................................................... 75
Strijd Engelse-Franse koningen ...................................................................................... 75
Strijd Welfen-Staufen ...................................................................................................... 75
De zondag van Bouvines (27 juli 1214) .......................................................................... 75
Het Franse Koninkrijk .............................................................................................................. 75
Lodewijk IX de Heilige (1226 – 1270) ............................................................................. 76
Filips IV de Schone (1285 – 1314) .................................................................................. 76
Conflict Filips IV – Bonifatius VIII (1294 – 1303) ............................................................. 76
Conflict met graafschap Vlaanderen (einde 13e eeuw – 1305) ...................................... 76
11 juli 1302: Guldensporenslag te Kortrijk ...................................................................... 77
Het Engelse koningrijk ............................................................................................................ 77
Jan Zonder Land (1199 – 1216)...................................................................................... 77
Eduard I (1272 – 1307) ................................................................................................... 78
Duitse rijk en Italië ................................................................................................................... 79
Frederik II en Italië .......................................................................................................... 79
Na Frederik II................................................................................................................... 79
Strijd Duitse koning (Gibellijnen) tegen paus (Welfen) ................................................... 80
Paus en Kerk ............................................................................................................. 80
Innocentius III (1198 – 1216) en het 3e concilie van Lateranen: 1215 ................................... 80
Vijanden van buiten: heidenen ................................................................................................ 81
Vijanden van buiten: joden ...................................................................................................... 81
Vijanden van binnen: ketters ................................................................................................... 81
Bedelorden, begijnen en begarden ......................................................................................... 82
Bedelorden ...................................................................................................................... 82
Begijnen & begarden ....................................................................................................... 83
5|
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
Ontluistering pausschap .......................................................................................................... 83
Intellectuele leven: ontstaan van universiteiten .......................................................... 84
Universitas............................................................................................................................... 84
Ontstaan .......................................................................................................................... 84
Naties, colleges ............................................................................................................... 84
Economisch leven ..................................................................................................... 84
Landbouw ................................................................................................................................ 84
Gevolgen en natuurrampen ............................................................................................ 85
Handel, nijverheid en bankwezen ........................................................................................... 85
Nieuwe ontwikkelingen .................................................................................................... 85
Wisselbrief ....................................................................................................................... 85
Besluit ....................................................................................................................... 87
De late middeleeuwen II. Ca. 1350 – ca. 1500............................................................ 88
Politieke geschiedenis ............................................................................................... 89
Frankrijk en Engeland: 100-jarige oorlog (1337 – 1453) ........................................................ 89
Oorzaak ........................................................................................................................... 89
Aanleiding........................................................................................................................ 89
Troeven Engelse koning ................................................................................................. 89
Frankrijk en Bourgondië .......................................................................................................... 91
Opkomst hertogdom Bourgondië .................................................................................... 91
1363 tot 1477: Groothertogdom Bourgondië (kaart 26, p 164) ....................................... 91
Filips de Stoute (1363 – 1404) ........................................................................................ 92
Jan Zonder Vrees (1404 – 1419) .................................................................................... 92
Filips de Goede (1419 – 1467)........................................................................................ 92
Karel de Stoute (1467 – 1477) ........................................................................................ 92
Maria van Bourgondië (1477 – 1482) ............................................................................. 92
Armagnacs en Bourguignons .......................................................................................... 93
Engeland en de rozenoorlog (alb. 5.5) .................................................................................... 93
Duitse rijk en Italië ................................................................................................................... 93
Paus en Kerk ............................................................................................................. 94
Westers schisma (1378 – 1417) en conciliaire beweging ....................................................... 94
Godsdienstige stromingen ...................................................................................................... 95
Kritiek op geloof of Kerk: ketterse bewegingen ............................................................... 95
Verpersoonlijking en verinnerlijking geloof ...................................................................... 95
Veruiterlijking geloof en collectieve rituelen .................................................................... 95
Aanpak toverij.................................................................................................................. 95
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
|6
Grenzen van de christenheid .................................................................................................. 96
Sociaal-economische ontwikke-lingen ....................................................................... 96
Landbouw en nijverheid .......................................................................................................... 96
De handelseconomie: de Hanze ............................................................................................. 96
Besluit ....................................................................................................................... 97
7|
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
Inleiding
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
|8
Het ontstaan van de term
‘middeleeuwen’
Middeleeuwen als pejoratieve term bij de humanisten
Middeleeuwen/middeleeuws krijgt een negatieve lading als periode na die van van het
Romeinse Rijk. De oorsprong daarvan ligt in de Renaissance, waarin men reageert
tegen de toenmalige kunst (gotiek) door terug te grijpen naar de Romeinse beschaving
(wedergeboorte). De 1000-jarige periode tussen Renaissance en Klassieke Oudheid
was minderwaardig en oninteressant: een tussentijd. Men had eeuwenlang een donker
beeld van de middeleeuwen.
Het Humanisme, dat zich baseert op literatuur en geleerdheid, stelt dat het Latijn uit het
Romeinse Rijk correct was, en dat uit de middeleeuwen vuil. Petrarca (14e eeuw) noemt
de middeleeuwen seacule tenebrae, eeuwen van duisternis. Andere termen zijn media
tempestas/aetas/tempora, tussentijd. Door de Verlichting en de Franse revolutie wordt
het negatieve beeld over de middeleeuwen alleen nog maar versterkt. De middeleeuwen
is een periode van diep Christelijk geloof en bijgeloof. De Franse Revolutie duid een
nieuw regime aan: het sluiten kloosters en kerken, een breuk met het verleden, met het
Ancien Regime (Middeleeuwen en Nieuwe Tijd).
De middeleeuwen in de Romantiek
In de architectuur is er een “Gothic revival” waarbij men het droombeeld van de gotiek
verbetert. Bv: Het House of Parliament in Londen dat bij de kerk moest passen; de Dom
van Keulen, eerst was het geld was op en de dom kon pas later worden voltooid.
Eugène Viollet-le-Duc restaureerde werken zoals hij dacht dat ze er in de middeleeuwen
uitzagen, dit klopte echter meestal niet met het orrigineel (bv: Notre Dame).
In de literatuur werden de middeleeuwen verheerlijkt. Ze werden beschouwd als
heroïsche, godsdienstige tijden. Ze werden afgebeeld vanuit hun eigen behoeften en
noden uit hun eigen tijd. Men zoch naar de momenten die men wou vergelijken. Bv: Sir
Walter Scott: Ivanhoe (1819), The Broad Stond of Honour (1822); Victor Hugo: Notre
Dame de Paris (1831); Hendrik Conscience: De Leeuw van Vlaanderen (1838).
9|
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
De middeleeuwen in de hedendaagse geschiedwetenschap
Vanaf de 19e eeuw wordt geschiedenis een ernstige adademische wetenschap. Men
begint de andersheid van de middeleeuwen te erkennen, in plaats van te vergelijken
met de oudheid of de renaissance. Men beseft dat ze toen slechts een deel van de
wereld kenden, en dat er andere grenzen waren. Het middeleeuwse leven was lokaal,
de dichtsbijzijnde stad was de enige reis. De kerk was zeer belangrijk. Terminologie
komt niet overeen (Het Frankische Rijk is niet hetzelfde als Frankrijk) en Europa was het
kleine broertje van het Byzantijnse Rijk.
Maar toch werden toen de grondslagen voor de huidige maatschappij gelegd: het
Christendom werd verspreid, taalgebieden en territoriale staten werden gevormd,
volkverhuizingen vonden plaats, regio’s werden geurbaniseerd. Belangrijk waren ook het
medezeggingsschap (parlement), het bankwezen, het handelskapitalisme, de
universiteiten, het boek, literatuur in de volkstaal en de regionale diversiteit.
Het begin en het einde van de middeleeuwen periodiseren is onderhevig aan
discussie. Dit zijn enkele mogelijke data.
Start van de middeleeuwen:
 313: Edict van Milaan (vrijhijd van religie: Christendom niet langer verboden)
 410: val van Rome door Alarik en de Visigoten
 476: afzetting laatste keizer van het West Romeinse Rijk
Einde van de middeleeuwen:
 1453: val van Constantinopel door de Turken
 1492: ontdekking van Amerika door Columbus
 1517: stellingen van Luther, de start van de Reformatie
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
| 10
De erfenis van het
Romeinse rijk
11 |
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
Kenmerken van het Imperium Romanum
Was er een continuiteit of een discontinuiteit tussen het Romeinse Rijk en de
Middeleeuwen?
Politiek-bestuurlijk vlak
1. De politieke eenheid in een onmetelijk gebied
Het Late Keizerrijk
Alles onder 1 kern: Rome
Gezag van bovenaf
Alle veroveringen gebeuren in naam van
de staat
Keizerschap: iedereen is benoemd door
de keizer
Middeleeuwen
Kleine afzonderlijke eenheden
Gezag van onderuit
De staat bestaat niet (tot 13e-14e eeuw).
Alle veroveringen zijn persoonlijk voor de
veroveraar en zijn erfgenamen. Tot de 13e
eeuw waren landen prive-bezit
(familiegebied)
Nabootsingen uit de oudheid: men wil
Keizerschap. Verderzetten van het
verleden uit angst voor vernieuwingen
2. Militaire organisatie: grensverdediging
Limes: verdedigingsmuren met torens
Hadrians Wall: de Romeinen hebben de
Schotten nooit veroverd – muur tussen
Engeld en Schotland
4e eeuw: legers met 3 a 400
manschappen
Bijna niets
Grote legers pas terug vanaf de 17e eeuw
3. Bestuurlijke hierarchie
Hierarchie en territorialiteit van gezag: Diocletanus (284-305) stelt een nieuwe
bestuursindeling in, in 4 niveaus.
4 prefecturen
4 patriarchaten
14 diocesen
131 provincies
Kerkprovincie olv metropoliet
(aartsbisschop)
Civitates
Bisdommen/diocesen olv bisschop
Hoofdplaatsen
Cathedra, zetel bisschop, kathedraal
Steden
Vierhoekig grondplan, dambordpatroon
Forum, basilica (bestuursgebouw)
Bisschopssteden
van
vroege
middeleeuwen gaan terug op Romeinse
steden. Vaak wel concentrisch patroon.
Basilica wordt nu een kerkgebouw. Bevat
grondplan/elementen
uit
het
Late
Keizerrijk
Ambtenarenapparaat
Abstract begrip van ambtenaar: rechten Bestond
niet
bij
de
en plichten aan bepaalde ambtenaars via (personaliteit was macht)
selectieprocedure
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
barbaren
| 12
Schriftelijkheid: Latijn
Latijn voertaal van liturgie en bestuur:
enige bestuurstaal van wereldlijke macht
tot
12e
eeuw

geen
communicatieproblemen bij contacten
tussen koningen
4. Communicatiesysteem: wegennet
80 a 100.000 km aan goed onderhouden Hergebruik van Romeinse wegen
kasseiwegen met mijlpalen
Militair en bestuurlijk doel, ruggengraat Pas vanaf de 18e eeuw steenwegen en
van het imperium
een volgbaar wegennet
Tabula Peutingeriana : landkaart met
belangrijkste wegen uit het R.R.
5. Rechtssysteem
Geschreven recht
Codificaties: vb. Codex Hammurabi
Vroege middeleeuwen: mondeling
overgeleverde stamwet (volk),
ritualisering
Kerk: canoniek recht (alles ivm bepaalde
zaken zoals huwelijk en seksualiteit);
eigen recht: regels en principes (voor
geestelijken)
Vanaf de 12e eeuw: herontdekking van
het Romeinse recht, Romeinse regels
worden toegepast en neergeschreven 
meer macht
Religieus vlak: Christendom
De periode van Christenvervolging komt aan een definitief einde wanneer Constantijn de
Grote het Christendom begint toe te laten in 313, met het edict van Milaan. Onder
Theodosius I (391) wordt het Christendom staatsgodsdienst, en worden de overige
godsdiensten verboden.
De Romeinse Keizer is hoofd van kerk en staat, dus zowel van het politieke als het
religieuze leven. Na de val van het West-Romeinse rijk trekken de bisschoppen – bij
gebrek aan een Keizer – de macht naar zich toe. In het Oost-Romeinse Rijk blijven de
Byzantijnse Keizers de politieke en religieuze leiders.
Het kerkpersoneel zijn gekwalificeerde mensen van de Romeinse senaat. Er is een
duidelijke voortzetting, dus continuiteit, in het religieuze leven, tussen het Romeinse Rijk
en de vroege middeleeuwen.
Sociaal-economisch vlak: staatseconomie
In het Romeinse Rijk grijpt de staat in bij de productieverhoging. Dit is nodig voor zoveel
mogelijk belastingsopbrengsten, voor onder andere:




Onderhoud van de legermacht
Aanleg van militaire infrastructuur
Belonen van veteranen
Betalen van het ambtenarenapparaat
13 |
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

Bevoorrading van de steden (productie van het platteland)
In de 4de en 5de eeuw komt het rijk in fiscale problemen, door:




Een toename van druk op de grenzen (door andere volkeren)
Een sterke bevolkingsdaling
Een afname van agrarische productie en een handelsverbod
Een afname van het belang van steden, dat leidde tot een afname van
stadsinkomsten, wat op zich leidde tot een stijgende belastingsdruk
De gevolgen van wat men de Imperial Overstretch noemt:






Het Rijk is niet langer bestuurbaar
De muntcirculatie valt stil en het handelsverkeer is zeer beperkt: de economie is
ontregeld (het enige geld dat er is, gaat naar het leger), enkel de luxe-handel blijt
lucratief
Steden verschrompelen
Een toenemende ruralisering met Latifundia (olv grootgrondbezitters  Romeinse
senatoren. Idereen gaat terug naar het platteland)
Fragmentering van de macht: De Latifundia zijn de enige veilige plaatsen en zijn
onaanraakbaar. Boeren geven hun vrijheid op in ruil voor de veiligheid op de
domeinen (coloni)
Dit zijn de sociaal-economische verhoudingen waarmee de vroege middeleeuwen
van start gaan.
Besluit
Er is een discontinuiteit op politiek-bestuurlijk vlak, maar een continuiteid op
deelaspecten van het bestuurlijk vlak (wegennet, bepaalde steden), op kerkelijk vlak en
op sociaal economisch vlak.
DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK
| 14
De vroege
middeleeuwen. Ca.
400-750: De tijd
van de barbaren
15 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD
Inhoud
Barbarisering van het Late Keizerrijk
De volksverhuizingen
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Hunnen
Visigoten
Vandalen, Sueven, Allemannen
Franken
Bourgondiers
Italie en de Ostrogoten
Oost-Romeinse Rijk
Longobarden
Het Merovingische rijk
1. Duurzaamheid
2. Bekering tot het Katholicisme
3. Rijksdelingen
4. Hofmeiers
5. Karel Martel
Bestuur en rechtspraak
1. Germaans koningsschap
2. Organisatie plaatselijk bestuur: Gouwen en graven
3. Administratie in het latijn
4. Verschriftelijking rechtspraak
5. Rechtsprocedurs
De Adel
Landbouw en handel
1. Neergang van de derde tot zesde eeuw
2. Heropleving in Noord-Europa vanaf de zevende eeuw
DE VROEGE
INHOUD
MIDDELEEUWEN.
CA. 400-750: DE
TIJD VAN DE BARBAREN
| 16
Religie
1. Kerkvaders: Ambrosius van Milaan, Hieronymus, Augustinus van Hippo, Paus
Gregorius de Grote
2. Westers monnikendom: Anachoretische vorm, Cenobitale vorm
3. Martinus van Tours, Zuid-Gallische traditie, Iers-Frankische traditie, Benedictus
van Nursia
4. Kerstening/Christianisatie
17 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD
De volksverhuizingen en de val van het
West-Romeinse Rijk
Barbarisering van het late Keizerrijk
Wanneer Theodosius I sterft in 395 wordt het Romeinse Rijk opgesplitst. Het West
Romeinse Rijk (Rome), krijgt nu als hoofdplaats Ravenna (begin 5e eeuw), het Oost
Romeinse Rijk (Byzantium) krijgt als hoofdplaats Constantinopel.
Door de Germaanse volksstammen die zich in het West Romeinse Rijk beginnen
vestigen, vindt er een toenomenede barbarisering plaats. Barbaren zijn alle NietRomeinen: Germanen, rechts van de Rijn en Donau. Het zijn volkeren of ethnische
groepen in plaats van stammen, samenleveningen waar niet iedereen gelijk is. Volkeren
zijn niet onveranderlijk, soms doen er zich veranderingen voor: verschillende volkeren
groepen soms samen (voor bijvoorbeeld militaire doeleinden). Wanneer uit die
samenwerking een nieuw volk ontstaat noemt men dat etnogenese (lt. geboorte van
een volk).
De foederati zijn Germaanse volkeren die toestemming kregen om zich in het Romeinse
Rijk te vestigen, op een aangewezen gebied. Ze moesten de keizer erkennen, maar ze
mogen wel een eigen krijgsheer hebben. In ruil moeten ze krijgsdienst leveren in het
Romeinse Rijk, om te strijden tegen andere barbaren. Vanaf de 5e eeuw krijgen de
barbaren hogere rangen in het leger. In het Oost Romeinse Rijk is er en striktere
scheiding tussen Romeinen en Barbaren.
Chronologie van de volksverhuizingen
1. Hunnen
De Hunnen waren steppenomaden afkomstig uit West-China, die voortdurend
rondtrokken in de gebieden rond de Bastische Zee en de Oostzee. Ze zijn berucht om
hun gewelddadigheid, hun wreedheid en hun mobiliteit. Ze hebben al een slechte
reputatie sinds de oudheid.
Tijdens de 1e helft 5e eeuw, trekken ze van de Baltische naar de Kaspische Zee, In de
5e eeuw trekken ze richting westen (sommige volkeren waren zo bang ban van hen dat
ze zelf wegtrokken). In 450 vindt de inval in Gallië plaats, onder leiding van Atilla. Een
jaar later vindt er echter een nederlaag plaats, in het Noorden van Frankrijk, door een
coalitie van Romeinen en barbaarse Visigoten. De Hunnen trekken terug richting Donau.
Een jaar later echter, trekken de Hunnen naar Rome, maar plunderen Rome toch niet.
De meningen hierover zijn verdeeld. Heeft Paus Leo de plundering kunnen voorkomen?
Was er toen net een besmettelijke ziekte losgebroken? Noodgedwongen trekken ze naar
Constantinopel.
DE VROEGE
INHOUD
MIDDELEEUWEN.
CA. 400-750: DE
TIJD VAN DE BARBAREN
| 18
In 452 sterft Atilla aan een bloedneus tijdens zijn huwelijksnacht. De Hunnen raken het
maar niet eens over zijn opvolger en vallen uiteen. Als gevolg van de opmars van de
Hunnen hebben andere volkeren zich ook verhuisd.
2 Visigoten (kaart 1, p 14 en kaart 2, p 16)
De Goten, afkomstig uit het zuiden van Scandinavië verlieten reeds snel hun thuisland
en trokken richting Polen (Order-Weichsel) en later richting Oekraïne. Tot het einde van
de 3e eeuw bestonden ze uit één groep. Daarna verdelen ze zich in Visigoten en
Ostrogoten.
Wanneer de Hunnen in aantocht zijn naar Oekraïne besluiten de Ostrogoten om te
blijven, waardoor ze onder de slavernij van de Hunnen vallen. De Visigoten vluchten
echter naar het Romeinse Rijk.
In 376 mogen de Visigoten de Donau oversteken, maar krijgen er onvruchtbare grond
toegewezen in de Balkan. Twee jaar later komen ze echter tot opstand bij de slag van
Adrianopel en brengen ze 10.000 romeinen om. Slechts een derde van dit leger
overleefde. Een schokgolf raast over het Romeinse Rijk en er komen nieuwe
onderhandelingen met de Visigoten.
In 382 worden ze foederatii in Thracië en Moesië (Servië) maar ze willen een nog
vruchtbaarder gebied. Een kleine 30 jaar later trekken ze onder leiding van Alarik naar
Rome, en plunderen dat 3 dagen lang. Dit is de 7e keer in 700 jaar dat Rome
geplunderd werd. Het werd gelukkig geen compleet bloedbad, met enkel plunderingen.
Daarna sterft Alarik echter onder verdachte omstandigheden.
In 418 betrekken de Visigoten Aquitanië, nog steeds als foederatii, als huurlingen van
het Romeins leger. Ze stichten er een koninkrijk met Toulouse als hoofdplaats. Ze
trekken geleidelijk aan naar Cadiz en tegen het eind van de 5e eeuw bezitten ze een rijk
dat loopt van Nantes tot Cadiz. In 507 worden ze echter verslagen door Clovis in Voillé
en verliezen ze Aquitanië. Ze trekken naar het Iberisch schiereiland. 200 jaar later, in
711 ondergaan ze opnieuw een nederlaag. Ditmaal door moslims, onder leiding van
Tarik, die het Iberisch schiereiland willen innemen. Het verlies van de veldslag in Jerez
beteknt het einde van de geschiedenis van de Visigoten. Hun enige overblijfsel was een
klein koninkrijkje te Asturië, van waaruit ze probeerden de moslims terug te overwinnen,
met de reconquista.
3. Vandalen, Sueven, Alemannen
Vandalen (kaart 1, p 14)
De Vandalen trekken twee jaar lang wreed plunderend doorheen Gallië. In 409
verplaatsen ze zich van de Pyreneeën naar het Iberisch schiereiland, voortgedreven
door de Visigoten. 20 jaar later maken ze de oversteek naar Marokko. Dit was tot dan
toe de enige plaats in het West-Romeinse Rijk waar geen barbaren gevestigd waren. In
430 brengen de Vandalen zware schade toe aan Hippo.
19 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD
In 435 krijgen ze de status van foederati. Op dat moment staan ze onder leiding van
Geiserik. 20 jaar later zullen ook zij Rome plunderen. Op dat moment strekt hun rijk van
Noord-Afrika tot de West-Middelandse zee (Cartago). In 533 begaan ze een nederlaag
tegen Keizer Justinianus van het Oost-Romeinse Rijk. Daarna trappelen ze nog even na
als piratenvolk, maar ook dat houden ze niet lang vol. Dit is het einde van de Vandalen.
Sueven (kaart 1, p 14 en kaart 2, p 16)
De Sueven trokken met de Vandalen richting Noord West Spanje, maar werden
overwonnen door de Visigoten,
Alemannen (Alanen) (kaart 3, p 22)
De Alemannen waren afkomstig uit Zuid-West-Duitsland en in 406 krijgen ze de status
van foederatii en vestigen ze zich in de Elzas. Geleid nemen ze meer een meer land in,
ze breiden hun gebied traag uit over de Boven-Rijn, Noord-Zwitserland en een deel
van Oostenrijk. In 536 worden ze onder Frankisch gezag geplaatst, maar ze mogen wel
hun eigen leider behouden. Vanaf nu zijn ze het Frankisch satellietstaatje “Alemannië”.
4. Franken (kaart 1, p 14 en kaart 3 p 22)
De Franken waren afkomstig uit het gebied aan de Beneden-Rijn. De term wilt “moedig
en dapper” zeggen. In het begin van de 3de eeuw waren er twee groepen Franken:
Ripuarische Franken (die zich vestigden aan de oevers van de Rijn) en Salische
Franken (die zich ten noorden van de Rijn vestigden). De Salische Franken worden
foederati, in ruil voor militaire dienst. Traag veroveren ze het een na het andere gebied
op weg naar het Zuiden. Samen met Aetius verslaan ze de Hunnen. Childerik, zoon van
Merovech, slaagt erin om het rijk uit te breiden tot het strekt van Doornik tot aan de
Somne.
In 486, ondertussen meer dan dertig jaar later, verslaat Clovis Syagrius1 aan de Loire
(dit is tien jaar nadat het West-Romeinse Rijk nog een Keizer had). Twintig jaar later
Syagrius (overleden 486 of 487) was de laatste Romeinse heerser over (een deel van) Gallië.
Hij volgde in 464 Paulus op als heerser en erfde daarmee het rijk dat gesticht was door zijn vader
Aegidius, en dat vanuit Soissons een groot deel van noordelijk Gallië beheerste. Hij stond bekend
als de rex romanorum ('koning der Romeinen'), dat aangeeft dat hij ondanks zijn Gallo-Romeinse
achtergrond een positie had vergelijkbaar met Odoaker en de Visigotische, Bourgondische en
Frankische koningen. Evenals voorheen bij de Romeinen bestond zijn leger overwegend uit
Frankische huurlingen.
In 486 keerden de Frankische koningen Clovis en Ragnachar zich tegen Syagrius en vielen diens
grondgebied binnen. Bij Soissons kwam het tot een veldslag, die door Syagrius verloren werd. Hij
vluchtte naar de Visigotische koning Alarik II. Maar deze zond hem geboeid terug naar Clovis, die
Syagrius liet executeren.
Hiermee kwam - tien jaar na de afdanking van de laatste keizer van het westen - een einde aan
het Romeinse gezag in wat later Frankrijk zou heten en begon een lange periode waarin
Germaanse koningen over Gallo-Romeinse onderdanen zouden heersen.
1
DE VROEGE
INHOUD
MIDDELEEUWEN.
CA. 400-750: DE
TIJD VAN DE BARBAREN
| 20
overwinnen de Salische Franken de Ripuarische Franken rond het Rijngebied. En een
jaar later onderwerpen ze ook de Visigoten in Aquitanië, bij de slag van Voillé. In 511
sterft Clovis. Dit is het begin van de Merovingische dynastie, van Clovis en zijn
afstammelingen.
5. Bourgondiërs (kaart 3, p 22)
Over de Bourgondiërs is weinig geweten. Aan het begin van de 5de eeuw woonden ze
als foederatii aan de Midden-Rijn. Ze verslaan de Hunnen in een slag die inspiratie gaf
aan het Nibelungenlied. Later trekken ze richting wechten naar het MiddenRhonegebied (Genève) en starten een trage landinname van het Noorden (Bazel) tot
het Zuiden (Avignon). Tussen 523 en 536 voegen ze zich bij de Franken.
6. Italië & Ostrogoten (kaart 1, p 14)
Italië (en Rome) is de parel aan de kroon van het Romeinse Rijk. De keizers hebben
echter maar weinig macht meer, tegen de 5de eeuw. De macht ligt vooral in handen van
de opperbevelhebber (een barbaar). Odoakar (de opperbevelhebber) zet de allerlaatste
Keizer Romulus Augustus af en roept zichzelf uit tot koning. Vanaf dat moment is er
alleen nog een Keizer in het Oost-Romeinse Rijk. Odoakar erkent diens gezag, want hij
wou geen breuk met het Oost-Romeinse Rijk, maar een continuïteit waarbij het Westen
een koning had, in plaats van een Keizer.
Ondertussen in het Oost-Romeinse Rijk, trekken Ostrogoten, die tot dan toe onder
slavernij van de Hunnen zaten, naar het Zuiden, in Oost-Romeins gebied. Dit zorgt
voor druk op de politiek, en Keizer Zeno ziet dit als een dreiging van barbaren. Van hem
mogen de Ostrogoten zich echter vestigen in Italië als ze de andere barbaren (0doakar)
wegkrijgen, en zo de Oost-Romeinse invloed in Italië terug kan aansterken. Hieruit
volgen weer volksverhuizingen en een paar woelige jaren.
In 493 wordt Odoaker vermoord op een etentje, tijdens een periode van wapenstilstand.
De Ostrogoten nemen de macht in Italië over, onder leiding van Theodorik. Het nieuwe
koninkrijk omvat Italië, Slovenië, de Provence en Zwitserland. In 526 sterft Theodorik
zonder erfgenaam, maar hij wordt opgevolgd door zijn dochter, die als regente regeert
tot haar zoon oud genoeg is.
7. Keizer Justinianus – Oost Romeinse Rijk (kaart 2, p 16)
Keizer Justinianus, van het Oost-Romeinse Rijk wilde het Westen weer aansluiten bij
het Romeinse Rijk. Hij wilde het hele Rijk rond het Middelandse Zeegebied territoriaal
en cultureel herstellen. Qua godsdienst beleden veel barbaarse stemmen (waaronder de
Ostrogoten) het Arianisme, waarin men niet gelooft in de drie-eenheid. Arianen stellen
dat Jezus slechts een mens was. Hij was de zoon van God, maar geen god op zichzelf.
Die Ariaanse strekking was echter reeds veroordeeld in 325 op het concilie van Nicea.
Tussen 535 en 555 probeert Justinianus dan ook om het Arianisme weer uit te roeien,
en het Middelandse Zeegebied weer bij het Romeinse Rijk te voegen.
21 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD
De herovering van Noord-Afrika en de eilanden op de Middellandse Zee betekent het
einde van de vandalen en ook Zuid-Spanje wordt herwonnen van de Visigoten.
Toen uiteindelijk Italie heroverd was, bleef er slechts een puinhoop meer over. Rome
was herhaaldelijk geplunderd, en de bevolking moest voortdurend op de vlucht slaan.
Van de Romeinse beschaving, die onder Theodorik eigenlijk met rust gelaten was, bleef
slechts een schim meer over. Nooit zou Rome weer hetzelfde peil van beschaving
krijgen als weleer. Niet lang daarna zouden de Longobarden binnenvallen.
8 Longobarden (kaar 6, p 27)
De Longobarden stammen uit de Germaanse groep uit Pannonië (tussen de Alpen en de
Donau) en waren actief als huurlingen binnen het Oost Romeinse leger tijdens de
Gotische oorlogen. Na de dood van Justinianus nemen de Longobarden de macht van
de keizer over. Ze behouden slechts enkele gebieden in het Byzantijse rijk en enkele
steden in Italië (waaronder Rome). Het gezag van de keizer was niet volledig weg maar
wel sterk verbrokkeld.
Tot 755 bleef het Rijk in handen van de Longobaren, dan wordt echter Aistulf verslagen
door Pepijn III de Korte. Dit betekende ook voor de Longobarden het einde.
9. Brittanië (kaart 5, p 26)
In Brittanië vertrekken in 410 de Romeinse legionairs terug naar Rome. De Angelen,
Saksen en Juten worden als foederatii ingezet tegen potentiële invallen uit het Noorden,
van Germanen uit de zeegebieden. De oorspronkelijke Brits-Keltische bevolking moet
vluchten naar de uithoeken van het eiland. Koning Arthur, aanvoerder van de Britten,
aanvaardt de Romeinse heerschappij, om zich tegen Germaanse invallen te
beschermen. Uiteindelijk bestaan er zeven germaanse koninkrijkjes in Brittanië: Essex,
Sussex, Wessex (O-, Z-, W-Saksen), Kent (Juten), East Anglia, Mercia en Northumbria
(Angelen).
Besluit: Volksverhuizingen
Er waren erschillende types bewegingen: invallen, tochten door invallers (politieke
vluchtelingen), gebiedsoccupatie (kolonistatie: onopvallend gebied overnemen). Het
resultaat was het vestigen van ‘barbaarse’ koninkrijken. Op het vasteland is enkel het
Frankische/Merovingische rijk duurzaam en succesvol.
Het Merovingische Rijk
Duurzaamheid Merovingische rijk
De uitbreiding van de macht gebeurt vanuit het ‘stamland’, dat in het midden van de 4e
eeuw Toxandrië was. Ze voerden hun eigen taal in in geromaniseerd gebied en lijfden
niet-geromaniseerde gebieden in.
DE VROEGE
INHOUD
MIDDELEEUWEN.
CA. 400-750: DE
TIJD VAN DE BARBAREN
| 22
De uitbreiding vondt niet enkel naar het Zuiden, maar ook naar het Ooosten (Beieren,
Thüringen) plaats. De Franken werden ook niet aanzien als bezetters, maar als dragers
van de Romeinse beschaving en van het Christendom. Vooral de bekering van het
Katholicisme, door het doopsel van Clovis, waardoor ze hun ariaans verleden van zich
afschudden heeft hierbij geholpen.
Bekering tot het katholicisme
De gebeurtenis zelf vond plaats in het jaar 496: tijdens de strijd tegen de Allemannen
bekeerde Clovis zich, omdat hij de belofte had gedaan aan de god van zijn vrouw, dat,
als hij won, hij zich zou bekeren. Germaanse volkeren bedreven godsdienst als
utilitarisme: “God is pas goed als hij ons iets kan schenken”. Geloof was een collectief
begrip Gefolgschaft (comitatus) < chiefdom. Vooraleer hij zich kon bekeren moest hij
een groot deel van zijn gezelschap overtuigen. Hij slaagt hier ook in.
Zijn bekering heeft verregaande implicaties: er komt een nieuwe alliantie tussen de Kerk
& de Franken: de bisschoppen hadden de administratie in handen, en door het doopsel
kon Clovis rekenen op de steun van de bisschoppen. In ruil daarvoor gaf Clovis gaf de
bisschoppen de steun en de middelen om hun werk te blijven doen.
De versmelting van Gallo-Romeinen & Franken leidde tot een rijksaristocratie.
Rijksdelingen (kaart 4, p 24)
Het koningschap bij de merovingers was overerfbaar. Wanneer Clovis sterft in 511 vindt
er een erfdeling plaats tussen Clovis’ vier zonen. Die waren er, omdat de Franken de
bezette gebieden zagen als persoonlijk bezit.
Er was weer een kortstondige eenheid onder Clotarius (558 – 561), maar Clovis’ 4
kleinzonen voerden een heftige strijd. Austrasië kwam onder leiding te staan van
Sigebert x Brunhilde, Neustrië o.l.v. Chilperik x Fredegonde en daarnaast waren er nog
Aquitanië en Bourgondië.
Er waren dus 4 rijken, maar er was maar één hoofdstad: Parijs. De 4 hadden enkel een
deelhoofdstad.
Onder Dagobert (629 – 639) was er weer een kortstondige eenheid, maar het rijk viel
weer uiteen na de dood van Dagobert. In Austrasië en Neustrië kwam de macht in
handen van hofmeiers, Bourgondië viel uiteen in kleinere eenheden, Aquitanië ging zijn
eigen weg en de Oostelijke gebieden werden opnieuw zelfstandig. Na Dagobert valt het
Merovingische rijk. Enkel Austrasië en Neustrië hebben nog macht. De hofmeiers waren
erin geslaagd de macht af te snoepen van de Merovingische koningen.
Hofmeiers
23 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD
De hofmeier, of Maior domus had de leiding in de ‘huishouding’: de grootgrondbezitters
habben de meeste feitelijke macht. Ze monopoliseren deze macht en slagen erin om
die erfelijk te maken.
Vanaf 2de helft 7de eeuw zijn ze de feitelijke machthebbers, en heeft de koning eigenlijk
niets meer te zeggen.
Pippiniden/Karolingers (< Ardennen)
Pepijn I van Landen was vanaf ca. 625 hofmeier van Austrasië, Pepijn II v. Herstal (die
sterft in 714) krijgt zowel Austrasië (679) als Neustrië (687) in handen. Ondertussen
vindt ook nog een expansie naar het Noorden en Oosten plaats. Die loopt samen met de
kerstening die aarstbisschop Willibrord uitvoert.
Al de zonen van Pepijn II zijn al gestorven voor zijn dood en er ontstaat een strijd om de
macht: de kleinzonen van Pepijn II en hun grootmoeder (de echtgenote van Pepijn II)
tegenover Karel Martel, de bastaardzoon van Pepijn II tegenover nog enkele edellieden
die de macht wilden. Karel Martel (714 – 741) wint de strijd.
Karel Martel
Karel Martel is hofmeier van Austrasië vanaf 719. In 732 verslaat hij de moslims2 in de
legendarische slag bij Poitiers. Ondertussen neemt Bonifatius het kerstenen van de
bevolking ten oosten van de Rijn over van Willibrord, de verovering en kerstening van
Friesland verloopt echter moeilijk. Karel breidt zijn rijk ook verder uit in andere richtingen,
en verovert onder meer Aquitanië, de Provence en Bourgondië. Hij reorganiseerde het
Frankische leger en bestuur en wist daarmee met succes zowel zijn binnenlandse als
buitenlandse tegenstanders, met name de Arabieren, Friezen en Saksen het hoofd te
bieden. Zijn macht werd zo groot dat hij de plaats van de Merovingische koningen in
nam, zonder zichzelf tot koning uit te roepen. Karel wordt beschouwd als stamvader en
naamgever van de Karolingen.
Hij bouwt een sterk leger op door materiële gunsten te beloven aan krijgers. Hiervoor
moet hij grond confisceren en hij geeft ook tribuutgeld. Omdat hij veel kerkelijkere
goederen neemt om zijn soldaten uit te betalen, krijgt hij een slechte naam in de
geschreven bronnen van de monniken.
Karel Martel heeft twee zonen: Karloman en Pepijn III de Korte.
Karloman krijgt het Oosten van het Rijk, en Pepijn het Westen. Onder Pepijn start de
Karolingische dynastie pas echt.
Islam: Openbaring aan Mohammed, Allah’s profeet. In 622 trekt Mohammed van Mekka naar
Jathrib/Medina in een gebeurtenis die bekend staat als de Hedsjra. Hij sterft in 632, waarna er
een erg snelle geloofsverspreiding plaats vindt. Vanaf 711 trekt Tarik op via Gibraltar, door AlAndalus tot in Poitiers.
2
DE VROEGE
INHOUD
MIDDELEEUWEN.
CA. 400-750: DE
TIJD VAN DE BARBAREN
| 24
Pepijn voert ook een nieuw systeem in: de precaria verbo regis, waarbij de soldaten de
goederen slechts in ‘bruikleen’ krijgen, en na hun dood aan de kerk terug moeten
geven, maar velen onder hen proberen die goederen echter erfelijk te maken.
Bestuur en rechtspraak
Germaanse koningen erkennen in theorie het gezag van de Byzantijnse keizer, maar in
praktijk hebben ze een geheel ander bestuur. Ze hadden macht door hun groot aantal
militaire volgelingen.
Germaans koningschap
De monarchie bestond uit een militair leiderschap. De trouwe volgelingen
(gefolgschaft – comitatus) waren krijgers die in ruil voor hun geleverde werk grond als
beloning kregen.
Nieuwe elementen zijn dat het koningschap blijvend is, in plaats van alleen maar in
tijden van crisis. De koning regeert ook over het hele rijk: er zijn geen onderlinge
koningen meer bij andere volkeren. Het koningschap was overerfbaar bij de Franken
(van vader op zoon), vanaf nu wordt een nieuwe koning gekozen uit de hele koninklijke
familie. Dit is gelegitimeerd en geniet de steun van de Kerk sinds het doopsel van Clovis.
Organisatie plaatselijk bestuur
Het land was onderverdeeld in Gouwen of Pagi, deze gouwen werden bestuurd door
een graaf of comes. Zij stonden onder andere in voor het beheer van de kroondomeinen
(fisci) en het opstellen van het leger. De hertog of dux (vaak in grensgebieden) stond
hoger dan een graaf.
Een bisschop is een vertegenwoordiger van de kerk op een regionaal niveau. Hij
bewaart de orthodoxie en wijdt geestelijken. Een bisschop zetelt in een Romeinse stad
en komt uit een vooraanstaande (Gallo-Romeinse) familie. Hij kan lezen en schrijven,
waardoor hij een belangrijke rol in de administratie krijgen, en houdt zich ook bezig met
het wereldlijk bestuur en burgerlijk recht (huwelijken). Hij is benoemd door de koning of
hofmeier, maar wordt in principe aangesteld door het volk en het hoofd van de kerk. Hij
is actief aan het voortdurend rondtrekkende koninklijke hof. Vertegenwoordiger Kerk
Administratie in Latijn
In de vroege middeleeuwen wordt nog niet zoveel genoteerd als bij de Karolingers.
Latijn is de taal van de kerk, documenten en onderwijs. Het is de geschreven taal bij
uitstek. De geestelijkheid (clerus) had een monopolie. Een geestelijke of clericus was
een ruime term en er waren verschillende soorten wijdingen. De enige uiterlijke
eigenschap was de kruinschering of tonsuur. De verschillende wijdingsgraden bevatten
de hogere (priester, diaken en subdiaken) en lagere (acoliet of misdienaar, lector,
ostiarius of koster en exorcist die de zuiverheid van litergische voorwerpen bewaarde)
wijding.
25 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD
Verschriftelijking rechtspraak
Het Romeins recht bestaat in verschillende types: bij de Merovingers was het
gevarieerd, bij de Karolingers was er uniformiteit. De twee grote codificaties waren die
van Theodosius II (440) en Justinias (530): de Corpus iurus civilis: een wetboek met
burgerlijk/civiel recht. Alle inwoners van het Romeinse Rijk vielen onder het civiel recht.
Dit recht blijft bestaan in de Germaanse Rijken: toen de Germaanse volkeren macht
hadden over de Romeinse gebieden, bleven de Gallo-Romeinse burgers vallen onder dit
recht.
Het Germaans recht bestond uit mondeling overgeleverde stamwetten. Bij conflicten
werden de ouderen om raad gevraagd. Er was een personaliteitsbeginsel: iedereen
werd berecht volgens zijn eigen recht (op basis van herkomst). Het strafrecht bestond uit
een ingewikkeld systeem van compositiegeld (als er geen dode was) of weergeld (als
er wel een dode was). Er was een lijst met misdrijven en hun strafmaat en de boete
moest betaald worden aan de persoon zelf of aan de familie. De strafmaat verschilde
naargelang de verwonding maar ook naar gelang de persoon (volgens geslacht, stand,
leeftijd). Het doel hiervan is conflictbeheersing; men probeerd bloedwraak (faida) te
vermijden. Men hechtte toen veel aan eer: als iemand iets aangedaan werd, werd deze
in zijn eer gekrenkt, en kon deze pas hersteld worden door wraak of door het straffen
van de dader.
Men codificeerde het Germaans recht voor het eerst onder Clovis in het Latijn in 506511 in de Salische Wetten (Pactus legis Salicae), en in Engeland in het Oud-Engels. Dit
was in opdracht van de koning en het hele Romeinse Rijk volgde.
In de vroege middeleeuwen was een conflict de verstoring van de harmonie tussen de
dader en het slachtoffer (en diens familie). Dit lostte men op met wapens (faida) of
verzoening (geld). De rol van de gezagsdrager is hier het verzoenen van de dader en
het slachtoffer.
Vanaf de 12e eeuw wordt onder een conflict ‘de verstoring van de openbare orde,
overtreding van de wil van de vorst of verstoring van de vrede’ verstaan. Dit kon men
slechts oplossen door vervolging (politiemacht), een proces en de bestraffing van de
schuldige. De rol van de gezagsdrager is hier veel actiever, aangezien er een inbreuk op
het gezag plaatsvond. Hij moet de openbare orde herstellen.
Rechtsprocedures
De koning (of de graaf in zijn naam) heeft het voorrecht van de rechtspraak. Het doel is
conflictbeheersing en er zijn twee mogelijkheden:
1. Eedzwering: de beschuldigde zorgt voor mensen rondom hem om te getuigen. Bij
een fout in de ceremonie (foute tekst, stotteren, naar zijn woorden zoeken…)
wordt de beschuldigde meestal schuldig bevonden, omdat de eedhelper
DE VROEGE
INHOUD
MIDDELEEUWEN.
CA. 400-750: DE
TIJD VAN DE BARBAREN
| 26
ongeloofwaardig bevonden wordt. Ook won meestal de partij met de meeste
eedhelpers
2. Godsoordeel (ordatie): in uitzonderlijke omstandigheden voert men een
heetwaterproef (persoon moet een voorwerp uit een pot met kokend water halen,
indien de wonde mooi genas was men onschuldig), vuurproef, tweekamp
(gerechtelijk duel: winnaar was onschuldig),… uit. Men gelooft dat God zal
tussenkomen als de persoon onschuldig is. Dit systeem wordt onder het toezicht
van geestelijken geplaatst, en de Karolingers verspreiden het doorheen het hele
rijk. Deze straffen werden slechts zelden toegepast en waren meer een
dreigement. Ook konden hoge personen zich laten vervangen voor de straffen.
De adel
De adel bestond uit Romeinse of geromaniseerde edelen (afstammelingen van
Romeinse families of bisschoppen). Germaanse edelen waren Konigsnähe die hadden
eden van trouw, huwelijken, geschenkuitwisseling (ritueren),… uitgevoerd om in aanzien
van de koning te komen. Er waren verscheidene verschillen met de adel uit de
Romeinse Keizertijd: grootgrondbezitters verplaatsen zich terug naar het platteland,
waar hun domeinen zijn; hun bezit is minder uitgestrekt, ze zijn minder rijk, het
kroongebied wordt kleiner; ze hebben verschillende taken. In de Keizertijd stonden ze
in voor het bestuur in de ambtenarij en kerk en openbare werken (dit waren officiële
functies en ze kregen dan ook een salaris). In de vroege middeleeuwen was de adel
vooral van militair belang of als kerkelijke leider (comitatus). Dit waren geen officiële
functies, ze kregen dus ook geen salaris. Ze streden in naam van de koning en waren
verplicht om troepen te leveren in geval van oorlog.
Landbouw en Handel
Neergang: 3e – 6e Eeuw
De oorzaken van de neergang van de landbouw en handel in de 3e tot 6e eeuw waren
gevarieerd: bevolkingsvermindering, pestepi-demies, politieke instabiliteit, kouder en
natter klimaat… Men vlucht van de stad naar het platteland (enkel in het middelandsezeegebied bleven steden van belang), waar er een tweedeling plaats vindt. Er zijn de
Latifundia: villa’s die grotendeels zelfvoorzienden waren, waar slaven of coloni werkten,
die hun vrijheid hadden opgegeven in ruil voor bescherming; en zelfstandige, kleine
hoeves op minder vruchtbare gronden: deze konden niet in al hun benodigdheden
voorzien, dus dreven ze handel op kleine schaal. Qua handel bleef alleen die in
luxegoederen bestaan.
Ook slavernij was een vorm van handel. In christelijke gebieden was het gebruik
misschien teruggedrongen, in oorlogen met niet-christelijke volkeren werden
krijgsgevangenen echter nog vaak gebruikt en verkocht als slaven. Geestelijken
moedigden de vrijlating (vooral van de gedoopten) aan.
27 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD
Heropleving in Noord-Europa: vanaf 7e Eeuw
In de zevende eeuw was er weer een toename in de landbouwproductie. Men vond
betere technieken uit, zoals de keerploeg, het trekpaard, rogge/haver, het
drieslagstelsel,…; intensiveerden en rationaliseerden de arbeid: men gebruikte meer
mensen en deed aan efficiëntere arbeid; en ook het klimaat werd weer warmer en
droger.
Er was ook een heropleving van de handel op zee, met de ‘Friese’ handel op het
Kanaal en de Oostzee. Men verhandelde voedingswaren en ambachtelijke producten,
maar de belangrijkste handel was die in Friese lakens. Het emporium was een
onversterkte havenplaats: geen marktplaats maar een doorvoergebied, gecreëerd door
koningen. Er waren emporia in Quentovic, Dorestad, York, Hamwich, Birka en Haithabu.
Ondertussen was het middellands zeegebied echter bezet door moslims, wat de handel
daar belette.
Op jaarmarkten, in bvb. Saint-Denis (Parijs) of Champagne, kwamen handelaars
gedurende enkele weken samen om handel te voeren.
In het geldwezen voerde Pepijn II van Herstal de Zilveren Denarius in, in 680. 1 denier
was 1/12 van een solidus/schelling waard. 1 solidus was 1/20 van een pond waard. 1
pond bestond uit 20 denieren. (Hier klopt iets niet…)
Religie
Kerkvaders
De kerkvaders leefden in een politiek onzeker tijd, er komen nieuwe volkeren binnen in
het rijk, het W.R.R valt... Het zijn grote denkers en doorgaans zijn het Romeinse
geletterden.
Ambrosius van Milaan (ca 340 – 397)



Milanese bisschop + invloedrijke theoloog
Groot bestrijder van het arianisme
Werd tot bisschop benoemd nog voor hij gedoopt was. Vooraleer men gedoopt
werd, moest men door een proefperiode + men werd meestal pas gedoopt als
men volwassen was
Hiëronymus (ca. 340 – 420)


Werd geboren in Dalmatië en trok naar Rome om te studeren
Werd aangetrokken door het monnikenleven en ging in het klooster van Apuilea
DE VROEGE
INHOUD
MIDDELEEUWEN.
CA. 400-750: DE
TIJD VAN DE BARBAREN
| 28


Trok zich een tijd terug om in eenzaamheid te leven en ging daarna als monnik
leven in Bethlehem
Was de eerste die de bijbel heeft vertaald van het Grieks naar het Latijn
(grondtekst van de bijbel is het Aramees – Hebreeuws)
 Vetus Latina: Latijnse bijbelvertaling (406)
Augustinus v. Hippo (354- 430)







Geboren in Ghagaste en liep hier ook school. Middelbare studies in Madaura en
hogere studies in Carthago
Zijn moeder (Monnica) was christen, zijn vader heiden
Na zijn studies trok hij naar Italië om les te geven (Milaan)
Was aanvankelijk heiden, maar bekeerde zich in 387 en werd gedoopt door
Ambrosius. Hierna keerde hij terug naar Afrika en leefde tot zijn dood als
bisschop in het klooster Hippo Regius
Hij was een belangrijk christelijk filosoof en theoloog
Schreef de ‘Confessiones’ (belijdenis), waarin hij zijn eigen leven beschrijft en
ook zijn bekering.
Schreef ook ‘De civitatis Dei’ over de staat Gods. Tot dan werd de oorzaak van
de invallen in Rome door de Visigoten verweten aan de Christenen. Maar
Augustinus zei dat het Christendom superieur is aan andere. Hij geeft het beeld
van een lineair bestaan, dat begint bij de schepping, hoogtepunt heeft bij de
geboorte van Christus en uitloopt naar het laatste oordeel.
Paus Gregorius de Grote








Bisschop van Rome/paus (was eerst een monnik)  tot de 11de eeuw hebben de
pausen wel veel prestige, maar weinig macht. De bisschoppen blijven de
belangrijkste figuren.
Diplomaat (Longobarden)
Openbare leven Rome: rechtspraak, onderwijs, zielenzorg, handel, … kwam in
pauselijke handen terecht
Grondslag ‘Pauselijke Staat’
Handboek zielzorg: Regula pastoralis
Missionering
In trekt 596 Augustinus naar Engeland: Kent – Canterbury
Gregoriaanse kerkmuziek: is naar hem genoemd, maar dateert uit de
Karolingische tijd.
Westers monnikendom
Een monnik (monachus) is een leek die zich terugtrekt uit de wereld, voor een leven van
gebed en vrijwillige boetedoening. Het is een vorm van kluizenaarsschap waarbij men
voor Jezus leeft in boetedoening. Het spiritueel ideaal is de nabootsing van het leven
van Jezus (imitatio Christi) met als doel om honderdvoudigd beloond te worden in het
hiernamaals (zelfheiliging). De lefenshouding was dan ook heel streng (Ascese)
29 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD
In de vroege middeleeuwen waren er twee vormen van monnikendom. In het Oosten
had je de Anachoretische vorm (4e eeuw), in het Westen de Cenobitale vorm (midden
4e eeuw).
Anachoretische vorm
Cenobitale vorm
Oudste vorm: men terekt zich terug en het Gemeenschapsleven:
groep
staat
individu staat centraal
centraal, olv een abt. Alles samen:
bidden, eten, slapen
De 4e eeuwse woestijnvaders in Egypte 4 sterk gevarieerde monastieke tradities:
en
Syrie
(anachoreten)
werden Martinus van Tours, Zuid-Gallische
beschouwd als heilige bemiddelaars van traditie,
Iers-Frankische
traditie,
God
Benedictus van Nursia
Oefenden protest uit op de kerk
Controle uitgeoefen door bisschoppen
Reactie van kerk: vrees voor afsplitsing,
streven naar controle
Martinus van Tours (gestorven in 397)









Was eerst onderofficier in het Romeinse leger
Werd kluizenaar in Noord-Italië
Laat zich dopen op 18-jarige leeftijd
Stichtte een abdij te Ligugé in ca. 360 (de oudste abdij in Gallië)
Werd bisschop van Tours
Klooster te Marmoutier
Semi-anachoretisch: gemeenschap van monniken, maar de monniken leven in
aparte cellen
Versprijding in Centraal- en Zuid-Gallië
Zijn heiligenleven was het eerste in de vorm die later de basis zou worden voor al
de heiligenlevens
Zuid-Gallische traditie






Beïnvloed door de anachoretische vorm
Johannes Cassianus: auteur van de regel, stichter van klooster Saint-Victor te
Marseille (mannen en vrouwen gescheiden)
Institutiones: eerste leefregels (primeur)
Eilandklooster Lérins
Caesarius wordt bisschop Arles en sticht er 2 kloosters, één voor mannen, één
voor vrouwen
Verspreiding in Zuid-Gallië, Italië, Spanje, Noord-Afrika
Iers-Frankische traditie

Ierland 5e – 7e eeuw
o Patrick (ca. 400) (Armagh), patroonheilige van Ierland,
was een
Engelsman die gevangen werd door Ierse piraten. Hij werd gedwongen
tot slavenarbeid, maar ontsnapt. Hij keert terug naar Engeland om het
DE VROEGE
INHOUD
MIDDELEEUWEN.
CA. 400-750: DE
TIJD VAN DE BARBAREN
| 30




geloof te verkondigen. Keert terug naar Ierland, naar Armagh en zal de
belangrijkste persoon zijn in de kerstening van N-Ierland. De Romeinse
cultuur is nooit daar geraakt.
o Kloosters op het platteland
o Schotland: Columba in Lona
o N-Engeland: Lindisfarne (voor Oostkust van Engeland)
Erg expansief: kerstening
Columbanus: Luxeuil ca. 585 (Frankrijk), Bobbio ca. 612 (Italië),
Sankt Gallen (Zwitzerland): opgericht door ‘Gallus’, dit was eerst een gezel van
Columbanus
Kenmerken
o Abt is belangrijker dan bisschop
o Streng ascetisch: continu vasten, zware fysische boetedoeningen en
constant stilzwijgen
o Regula mixta (mengregel): een kruising tussen de regel van Benedictus
(zeer duidelijk) en de regel van Columbanus (zeer streng – bv. wel
boetedoeningen, maar niet hoe men monnik wordt)
o Peregrinatio pro christo: ultiem stadium ascese: bede-vaart, vb.
Brandaan: abdij verlaten om een leven van kluizenaar te leiden
o Verluchte handschriften: handschrift met prachtige miniaturen (bv. Book of
Kells – einde 7e eeuw in Iona: volgens de legende door Columbanus zelf
vervaardigd)
Benedictus van Nursia (ca. 480 – 545)




Geboren in Norcia (Lat. Nursia), maar werd naar Rome gestuurd om te studeren
Trekt zich terug als kluizenaar, omdat hij geschokt is door de luchtige manier
waarop men het Christendom opneemt in Rome
Ca. 529: Monte Cassino: predikt hier het christendom en sticht er een klooster
‘Regel van Benedictus’
Regel van Benedictus
3 geloften:
 Armoede: het individu had geen bezit
 Kuisheid
 Gehoorzaamheid aan abt (dit was de ‘vader’ voor de ‘familie’ van de broeders)
Periode van noviciaat: proefperiode vooraleer geloften moeten worden afgelegd
Oblaten: men kon kinderen schenken aan het klooster/de abdij
Stabilitas loci: ze moesten gans hun leven op 1 plaats blijven
‘ora et labora’: bid en werk
 Opus Dei: koorgebed (8x daags)
 Handenarbeid
 Indien men hierna nog tijd had moest men bijbelteksten kopiëren
Lectio divina: Bijbel en Kerkvaders
31 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD
Verspreiding regel
Enkel Monte-Cassino: geen ‘ordestichter’: het was niet zijn bedoeling om een orde te
stichten
Trage verspreiding vanaf de 6e eeuw
Geen vorm van extreme ascese leidde tot succes
In de 8e – 9e eeuw waren er bij de Karolingers verschillende kloostervormen, men zocht
naar eenheid, en voerde de regel overal in. Vanaf dan gaat men de monniken
‘benedictijnen’ noemen.
Dubbelkloosters: gemeenschap van monniken en nonnen onder een abdis
Kerstening/christianisatie
De kerstening was een langdurig proces. Men moest langs twee kanten christianiseren.
Uiterlijk: bv. stoppen met naar heidens plaatsen te gaan om heidens goden te vereren;
innerlijk: vb. navolging van de zondagsrust. De kerstening verliep van de toplaag van de
samenleving naar de basis. De kerk droeg bij met missionarissen die pionierswerk
verrichtten. Bisschoppen voerden een duurzame vorm van missionering en abdijen
werden gesticht om dit proces nog verder aan te sturen.
Missionarissen kwamen uit Ierland en Noord-Engeland (Iers-Keltisch = Iers-Frankisch),
Engeland (Angelsaksen, Canterbury) met Willibrord of Bonifatius of uit de plaatselijke
bevolking(Liudger, Bavo). Veel missionarissen werden uiteindelijk bisschop, waardoor ze
het geloof konden verspreiden vanuit de bisschopszetel op het platteland.
Abdijen waren een groepsbezigheid, er moesten minstens 12 mensen aanwezig zijn. Ze
werden opgericht door missionarissen, bisschoppen, de koning of de aristocratie. Leken
zoals de koning en de aristocratie hielpen vooral met materiële steun door fondsen ter
beschikking te stellen, met fysieke bescherming en met kersteningen en militaire
veroveringen. De Adelskirche was een kerkelijke aristocratische elite. Zij konden
eigenkerken en eigenkloosters stichtten. In ruil voor financiële steun kregen zijn dan
medezeggenschap. Zo’n kerk werd dan onderdeel van het familiepatrimonium.
Bisschoppen waren gevestigd in bisschopszetels (cathedra), zo zijn er in Maastricht,
Tongeren (reeds uit de oudheid), Luik, Doornik, Kamerijk, Terwaan, Utrecht… Een
bisschopsstad had macht over het omringende platteland. In doopkerken mocht gedoopt
worden, parochies werden opgericht (vanaf de 8e eeuw) en een tiende van de opbrengst
moest aan de kerk gegeven worden. Belangrijke bisschoppen waren Eligius van Doornik
(aanvankelijk goudsmid van Dagobert), Amandus van Maastricht (is maar 3 jaar
bisschop geweest) en Lambertus van Luik (7e eeuw).
DE VROEGE
INHOUD
MIDDELEEUWEN.
CA. 400-750: DE
TIJD VAN DE BARBAREN
| 32
Algemeen besluit






Er ontstaan nieuwe staten, geleid door Germaanse ‘veroveraars’
Er is een voortzetting economie, en een heropleving vanaf de 7e eeuw
De Kerk en het monnikenwezen staan in voor de verspreiding geloof
Versmelting van antieke, christelijke en Germaanse elementen op tal van
domeinen: er is geen vernietiging, wel toe-eigening
Het merovingische rijk was duurzaan
Toen zijn de grondslagen van onze huidige samenleving gelegd
33 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD
Ca. 750 – ca. 1000.
De Karolingers
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
| 34
Inhoud
Politieke ontwikkelingen
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Pepijn III de Korte (741 – 768)
Karel de Grote (768 – 814)
Expansie Karolingische rijk (kaart 7, p 50)
Kroning tot Keizer – Translatio imperii
Opvolging en rijksdelingen
843: Het Verdrag van Verdun (kaart 8, p 54)
Feodaliteit en vazaliteit
Sociaal-Economische verhoudingen
1.
2.
3.
Hofstelsel en horigheid
Wederkerigheid hoevenland
Dorpssamenleving
Handel en nijverheid
De Karolingische Kerk
1.
2.
Mistoestanden in de Kerk (ca. 751)
Doelstelling en middelen
Karolingische Renaissance
1.
2.
3.
35 |
Hoofddoelstellingen van Karel de Grote
Dragers van de culturele heropbloei
Realisaties
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
Politieke ontwikkelingen
VAN PEPIJN DE KORTE TOT DE RIJKSDELINGEN
Op dit moment (ca. 750) zijn er twee deelrijken: Austrasië en Neustrië onder leiding
van de hofmeiers: de Pipiniden. De hofmeiers willen de naam van koning, dus pleegt
Pepijn III de Korte een staatsgreep (741 – 768).
Karel de Grote (768 – 814) zal zorgen voor de expansie van het Karolingische Rijk, hij
zal gekroond worden tot roning tot keizer en het bestuur hervormen. Door
opvolgingskwesties en rijksdelingen (vanaf 814) zal het Karolingische rijk uiteen vallen.
Pepijn III de Korte (741 – 768)
Één van de zonen van Karel Martel (+741)
747: Neustrië + Austrasië: Pepijn is er hofmeier
Ambitie: Merovingische koningstroon: hij wil de titel van koning, het militair voor het
zeggen hebben, het enige wat hem tegenhoud is de sacrale dimentie die rond de
Merovingische koningen hangt.
Wil dat de staatsgreep geligitimeerd word door de paus. Hij krijgt hulp van paus
Zacharias (morele macht). Want de paus zat in de problemen: De Longobarden zaten
rond Rome en hijkon geen beroep doen op de Byzantijnse keizer.
751: Pepijn de Korte en de paus vinden elkaar. Militaire bescherming in ruil voor
legimitering staatsgreep.
Vraag: Wie moet koning van de Franken zijn? Degene die titel koning heeft of
degene die inpraktijk de macht uitoefent. Antwoord van de Paus: degene die de macht
uitoefent, dus Pepijn is de koning!
De laatste Merovinger, Childerik III, word afgezet en naar in het klooster gezet.
Zalving Pepijn door Bonifatius: Pepijn I, koning van de Franken. De zalving is nodig
voor de sacrale dimentie. De Merovingische koning worden zwart gemaakt: 'Vadsige
koningen'.
754: wederdienst: hulp aan paus Stefanus II: hulp bij veroveren van Longobarden.
Ze veroveren Ravenna en schenken dat en andere gebieden aan de Paus: Donatio
Pippini: kern pauselijke staat = schenking aan paus.
Nieuwe alliantie: cruciaal richten tot Karolingische koningen. Zalving zonen als
beloning.
Taak Karolingische vorsten: de paus en Rome beschermen (patricius Romanorum);
Westerse christenheid leiden en beschermen.
Karel de Grote (768 – 814)
Oudste zoon van Pepijn III de Korte, vanaf 771 alleenheerser (vanaf de dood van
Karloman)
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
| 36
Expansie Karolingische rijk (kaart 7, p 50)
In de traditie van Karel Martel: krijgsheer, contonue oorlogsvoering. In 773 reikte het
Longobardische rijk tot aan Rome. Karel wordt gekroont tot koning van de
Longobarden: definitief einde van de Longobarden.
772 tot 802: strijd tegen de Saksen onder leiding van Widukind.
Geweldadige bekeringspolitiek: bekeren of dood. Er werden volledige groepen
opgepakt en vervoerd. Achtergelaten gebieden werden aan trouwe Franken
geschonken.
Onderwerping Friezen ging vlotter dan die van de Saksen.
778: uitbreiding naar het Zuiden, overwinnen van de Arasenen. Oprichting Spaanse
mark om moslims tegen te houden. Het Roelandslied (11e eeuw) handelt over hoe toen
de achterhoede leger van Karel’s leger werd aangevallen.
Expansie richting Noorden (heidenen): oprichting Deense mark, stevig verdedigd.
Vanaf 791 overwint hij de Avaren (traditie Hunnen) en richt de Oosterlijke mark op.
Steutel Karolingische Rijk was oorlogsvoering: het leger werd gerecruteerd als het
nodig was. Iedere vrije man moest dienst doen in het leger. Vrede was uitzonderlijk,
oorlog was normaal.
Hij had het grootste rijk sinds het Romeinse Rijk.
Kroning tot Keizer – Translatio imperii
De raadgevers willen het Keizerrijk terug doen herleven: Keizer Karel, want de enige
keizer nu was de Byzantijnse.
799: Paus Leo III wordt beschuldigd van ontucht. Er is rivaliteit tussen de adelijke
families om paus te worden en de paus vlucht naar Paderborn. Hij kan op de steun van
Karel rekenen (stuurt troepen naar Rome). Karel wordt in Rome openlijk ontvangen.
Kerstnacht 800: kroning te Rome: Het was een verrassing voor Karel, en hij
vreesde voor concurentie van de Byzantijnse keizer, maar het was onmogelijk dat het
helemaal niet gepland was.
Translatio/Renovatio imperii: de macht van de paus word ondersteund door de
keizer.
Pas in 813 wordt de keizers titel erkend door de Byzantijnse keizer.
Word beschreven als een herstelling van de oude orde: Romeinse Keizer!
Bestuur
Geen kopie van het Romeinse Rijk: Geen staat zoals het Romeinse Rijk, geen centrale
administratie. Land is persoonlijk gebied van de koning. Er is geen bestuurlijke
eenheid.
Ambulant koningschap: De koning had enkel macht in het gebied waar hij zelf kon
komen. Daarom reisde de koning rond, zo'n 3.500 km per jaar, om zijn gezag te
verstigen in het gebied; hij had geen vast residentie plaats.
Bouw van paltsen: Hij reisde rond en bleef er tot het eten op was. Paltsen zijn
etapeplaatsen, het zijn geen speciale gebouwen, de koning kon er wel halt houden. De
paltz te Aken was zijn voorkeurplaats, het was het centruim van de familiebezittingen.
37 |
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
Onstaan kanselarij: een schrijfbureau waar het schrijfwerk van de vorst gebeurd:
officiele documenten door geestelijken die voor de koning werken. Voordelen:
documenten controleren, archief aanmaken. De kanselarij verhuist met de vorst mee.
Capitularia opgesteld door vergaderingen: wetten opgeschreven als
geheugensteun maar ze gaan pas van kracht als de vorst deze afspreekt.
Belang adelijke grootgrondbezitters:
Plaatselijk bestuur: graven, hertogen, markgraven (er zijn nog steeds graven met
plaatselijk bestuur). De functie word erfelijk en vanaf 877 is deze erfgelijkheid een wet in
het West Frankrische Rijk.
Zendgraven: Koninklijke boden (altijd met twee: een leek en een geestelijke) krijgen
opdrachten van Karel de Grote. Bv: maatregelen verspreiden, controleren van het
vorstelijk gezag...
Nauwe band met de kerk: intelectueel centrum, technisch en ideologisch
onmisbaar.
Opvolging en rijksdelingen
Karel de Grote was een Germaan dus het rijk moest na zijn dood verdeeld worden onder
zijn zonen:
813: Lodewijk de Vrome: de enige overlevende zoon word dan al tot keizer
gekroont
814: Karel de Grote sterft, Lodewijk word tot koning gekroond door de paus.
817: Ordinatio imperii: Maatregelen om het rijk onder Lodewijk’s 3 zonen verdelen.
Één keizer en twee koningen (onder het gezag van de broer: keizer). Hij verdeeld het
zijk dus onder zijn zonen maar slechts 1 ervan word keizer.
 Lotharius krijgt keizerschap (ondeelbaar)
 Pepijn krijgt Aquitanië: afhankelijk koninkrijk
 Lodewijk de Duitser krijgt Beieren: afhankelijk koninkrijk
In 823 wordt een 4e zoon, Karel, geboren
838: Pepijn sterft
840: Lodewijk sterft
843: Het Verdrag van Verdun (kaart 8, p 54)
Continue broedertwistingen tot 843, dan komt er een definitieve verdeling in het verdrag
van Verdun, het rijk word opgesplitst in 3 delen. Dit verdrag is belangrijk in het verder
verloop van de middeneeuwen.
 Karel de Kale krijgt West-Frankische Rijk (koning): Westen van de Schelde,
Marne, Saône en Rhône, stuk van Bourgondië; Romaanssprekend.
 Lodewijk de Duitser krijgt het Oost-Frankrische Rijk (koning): Oosten van de
Rijn; Germaanssprekend.
 Lotharius krijgt het Middenrijk en de keizerskroon. Hij is de oudste zoon en
krijgt het belangrijkste deel het middenrijk.
Elke broer wou evenveel kroondomeinen --> vreemde verdeling van de Noorzee tot
Midden-Italië (Aken -> Rome), stuk Bourgondië zowel Germaans-als Romaanssprekend.
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
| 38
855: Lotharius sterft, het middenrijk word in 3 verdeeld: De kinderen van Lotharius
maken ruzie om het Middenrijk, uiteindelijk komen alle delen bij het Oost-Frankische
Rijk in het jaar 880.
Italië komt in 951 bij Duitsland, Bourgondië (met Provence) in 1033.
De Keizerstitel gaat afwisselend van het West-Frankische Rijk naar Oost-Frankische
Rijk, en uiteindelijk vanaf 962 tot aan WO I naar Duitsland.
Einde Karolingische Dynastie: Zolang er een afstammeling van Karel de Grote aan
de troon zit spreekt men van het Frankische Rijk
Oost-Frankische Rijk: in 911 machtsovername dor Ottonen, voorstaan Duitsland.
West-Frankische Rijk; in 987 machtsovername door Capetingers, voortaan
Frankrijk
Karolingische rijk: efemeer (kortstondig) (ca. 750 – ca. 850)
Het was kortstondig maar wel belangrijk in de geschiedenis.
Zwakheden:
 Gebaseerd op oorlogsvoering en geschenkuideling (buit). Vrede was gevaarlijk,
want hij wou zijn getrouwen tevreden houden, maar kreeg geen nieuwe gebieden
dus was minder vrijgevig.
 Karoligische familiepolitiek: Frankische verdeling van land tussen zonen,
broedertwistingen. Dochters mochten daarom niet trouwen (zodat er geen
schoonzonen waren, waar het rijk nog meer onder verdeeld zou worden)
 Verschillende volkeren, met elk eigen gebruiken, cultuur, taal: er was geen
centraal gezag.
Verdienste: elementen van duurzaamheid
Regmum Europae als christianitas (wereld van de christenen): het christendom bind het
gebied samen.
Feodaliteit en vazaliteit
Begripsomschrijving
De Karolingische periode was de wieg voor de feodaliteit. De term zelf komt niet voor in
de middeleeuwen, die werd er pas tijdens de Franse Revolutie aan gegeven.
Feodaliteit of leenstelsel: combinatie van vazal (persoon) en leen (voorwerp) (deze
termen kwamen wel voor in de bronnen). Systeem van politieke machtsuitoefening door
middel van wederzijdse verhoudingen tussen heer en vazal: Ze zijn allebij vrije mannen
met rechten en plichten.
Wederkerige verhouding
Verplichtingen vazal (vazalliteit):
 De heer altijd trouw blijven (hulp bieden)
 ‘Raad en daad’: zitting in leenroof, vergadering vazallen (raad) en krijgsdienst te
paard, wapenhulp (daad)
Verplichtingen heer:
 Trouw en bescherming
 Verlenen inkomsten: betaling voor bewezen diensten
39 |
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
Onderwerping vazal aan heer = ceremonieel. Rituelen waren van groot belang:
 De vazal knielt en legt handen bijeen, zweer een eed van trouw, raad en daad.
Hommage onderwerping gezegeld door kus
 Investituur met leen: krijgt grond als symbool
Beneficium(gunst) – feodum(leen)
Leen is in gebruik van de vazal (geen eigendom, het moet dus uiteindelijk terugkomen
naar de heer)
Leengoed:
 Lap grond, domein
 Roerend goed (zwaard, paard...)
 Ambt (functie)
 Geldsom (heffen van tollen)
Leen is in principe tijdelijk, maar in praktijk was het erfelijk (makkelijker). Er is wel
steeds een nieuwe ceremonie van trouw. En er is verheffingsgeld om de leen in bezit te
houden.
De vazal heeft ook politiek en juridisch gezag: bestuur van domein (enkel bij minder
erge daden), maar wel altijd in naam van de leenheer.
Bijzondere gevallen
Leenman van meerdere leenheren: gaat in principe niet want men heeft trouw aan de
leenheer gezworen, er is een probleem als er een conflict is tussen de 2 leenheren.
Oplossing: 1 leenheer krijgt voorrang (degene met wie hij het nauwst verbonden is).
Vazal zonder leen: een vazal is een getrouwe, maar heeft niet noodzakelijk leen.
Een leenman heeft wel leen gekregen.
Evolutie
Er waren reeds voorlopers in de Merovingische periode:
 Antrustiones waren vrij maar zweerden een eed van trouw in ruil voor kost en
inwoon in de hofhouding
 Commendatio dragen zich op een een machtig persoon, in ruil word hun
levenstandaard onderhouden
 Comitatus: delen in de buit bij trouw
Karolingische hofmeiers en koningen vanaf de 8e eeuw gaven grond aan honderden
getrouwen of vassi, liefst gronden van iemand anders, meestal koningsgoed, kerkgoed,
pas veroverd gebied. In ruil gaven de getrouwen krijgsdienst te paard (cavalerie wint aan
belang en geeft de doorslag in de strijd: begin 8e eeuw uitvinding strijdbeugel).
Verspreiding
Het Karolingische Rijk was geen feodale pyramide. In de West-Frankische gebied
gebeurde dit sneller dan in het Oost-Frankrische Rijk. In Italië waren er regionale
verschillen (niet overal aanwezig), in Engeland beginnen Koningen, edellieden en kerk
gebied uit te lenen aan thegns. Pas vanaf 1066 kent men echte feodaliteit in Engeland.
De volle eigendom van de grond blijft bestaan: er zijn gronden van de eigenaar zelf.
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
| 40
Pas vanaf 11e – 12e eeuw ontstaat er een feodale pyramide: structurerende factor
zijn politieke verhoudingen. Dit is gekend als het feodaal tijdperk in West-Europa.
Sociaal-Economische verhoudingen
ECONOMISCHE GROEI EN UITBREIDING VAN DE INTERNATIONALE HANDEL VANAF DE 7E TOT DE
14E EEUW .
Hofstelsel en horigheid
Begripsomschrijving hofstelsel
Synoniem: domaniaal stelsel, grondheerlijkheid.
Er is een nieuwe exploitatiewijze van grootgrondbezit (groot domein of hof). Een
belangrijk element heeft enkel betrekking op grootgrondbezit: een nieuwe manier om
gronden een maximale productie te geven.
Tweedelig van het domein: saalland, vroonland, heerlijke reserva (terra
indominicata) zijn enkel ten behoeve van de heer, inkomsten van die gronden gaan
direct naar de eigen reserves, ten voordele van de domeinheer.
Hoeveland, hoeves, tenures, mansi (terra mansionaria): eigendom van domeinheer,
maar in vruchtgebruik gegeven aan vrije en onvrije boeren
Gemeenschappelijke gronden: gebruikt door vrije en onvrije boeren (meestal
woeste gebieden)
Wederkerigheid hoevenland
In ruil voor de ontvangst van de hoeve in vruchtgebruik gaf de boer:
 Afdrachten aan domeinheer (geld of natura): 10 à 15% van de opbrengsten
moeten aan de domeinheer geschonken worden (samen met 10% aan de kerk is
dit een belastingdruk van 20 – 25%)
 Korveeën, herendiensten: fysieke arbeid, onvrije boeren moeten een dagen per
week op het vroonland werken. Vrouwen moeten spinnen en weven voor het hof
 Betalingen voor het gebruik van voorzieningen van de domeinheer: je moet
gebruik maken van de voorzieningen van de heer, maar je moet daar wel voor
betalen, dit geld zowel voor de vrije als onvrije boeren
Begripsomschrijving horigheid
Onvrije boeren zijn horigen, lijfeigenen, gebonden aan de grond. Vaak zijn dit
voormalige slaven die hogerop geklommen zijn. Of coloni, die hun vrijheid opgaven voor
veiligheid. Als een horige sterft krijgt de heer het beste deel van de erfenis.
Horigen zijn geen slaven. Ze zijn een roerend goed.
Er zijn sociaal-economische en juridische verschillen tussen slaven en horigen.
Juridische verschillen: horigen zijn handelingsbekwaam, mogen wettig huwen, hebben
recht op een partij in de rechtzaak, een vooruitgang op het statuut van slaaf. Ze hebben
een verzekering van hun levensstandaard en hebben geen dienstplicht. Voordelen voor
kleine, vrije boeren: horigen kunnen opklimmen.
41 |
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
Het onderscheid tussen vrije boeren en horigen verdwijnt in de 9e eeuw: door de
invallen van de vikingen en hongaren. Vorsten zijn onmachtig en leenheren beschikken
over een betere verdidiging en maken daar gebruik van.
Grondheerlijkheid: vazallen blijven grondgebonden door de feodaliteit. De
grondheer blijft handelen in naam van de heer (koning) maar neemt het recht zelf in
handen. Ban: recht om bevelen en dwingen.
Bronnen
De Karolingers hielden zich met alles bezig.
Capitulare de villis: capitulatie van de domeinen. Een alfabetische lijst van alle
planten en bomen die op de domeinen groeiden.
Polyptieken: inventaris van iemands rijkdommen (domeinen, mensen, dieren).
Vooral uit hogere kringen.
Onstaan en verspreiding
Het systeem van horigen bestond niet overal in het Karoligische Rijk: enkel tussen de
Seine en Rijn. Vanaf de 9e eeuw vindt men het wel terug in het hele Karolingische Rijk
(niet onder de Loire). Zelfs in Engemand (dat geen deel was van het Karolingische Rijk)
Er waren wel regionale verschillen, geen uniform systeem: niet iedereen valt onder
hetzelfde systeem, en onafhankelijke boeren blijven bestaan. Ook waren domeinen
verspreid, niet in één ‘blok’.
Dorpssamenleving
Een domein is vaak verspreid over verschillende dorpen. Men had geen
bezitseenheden of sociale eenduidigheid: je had onafhankelijke boeren (rijk/arm),
horige,…
Er was weinig onderlinge solidariteit binnen groepen. De enige bindende
elementen waren eden, huwelijken, geschenken,… Ook de kerk en het gerechtshof
waren een verbindingselemen: men moet zondag naar dezelfde kerk, of men nu horige
is of vrij.
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
| 42
Handel en nijverheid
Handel en nijverheid is te situeren op het hof/domein zelf. Men dacht lang dat het hof
zelfbedruipend was. Landbouwoverschotten werden verkocht op de markt,
ambachtelijke nijverheid was beperkt tot de smidse of weverij,
Markten werden gehouden in abdijen en koninklijke domijnen, daar ontstaan later
steden. Ook bisschopssteden evolueren tot steden.
Emporia (Friese handel) waren handelsplaatsen uit de vroege middeleeuwen,
bestaande uit een haven en een nederzetting van kooplui. Ze leefden van
langeafstandshandel, hadden geen markt, maar fungeerden als doorvoerhaven. De
Friese handel ondervindt nadeel door de inval van vikingen.
Middelandse Zeegebied: handel met het islamitische zuiden.
 Export uit het Noorden: krijgsgevangen
 Import: gouden en zilveren munten, kruiden, leer en papyrus
 Sterk verstedelijkt gebied
De Karolingische Kerk
Mistoestanden in de Kerk (ca. 751)
Er waren al meer dan een halve eeuw geen concilies meer (om de toestand van de
kerk te bespreken). Het niveau was op alle échelons beneden pijl: bisschoppen waren
vaker gehuwd of samenwonend, ze mochten geen bed meer delen. Wapendracht:
bisschoppen trokken vaak ten strijde, leidden een aristocratenleven. Verwarring tussen
ordo monasticus (monikken) en ordo canonicus (kanunnik).
Doelstelling en middelen
Herstellen van de orde in de kerk: Kerkhervorming! Gesteund door bisschoppen en
abten: intellectuelen, vertrouwelingen en/of verwanten van koningen, niet noodzakelijk
geestelijken, soms leken.
Realisaties
Scheiding ordo monastricus – ordo canonicus
Ordo monasticus: diversiteit (verschilende monastieke tradities),
streven naar
uniformiteit.
Ordo canonicus: kanunnikken/kanunnikessen.
 Geestelijke gebonden aan een bepaalde kerk (kapittelkerken): een gewone kerk
of een kathedraal.
 Moet 7 maal per dag naar de kerk om te bidden: goddelijke eredienst
 Uitdragen van de geloofsboodschap: een kanunnik staat midden in de wereld
(een monnik is teruggetrokken)
 Gemeenschapsleven olv een proost: eet-en slaapzaal maar ook aparte huizen
 Regel: richtlijnen die het praktische leven binnen de kerk leiden
43 |
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

Inkomsten (prebenden): betaald voor diensten. Bestaan nu niet meer onder deze
term
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
| 44
In de 8e eeuw is er geen duidelijk verschil meer tussen monniken en kanunniken:
monasticering van de kanunniken (steeds strengere eisen); clericalisering van de
monniken (steeds meer taken in de wereld, priesterwijden).
Karolingers willen duidelijkheid: uniforme levensregel voor monniken en kunnuniken.
Ordo monasticus volgt de Regel van Benedictus van Nursia (midden 6e eeuw:
regel opgesteld, alle kloosters moeten deze regel volgen). Het is het einde van het
tijdperk van mengregels en dubbelkloosters (scheiding geslachten)
817: Concilie van Aken olv Lodewijk de Vrome: De regels worden opgelegd.
Benedictus van Aniane: consuetudines (gewoontes) een beetje eigentijds houden.
Modelklooster: Kornelimünster (Keulen) model-leven om voorbeeld te geven.
Kloosterplan: omheinde ruimte met scholen, ateliers...
Ordo canonicus krijgt in 816 een eigen regel op het Concilie van Aken. Er os een
duideljk onderscheid met de monniken: ze moeten geen geloftes afleggen (mogen eigen
bezit houden), het is minder streng (linnen kleding ipv wol, ze mogen 'vlees' eten), er zijn
gemeenschappelijke zalen maar mogen wel een eigen huis heben. In de slaapzaal moet
er altijd een lampje branden en men mag niet met meer dan één in een bed; stipte
uitvoering eredienst, maar mogen ook eigen zaken doen; verplicht: gastvrijheid bieden
en les geven.
Uniformisering van de liturgie
Men kiest voor de Romeinse traditie ipv de Gallische.Er is een vooruitgang in de
praktijk van de kerkzang (Gregoriaanse kerkmuziek), zoektocht naar eenduidige
muzieknotatie (neumen), ca. 1000: notenbalk (Guido van Arezzo), introductie van
instrumenten.
45 |
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
Kerk-organisatorische maatregelen
Men legt de grenzen van de kerkprovincies vast; er worden parochies gevormd; het
tiendensysteem wordt geinstutionaliseerd (tiende van de opbrengsten moet aan kerk
worden afgegeven).
Er ontstaat een actieve onderwijspolitiek: verbetering scholing geestelijken, zodat ze
de geloofsboodschap beter konden realiseren. Het Latijn moest verbeterd worden:
scholen in abdijen voor monniken, scholen in bisdommen voor geestelijken.
De volgende generatie bisschopen richt schooltjes met lager onderwijs op voor
gelovigen in paroches; vanaf nu moesten vrouwen zelf voor hun onderwijs instaan (geen
contact met mannen); men wou wel dat adelijke vrouwen ook onderwezen werden.
Maatregelen ter verdieping geloof
Respecteren van zondagrust; de gelovigen moeten ernst bewaren tijdens vieringen;
religieuze feesten, verering Drievuldigheid en heiligen, Maria-feesten; bekommernis om
sacramenten; bestrijding heidense praktijken.
Karolingische Renaissance
Begripsomschijving
Heropleving op intellectueel en cultureel vlak. Start onder Karel de Grote en eindigt
eind 9e eeuw door de vernielingen van de vikingen. Geen bewust herstel antieke
beschaving. Studie klassieken en kerkvaders.
Hoofddoelstellingen van Karel de Grote
Betrouwbare bijbeltekst (nodig voor de geloofsverkondiging): geen culturele revival
maar een correcte Bijbelvertaling.
Degelijke opleiding geestelijken: men moet goed Latijn kennen. De gesproken en
geschreven taal was uiteen aan het groeien: kloof tussen Latijn en volkstalen. OudFrans was ge-evolueerd, Germaanse talen waren zoieso vreemde talen. Romeinse talen
groeiden steeds verder weg van het Latijn.
Dragers van de culturele heropbloei
Hofschool: internationaal gezelschap in Akense hofschool: meegereisd met Karel de
Grote uit alle uithoeken an het land (Alcuinus, Paulus Diadonus, Theodulf). Taak:
kwaliteit hofgeest verbeteren; onderwijs aan de kinderen van de aristocratie; academie
voor poëzie, filosofie en theologie; raadgevers koning. Ze werden uitgestuurd naar
abdijen en bisdommen.
Abdijen: Corbie, Saint-Riquier, Saint-Martin te Tours, Saint-Benoît-sur-Loire, Fleurysur-Loire…
Fulda, Sankt-Gallen, Lorsch, Reichenau, Corvey…
Bobbio
Walafrid Strabo: leermeester Karel de Grote
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
| 46
Hrabanus Maurus: ‘leermeester van Germania’
Realisaties
Biblia vulgata: vulgaatbijbel = correcte bijbelvertaling door vergelijk-ende studie. Het
volk heeft hier niets mee te maken: standaardbijbel.
Karolingische minuskel: nieuw lettertype (1 van de redenen van veel fouten was
dat het Merovingische schrift moeilijk leesbaar was). Men wil een uniform schrift dat
gemakkelijker leesbaar is. Alle copiisten moeten bij wet dit geschrift volgen.(Karel de
Grote kon zelf niet schrijven).
Bloei dichtkunst en geschiedschrijving: rijksannalen (propaganda van de
Karolingische veroveringspolitiek); Vita Caroli van Einhard (secretaris van Karel de
Grote) heeft het leven van Karel neergeschreven, gebaseerd op het leven van de
Romeinse keizers; Heilians: oud Germaans (volkstaal neergeschreven)
Aken: was het centrum van het rijk. De Paltskapel was gebaseerd op de kapel van
Ravenna. Hij wilde het Romeinse Rijk laten herleven. Aken was het ‘Nieuwe Rome’.
47 |
CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS
Ca. 790. Naar een
post-Karolingisch
Europa
CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA
| 48
Inhoud
Politieke ontwikkelingen
1.
2.
3.
4.
5.
De invallen van de Vikingen (vanaf 790)
West-Frankische Rijk/Frankrijk (987)
Engeland
Regering Alfred de Grote (871 – 899)
De Hongaren en het Duitse Rijk

Politieke toestand van het Oost-Frankische Rijk

De Ottoonse keizers
Landbouw, steden en handel in de 10e eeuw
Kerk en cultuur 10e eeuw
1.
2.
49 |
Verbreiding christendom (kaart 12, p 82)
De beweging van Cluny (kerkhervorming)
CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA
Politieke ontwikkelingen
De invallen van de Vikingen (vanaf 790)
EVOLUTIE QUA TACTIEK: Van 790 tot 840 – plundertochten. 793: Eerste aanval
door Denen op Lindesfarm (nog nooit gebeurd dat heidenen een klooster aanvallen:
schokgolf ) Verassingsaanval in de zomer, bedoeld om zoveel mogelijk buit te maken
(goud uit kloosters, handelsgoederen uit emporia, krijgsgevangenen voor slavenhandel).
De Vikingen veroorzaakten angstpsychose door hun brute manier van aanvallen, die
zeer snel en op grote schaal was: volledige vloten, langdurige raids, ze bleven zelfs
doorheen de winter.
Vanaf 840 – kampen en kolonisatie.
VERDEDIGING: West-Frankische vorsten waren onmachtig, de bouw van forten was
niet effectief (te traag). De Karolingische vorsten moesten tribuutgeld betalen, maar
worden almaar armer. Lokale graven en hertogen trekken de macht naar zich toe, en
slagen er wel in om een goede verdediging op te bouwen.
West-Frankische Rijk/Frankrijk (987)
Er ontstaat een verzwakking van het vorstelijk gezag en een machtstoename van
graven en hertogen. Die titels zijn vanaf nu (877) erfelijk, waardoor er echte dynastieen
kunnen worden opgebouwd. Hun macht nam nog toe door hun sterke verdediging tegen
de Vikingen en door de usurpatie van de regalia (het overnemen op illegale wijze van de
koninklijke voorrechten). Er ontstaat een politiek verbrokkeld gebied, en er vormen zich
machtige graafschappen:
 Vlaanderen (880) olv de Baldwinen
 Ile-de-France olv de Robertingen: Odo, graaf van Parijs wordt koning van het WestFrankische rijk in 887. Hij volgt Lodewijk de Dikke op na de succesvolle verdediging
van Parijs tegen de Vikingen.
 Normandie (911) olv Karel III de eenvoudige. Karel III gaf later het land aan Rollo
(leider van de Noormannen) en eindigde zo de Viking-invallen.
 987: Het koningschap wordt erfelijk, en Hugo Capet (Robertinger) wordt koning van
Frankrijk. De Karolingers zijn nu definitief uitgestorven. Dit vormt het begin van
Frankrijk.
Koningen*
Karel (III) de Dikke (884-888) opvolger van Carloman. Werd afgezet en de koningstitel
ging naar Odo van Parijs, omdat de wettelijke troonsopvolger, Karel (III) de Eenvoudige
nog niet oud en krachtig genoeg was.
Odo (I) van Parijs (888-898) was geen Karolinger, maar een Robertinger. Na zijn dood
wisselt de dynastie gedurende een eeuw af tussen Karolingers en Robertingers.
Karel (III) de eenvoudige (893-923) staat vooral bekend voor het akkoord dat hij sloot
met de Noorman Rollo, waarbij hij Normandie aan de Vikingen gaf. Dat verdrag leidde
CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA
| 50
echter tot ongenoegen bij de rijksgroten (samen met nog andere beslissingen van
Karel), en zij kozen dan een tegenkoning: Robert I. Karel werd opgesloten en stierf in
gevangenschap.
Robert I (822-823) was de broer van Odo van Parijs en dus ook een Robertinger. Hij
eiste de Franse kroon echter niet op bij het overlijden van zijn broer, maar erkende de
Karolingische vorst Karel III en bleef zelf Noord-Frankrijk verdedigen tegen de
Noormannen. Nadat de geestelijkheid en de adel kwaad werden op Karel greep hij
echter wel zijn kans en verjoeg Karel III naar Lotharingen. Zijn koninsschap duurde
echter niet lang, doordat Karel III een leger verzamelde en optrok tegen Robert, waarna
hij hem doodde tijdens een duel.
Rudolf van Bourgondie (923-936) was de schoonzoon van koning Robert I. Tijdens zijn
konisschap moest hij optornen tegen de Noormannen, die Karel de Eenvoudige
steunden, en moest Nantes aan hen afstaan. Pas nadat Karel stierf werd Rudolf ook in
het zuiden van Frankrijk erkend als koning.
Lodewijk IV van Overzee (936-954) was de zoon van van Karel (III) de Eenvoudige.
Toen zijn vader gevangen genomen werd, vluchtte zijn moeder met hem naar Engeland,
waar hij zijn bijnaam (overzee) aan te danken heeft. Hij werd echter nog tijdens de
heerschappij van Rudolf gevraagd terug te keren door de adel, met aan het hoofd Hugo
de Grote. Zijn macht beperkte zich echter tot Laon en enkele plaatsen in NoordFrankrijk. Lodewijk IV stierf door een val van zijn paard.
Lotharius van Frankrijk (954-986) volgde zijn vader (Lodewijk IV) op toen hij slechts
13 jaar was.
Lodewijk V de Luie (986-987) ook wel de leegloper of nietsdoener genoemd, was de
laatste Karolingische koning van Frankrijk. Hij was een zwakke koning, geconfronteerd
met de anti-karolingische beweging olv Hugo Capet.
Hugo Capet (987-996) is de kleinzoon van Robert I (via Hugo de Grote). Hugo verbond
zich met de keizers van het HRR (Otto II en Otto III) en aartsbisschop Adalbero van
Reims om de zwakke Karolingische koning onder dril te zetten. Capet was effectief
koning vanaf 985 maar werd officieel pas gekroond in 987, na de dood van de vorige
koning. Hij was de eerste van het Huis Capet die Frankrijk regeerde. Van erfopvoling
was tot Hugo Capet geen sprake, koningen werden gekozen. Toen hij koning werd
bestond het Franse kroondomein slechts uit enkele dorpjes rond Parijs en Orleans, met
een oppervlakte van nog geen 1000km2. Zijn macht was uitzonderlijk zwak. Het ‘land’
Frankrijk had minstens 150 verschillende munteenheden een meer dan 10 talen. Het
verenigen van al deze kleine gebiedjes was een enorme taak en bestond uit een
constante strijd tussen de koningen en hun feodale vazallen.
51 |
CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA
Engeland
In 866 vond er een grote aanval van Deense vikingen plaats: kolonisatie van de Denen
(vikingen nemen groot deel van Engeland in): East-Anglia, Mercia, Northumbria.
De vier overige Engelse gebieden slaan handen in elkaar tegen de vikingen o.l.v.
Alfred de Grote (886, Koning van Wessex).
Dit is een succes: vikingen krijgen één gebied waar ze zich mogen vestigen, de
‘Danelaw’. De vikingen moesten ook afzien van plunderingen en verdere kolonisatie. Ze
mogen het recht van hun moederland wel blijven gebruiken (vandaar Danelaw).
Nakomelingen van Alfred de Grote proberen het Danelaw-gebied terug te veroveren.
Om te blijven in het Danelaw-gebied, moest de leider zich bekeren tot het christendom.
Eenmaking van Engeland vindt plaats in de 10de eeuw (de vikingen waren hier de
katalysator voor).
Regering Alfred de Grote (871 – 899)
Fortuinlijke regering qua cultuur, onderwijs. Men had respect voor zijn realisaties: hij
kon lezen en schrijven (waarschijnlijk ooit een geestelijke geweest). Hij was een geleerd
vorst.
Culturele revival in Engeland, voorsprong inzake bestuurlijke-en rechterlijke
organisatie: indeling in shires (graafschappen olv een earl uit de lokale aristocratie,
graven zijn de belangrijkste raadgevers); sheriff (koninklijke ambetenaar die de graaf
bijstaat); Witan(gemot): koninklijke raadgevers. Komen samen op kerkelijke feestdagen.
Kiezen nieuwe koningen uit de familie van de vorst, niet noodzakelijk de zoon maar de
meest geschikte; wetboek voor het hele rijk in de volkstaal (Oud-Engels)
Bloei intellectuele leven: de kennis van het Latijn was zwak, de volkstaal het OudEngels werd gestimueleerd. Oud-Engels: bestuurstaal, Latijn: kerktaal. Vertalingen van
belangrijke Latijnse werken naar het oud-Engels (oa de kerkvaders).
Anglo-Saxon Chronicle: de gebeurtenissen van elk jaar werden hierin verteld: de
eerste doorlopende geschiedenis in de volkstaal (eind 9e eeuw)
Late politieke eenheid, krachtige monarchie: de eenmaking was vrij laat maar
krachtig en duurzaam.
De Hongaren en het Duitse Rijk
Hongaren/Magyaren (kaart 9, p 73)
Waren steppennomaden van Altaïsche-mongoolse origine (niet Europees): ze zien er
anders uit. Einde 9e eeuw trekken ze door het Donaubekken (toegangspoort naar
Europa).
Ze voeren plundertochten in het Westen van het Oost-Frankische rijk, tot ze in 955
nederlaag ondergaan te Lechfeld (olv Otto I, koning van het Duitse Rijk).
Politieke toestand van het Oost-Frankische Rijk
CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA
| 52
Er was een crisis in het centraal gezag: Lodewijk het Kind (900 - 911), is jong en in
slechte gezondheid, de macht ligt bij de graven en hertogen.
Vier stamhertogdommen (kaart 11, p 76): Saksen, Franken, Zwaben, Beieren.
Door de Germaanse voorouders zijn dit belangrijke gebieden: ze helpen bij de
overwinning tegen de Hongaren.
In 911 sterft de laatste Karolinger: wie volgt hem op? Rijksgoten: Koenraad van
Franken (911 – 918), Hertog van de Franken, koning van het Duitse Rijk: hij heeft macht
in zijn eigen gebied (afkomstig uit een zwakke stam) maar niet in de andere gebieden.
Dus duiden ze een machtigere opvolger aan: Hendrik van Saksen.
Designatio is het aanduiden van opvolger bij leven. Koningsverkiezing versus
erfopvolging zoals in Frankrijk.
Hendrik de Vogelaar van Saksen (919 – 936) stond aan het begin van een grote
dynastieke verandering, hij werd gekozen vanwege zijn grote militaire veroveringen
(Lotharingen), succesvolle strijd tegen Denen, Slaven en Hongaren,… Hij duid zijn zoon
Otto aan als opvolger. Hierdoor is er geen erfdeling meer: Het Rijk word niet meer
opgesplitst tussen de zonen. Het koninkrijk is ondeelbaar.
De Ottoonse keizers
De vader stelt zoon op als opvolger bij leven, zo is er geen betwisting
Otto I de Grote (936 – 973)
Had het meeste centrale gezag. Zijn bewind bestond uit twee principes. Hausmacht
(familiepolitiek): familie op sleutelposten in het Duitse Rijk, belangrijke huwelijken (met
Byzantijse of West-Frankische Rijk) en de Rijkskerk: wereldlijke functies aan hoge
kerkbekleders. Bestuurlijke functies: bisschoppen waren ook graven of hertogen. De
koning kiest zelf zijn vertrouwelingen tussen de geestelijken. Het voordeel is dat
geestelijken geen nageslacht hebben en het gebied automatisch terug naar de koning
gaat na de dood van de geestelijke.
De hofkapel bestaat uit een groep geestelijken werkzaam aan het hof: in die kring
worden de belangrijke functies verdeeld.
De benoeming van bisschoppen en abten in het koningsklooster: de koning benoemt
de geestelijken zelf ipv de clerus en kerk (zorgt in de 11e eeuw voor een conflict).
Doordat religieuzen een wereldlijke taak krijgen, zijn bisschoppen erg belangrijke
figuren.
Koningschap van Italië en het herstel van het keizerschap: Otto I spiegelde zich
aan Karel de Grote, maar deze droeg de keizerskroon. Iedere keizerskroon moest vooraf
worden gegaan door koningskroning van Italië. Hij heeft een band nodig met de paus en
Italië. Hij trekt met zijn leger naar Italië en verslaat de koning, hierna huwt hij de vrouw
van de Italiaanse koning. In 951 wordt hij tot koning gekroond. In 962 kroont Paus
Johannes XII Otto I tot keizer.
53 |
CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA
Vanaf nu is er een koppeling tussen het koningschap en het keizerschap in het
Duitse Rijk (962 – 1806): niet elke Duitse koning was ook keizer, maar elke keizer was
wel een Duitse koning
Johannes XII veranderd van kamp, Otto zet de paus af en kiest een nieuwe paus: Leo
VIII. Men is pas keizer als men door de paus gekroont en gezalft is. Maar de paus word
aangesteld door de Duitse koning. Ondanks dit waren de pausen wel waardevol.
Otto II (973 – 983) & Theophanu
Kortere regeringsperiode (10 jaar) in voetspren Otto I: herstel keizerschap, gefixeerd op
Italie.
Otto III (983 – 1002)
Heeft 19 jaar geregeerd, maar dit al vanaf zijn 3 jaar: 11 jaar lang regeerde zijn moeder
als regentes.
Hield zich vooral bezig met Italië.
Er was weer een culturele heropbloei: Ottoonse renaissance, met een grote
productie handschriften met miniaturen.
Landbouw, steden en handel in de 10e
eeuw
Er was een geleidelijke bevolkingstoename, maar ook meer ontgin-ningsgebieden
(moerassen, bossen) en een toename van de macht van de heren op de heerlijken: het
gezag van de koning daalt, dat van de aristocratie stijgt.
De vikingen zorgen voor het einde van de emporia.
Er ontstaan nieuwe handelssteden: nederzettingen aan rivieren.
Venetië, dat lang bij het Byzantijnse Rijk heeft gehoord, word onaf-hankelijk.
Venetië wordt een draaipunt van handel: het leeft enkel van handel en word een stad.
Het einde van de slavernij als inheems verschijnsel (maar niet einde slavenhandel
uit niet-Christelijke gebieden)
CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA
| 54
Kerk en cultuur 10e eeuw
Verbreiding christendom (kaart 12, p 82)
Vanaf de 10e eeuw: richting Noorden: Denemarken, Zweden, Noorwegen, Ijsland (vanuit
het Keizerrijk)
Vanuit het Byzantijse Rijk verovert het Grieks Orthodoxisme Oost-Europa.
Reconquista (begin 10e eeuw, Iberisch schiereiland): hervero-vering Christelijk
gebied, impact moslims verminderen.
De beweging van Cluny (kerkhervorming)
In 909 richt Willem de Vrome (hertog van Aquitanië en Auvergne, een lek) de abdij van
Cluny op. Privébezit, maar geen eigenklooster.
Speciale kenmerken: geen nabestaanden, boetedoening na iemands dood.
Immuniteit ten op zichte van wereldlijk en kerkelijk gezag. De graaf komt niet
tussenbeide in het leven in het klooster. En het is niet ondergeschikt aan de plaatselijke
bisschop. Het klooster staat onder directe bescherming van de paus: Romana libertas
(Romeinse vrijheid tov herog en paus maar afhankelijk van Rome).
Willem de Vrome trekt zich niets aan van de gang van zaken in Europa. Kritiek:
leken hebben te veel impact op het kloosterleven.
Regel van Benedictus: de verplichte regel war volgens Willen de Vrome veel
aandacht aan besteed moet worden (Bid en Werk).
Belangrijke rol in de liturgie heeft het koorgebed (10e – 11e eeuw: de vurigste
gebeden). Mensen doen schenkingen ter herinnering van de doden: ontstaan
Allerzielen.
Succes vanaf het abbatiaat van Odo (927 – 942): gebeden muzikaal ondersteunen
(sommige abten waren componisten)
De abdij krijgt navolingen: andere abten willen de gewoontes van dit kloosterleven
ook in hun klooster. Cluniacenzer orde: verzameling van kloosters, waarbij Cluny het
enige klooster is met een abt, Dochterkloosters stonden lager dan een abdij, aan het
hoofd stond de prior. De abt had zo controle op de dochterkloosters.
Cluny had een enorme uitstraling tijdens de 11e eeuw: de abt van Cluny was de
machtigste man binnen de Kerk op de paus na. Dit was een enorm belangrijke
kloosterhervoming.
Rond 1100 waren er 600 kloosters, rond 1150: 1000 kloosters.
Algemeen Besluit
Periode in 2 grote blokken:
Karolingische periode
55 |
CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA



Frankische rijk = machtige staat: middelpunt politiek, economische religieus en
cultureel leven
Renovatii imperii: keizerskroning Karel de Grote (traditie van Romeinse keizer
doorzetten)
Niet duurzaam: rijksdelingen (Verdrag van Verdun)
Post-Karolingische periode
 Belangrijke rol van de Vikingen en de Hongaren
 Ontstaan vroege dynastieke staten (Engeland, Duitsland) (éénmaking Engeland
door de vikingen)
 Machtsverbrokkeling in het West-Frankische Rijk (ontstaan van machtige
territoriale vorstendommen)
CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA
| 56
De hoge
middeleeuwen. Ca.
1000 – ca. 1200
57 |
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
Politieke geschiedenis: het koningschap
Frankrijk: Capetingen (kaart 13, p 88)
Het West-Frankische Rijk had geleden onder de Vikingen: er bleven vooral territoriele
vorstendommen van graven en hertogen over.
Vanaf 987 was er in Frankrijk ook erfopvolging. Hugo Capet tot aan de Frankse
Revolutie: de oudste zoon wordt tot koning en mederegent gekroont. De situatie was zo
normaal dat de zoon automatisch opvolgde na de dood van de koning tot 1320, toen
waren er geen zonen dus ging men naar een zijtak.
In de 11e eeuw had de koning echter maar beperkte macht: het hartje van Frankrijk,
het gebied rond de Seine. Het Graafschap Vlaanderen was het economische en
politieke zwaargewicht Vanaf 1100: wederopbouw koninklijke macht, inspanning om
macht uit te breiden.
Lodewijk VI
 Kroondomein: graven en hertogen moeten zijn gezag erkennen
 Vlaanderen: nieuwe graaf na moord Karel de Goede: recht van leenheer (voor
het eerst komt de koning hiertussen)
 Raadgever: abt Suger van Saint-Denis (ontstaan gotiek)
Lodewijk VII huwt met Eleonora van Aquitanië (1137): uitbreiding van het kroongebied.
Ca. 1150 komt het westen echter in Engelse handen (kaart 13, p 88). Eleonora kan
Lodewijk geen zoon schenken: ontbinding huwelijk (1152). Ze hertrouwt met Hendrik,
graaf van Anjou, hertog van Normandië en vanaf 1154 koning van Engeland: man met
grote carrière (het huwelijk was een schandaal Hendrik was 19, Eleonora was 30, pas 2
maanden na echtscheiding, te nauw verwant). Goede zet van Eleonora: gebiedsverlies
Frankrijk. Het gebied van de Engelse koning is van de Schotse grend tot aan de
Pyreneën. Zij krijgen 4 zonen.
Filips II August (1180 – 1223)
 Centralistatie
 Uitbreiding kroondomein (Zuid-Vlaanderen (franssprekens gebied), Normandië,
Bouvines (1214), religieus motief om Toulouse in te nemen)
 Reorganisatie regionaal bestuur (efficienter): disctricen olv baljuw of
seneschalk: loyale en mobiele ambtenarij (verge-lijkbaar met sheriffs in
Engeland). Baljuw was afkomstig uit de lage adel of burgerij en kon zo
opklimmen op de sociale ladder (dankbaar aan vorst). Hij kreeg een gebied
slechts voor een periode toegewezen, dan werd hij overgeplaatst). Hij wordt
betaald voor zijn werk als baljuw en moet een eed van trouw afleggen.
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
| 58

Tot dan reisden de koningen steeds rond, doen ze nu nog maar de instellingen
bevinden zich in de hoofdstad Parijs.
Engeland: 11e en 12e eeuw
Complexe geschiedenissen met verschillende groepen en dynas-tieën. Strijd om
koningschap tijdens de 11e eeuw: verschillende groepen strijden om de troon:
 Angelsaksische/Engelse dynastie: afstammelingen van Alfred
 Koningen van Denemarken/Noorwegen: recht omdat roots van de bevolking in
Danelaw geverstigd is
 Heroten van Normandië: via een huwelijk tussen beide groepen
Deense heerschappij
Knoet (1016 – 1035)
Invasie Denen: gemunt op Angelsaksische dynastie. Knoet: koning Denemarken,
Noorwegen en Engeland. Engelse koning Aethelred naar Normandië: huwt met Emma,
dochter van de hertog van Normandië. Als Aethelred sterft hertrouwd Emma met Knoet.
1035: Knoet sterft: het rijk geraakt verdeeld onder de zonen: Herstel van de
Angelsaksen.
Angelsaksen
Eduard de Belijder (1042 – 1066)
Zoon van Aethelred en Emma: dus opgegroeid in Normandië: verovert de kroon van
Engeland, maar is geen Engelsman. Restauratie Angelsaksische dynastie: maar Franse
invloeden in Engeland. Franse vertrouwelingen: hersel koninklijke macht was tegen de
machtige Godwins, geprofiteerd van de machtswisselingen (Godwin: earl van Wessex &
Kent). Eduard trouwt met Edith, dochter van Godwin (slecht huwelijk). Eduard sterft
kinderloos in 1066.
Strijd om Eduards opvolging
Harold: zoon Godwin, schoonbroer Eduard. Was koningsschap beloofd door Eduard op
zijn sterfbed. Goede man, vechter, politicus.
Willem: hertog Normandië, neef Eduard. Belofte en eed: op 2 momenten aangeduid,
sterke persoonlijkheid, belang aan familie. 1050 huwelijk met Mathilde (Vlaanderen):
goed maar gearrangeerd huwelijk.
De Witangemot: Harold word gekozen door de kroonraad.
Verzet:
 Vanuit het noorden: Tostig (verdreven en andere graaf in Northumbrië), hij wordt
verslagen.
 Vanuit het Zuiden: Willem van Normandië, die een invasie uitvoert.
Slag bij Hastings (1066): onderverdedigd Zuiden. Willem steekt over met 700 schepen
en plunderd om te laten horen dat hij er is. De koning trekt op 2 weken tijd naar het
Zuiden: troepen vermoeid. Engeland houd zo lang mogelijk stand. Willem: geleidelijke
59 |
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
opbouw: gebruiken boogschutters om veel slachtoffers te maken en het schild te breken,
dan voetvolk: man tegen man, en dan cavalerie. De slag duurt een hele dag: de
groepen raken vermoeid: Harold geraakt verwond en het schild breekt. Overwinning
voor Willem: als koning gekroond in Westminster Abbey.
Normandiërs (1066 – 1154)
Einde Angelsaksische dynasite: maar wel nog hetzelfde bestuurssysteem.
Willem I (1066 – 1087)
 Normandische edelen = Franse elite: tot dan was de volkstaal het belangrijkste,
vanaf dan invoering van het Normandisch Frans.
 Anglo-Normandisch: oud Engels was pas vanaf de 13e eeuw terug een
schrijftaal, alle Engelse koningen spraken geen Engels.
 Behoud Angelsaksische bestuursinstellingen (enkel andere taal)
 Domesday Book: toestand Engeland in de 11e eeuw: inventaris inboel van
13.000 plaatsen in Engeland en Wales. Hoe rijk waren ze? Hoeveel belastingen?
Hoeveel vrije mannen?
 Invoering feodaliteit: graafschappen van één persoon werden verdeeld over
heel Engeland, de graven hadden een ruimere blik op de gebieden. De koning
hield één zesde van zijn gebied als kroondomein.
 Hij word hij opgevolgd door zijn zonen
Hendrik I
 Oprichting van de exchequer (rekenkamer): centrale rekenkamer. Inkomsten: 2
maal per jaar moeten sheriffs belastingen gaan afgeven.
 Rondreizende rechters: in de naam van de koning rechtspreken.
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
| 60
Plantagenets (vanaf 1154)
In 1135 sterft Hendrik I: opvolgingscrisis, geen zoons enkel dochters. Dit leidt
burgeroorlog, en 'anarchie'. Mathilde, dochter van Hendrik I trouwt met Godfried
Plantagenet. Stefaan van Blois & Champagne, kleinzoon van Willem I: wordt aangesteld
als koning. Mathilde is heir niet akkoord mee, er komt een burgeroorlog. Als Stefaan
sterft volgt de zoon van Mathilde op.
Hendrik II Plantagenet (1154 – 1189)
 (Zoon van Godfried) huwt met Eleonora van Aquitanië, begin van de dynastie van
de Plantagenets
 De koning heeft een uitgestrekt gebied: Angevijns Rijk (Anglo-Normandië, de
Angevijnse bezittingen (rond Anjou) en Aquitanië)
 Ierland was tot dan toe automoon, ook dat wil de koning koloniseren en er zijn
macht vestigen
 Common Law: Recht geldig in heel Engeland in heel Engeland voor elke vrije
man. Uitbreiding bereik koninklijke rechtspraak (gezag uitbreiden). Uitbreiding
systeem van rondreizende rechters: burgelijk recht en kerkelijk recht (recht voor
geestelijken, huwelijken,...)
 Constituties van Claredon 1164: sommige vorsten willen hun eigen recht, deze
constitutie is een maatregeling om dit te beperken
 Inperking bereik kerkelijke rechtspraak: burgers verkleden zich als geestelijken
voor lichtere straffen (geestelijke misdaden verschijnen voor de koninklijke
rechtbank), beroep tegen de paus blijft maar mag enkel met de toestemming van
de koning, aanpak benoeming bisschoppen en abten (koning speelt rol in
aanstelling). Oppositie: Thomas Becket, aartsbisschop Canterbury vermoord in
1170 na verzoening. Het was een schandaal, en de exacte omstandigheden zijn
niet geweten. Tomas is gestorven als martelaar.
Duitsland en Italië: Saliërs en Hohenstaufen
Saliërs (1024 – 1125)
Hendrik II van Beieren (Ottonen) sterft in 1024: open koningskeuze, kiezen uit
stamhertogen.
Koenraad II van Dranken (Salische huis)
 Continuïteit beleid Ottonen (Rijkskerk)
 Sociale stand van ministralen (onvrijen krijgen belangrijke posten aan het
koninklijke hof: opklimmen op sociale ladder)
 Territoriale uitbreiding: Westen (1033) graafschap Bourgondië; Oosten:
kerstening en kolonisatie (gebied uitbreiden en het Christendom in kolonies
planten)
61 |
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
Hendrik III (1039 – 1054), Hendrik IV (1054 – 1105), Hendrik V (1105 – 1125)
 Investituurstrijk vooral onder Hendrik IV
 1125: Hendrik V sterft: laatste Saliër
 Troonstrijd: gevolg voor de rest van de middeleeuwen: verzwakking van het
centraal gezag, stamhertogdommen vallen uiteen in kleine delen:
o Welfen (hertogen Saksen en Beieren)
o Hohenstaufen (hertogen Zwaben: Wabelingen; Gibel-lijnen)
 Hohenstaufen: Frederik I Barbarossa: koning is een titel zonder veel macht
Frederik I Barbarossa (1152 – 1190)
Wankele machtsbasis in Duitsland (kaart 16, p 95)
 Honderden
territoriale
vorstemdommen.
Sommigen
daarvan
zijn
‘rijksonmiddellijk’ (reichsunmittelbar): rechtstreeks afhankelijk van de Duitse
koning (vb. Hertogdom Brabant)
 eerder zeldzaam, de meeste gingen gewoon hun eigen gang in hun gebied.
 De Welfen blijven het hun moeilijk maken: verzet bleef duren.
 ‘Heilige Rijk’: Hoe meer het Duitse Rijk verbrokkelt, hoe heiliger het wordt (hoe
meer titels, hoe minder eenheid)
Italiaanse ambities: men droomt van de keizerstitel
 Noord-Italië: Lombardische Liga (vereniging van verschillende stadstaten) 1176:
slag bij Legnano. 1183: vrede van Konstanz.
 Midden-Italië: conflicten paus (o.a. Alexander III)
 Zuid-Italië en Sicilië: in handen van Normandiërs
 Einde 11e eeuw: zoon hendrik VI x erfdochter Sicilië
 De Lombardische Liga wordt vaak gesteund door de paus
 Frederik I Barbarossa wilt Italië één maken en moet dus ook de pauselijke staat
onderwerpen. Dit leidt tot een conflict en er wordt een tegenpaus aangesteld
Sterke monarchie in 10de en 11de eeuw, maar door troonstrijd is er een
verzwakking in de 12de eeuw.
Gregoriaanse hervorming &
investituurstrijd
Pre-gregoriaanse Kerk
Leken spelen een belangrijke rol. De koning en bisschoppen zijn belangrijk voor de
functionering van de kerk.
Koning: geen scheiding recht en staat
 Beschermer Kerk en gelovigen: (op het rechte pad blijven)
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
| 62

Investituur kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders: koning stelt bisschoppen en
abten aan. Investituur: kandidaten werden aangewezen en moesten een eed van
trouw zweren bij hun weiding
Paus
 Spirituele leider, weinig effectieve macht: hij was niet de belangrijkste figuur,
prestige was groter dan macht
 11E eeuw: aangesteld door keizers, geen hervormers
Bisschoppen
 Machtigste figuren in de Kerk tot de 11e eeuw: dagelijks bestuur kerk. Graven,
koningen, hertogen benoemen. Ze moeten celibatair leven
 Sinds 11e eeus: grotere celibatairdrang, tot dan mochten ze trouwen
Seculiere geestelijkheid: eigenkerkensysteem (kerken in handen van leken)
Sinds de Karolingers: poging gedaan om de kennis van de priesters te verbeteren.
Kerkhervorming: libertas ecclesiae
De kerk was bedoezeld op bepaalde vlakken. Drang naar terugkeer naar initiële
zuiverheid van de Kerk, verlangen naar de basissituatie door: pausen, geestelijken en
leken uit top en basis (nieuwe religieuze orden)
 Bedoezeling door: leken (impact, politieke macht op kerkelijke macht), geld
(simonie: het kopen en verkopen van religieuze handelingen, geestelijken
worden betaald = heiligschennig, giftuitwisseling: ook toegepast op de kerk),
vrouwen (nicolaïsme: geestelijken respecteren het celibaat niet, vanaf 300 was er
het celibaat, huwelijken bij hogere wijdingen waren niet erkend, in de 11e eeuw
had men vrouw en kinderen)
 Beëindigen mistoestanden (1139): concillie voor ganse kerk: hogere wijdingen
mogen enkel nog celibatair leven.
 Oproep tot libertas ecclesiae: de kerk moet vrij zijn van alles wat die onzuiver
maakt: opeisen hoogste gezag in kerk en wereld
Pauselijke initiatieven
Pausen willen een einde maken aan de wantoestanden, dit lukt op een 10-tal jaren tijd.
Leo IX (1049 – 1054) verwant aan Hendrik III
 Synodes in Frankrijk en het Duitse Rijk: hij reist en steekt de Alpen over, de paus
trekt rond om zijn nieuwe ideeën te verdedigen (nieuw)
 Gelijkgezinden: Hildebrand (later paus Gregorius VII), gelijkgezinde raadgevers
 1054: schisma (breuk) tussen Latijnse en Griekse Kerk: scheiding van de
Byzantijnse veriant door discusie over het ongedesemde brood. Excommunicatie
kerk vanuit twee delen: de 2 takken gaan uiteein
Nicolaas II (1059 – 1061) bisschop Florens
Synode Lateranen: 1059 (keuze paus)
 De paus wordt gekozen door de kardinalen in Rome
 Daarna instemming Romeinse clerus (geestelijken) en volk (Romeinse
aristocratie)
63 |
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

Rol Duitse keizer word ingeperkt: paus moet wel nog een eer betuigen aan de
keizer
Gegorius VII (1073 – 1085)
Gaf een naam aan de hele kerkhervorming, concillies voor nieuwe bepalingen: reist zelf
niet rond maar heeft wel plaatselijke pauselijke legaten. Hij gaat ver in zijn ideeën.
Dictatus papae (1075) ‘wat gedicteerd is door de paus’: 27 stellingen op de visie van de
kerk. Paus: hoogste gezag binnen de Kerk en maatschappij: de paus moet zowel in de
Kerk als in de wereld het hoogste gezag hebben.
Primaatschap Paus, oordeel of beslissingen van de paus zijn onherroepbaar
 Voorang op bisschoppen
 Paus staat boven de synode
 Paus staat boven canoniek recht
Suprematie van paus over keizer
 Kan keizer afzeggen
 Kan onderdanen ontslaan van hun eed van trouw
Suprematie van geestelijke over wereldlijke zaken
'Hoogste wetgevende, rechterlijke, administratieve en bestuurlijke macht, enkel hij mag
een concillie bijeen roepen. Tot 1300 hadden de pausen de hoogste macht.
Universele macht: conflict met Duitse koningen (politieke rebellie)
Investituurstrijd
Strijd tussen imperium (keizerrijk) en sacerdotium (geestelijke macht): conflict met
wereldlijk gezag. Oorlog om de investituur (aanstelling).
1075: decreet lekeninvestituur (abten en bisschoppen mogen enkel nog via het canoniek
recht aangesteld worden). Engeland (Willem de Vervoveraar), Frankrijk
(overgangsperiode ideeën), Duitsland (alle bisschoppen benoemd door de paus):
conflict.
Conflict met Hendrik IV
Aanleiding: Hendrik IV duid de aartsbisschop van Milaan aan
Excommunicatie Duitse koning (uit de kerk gezet): erkennen paus niet meer, de trouw
en eed van de onderdanen is niet meer geldig (gebied verbrokkeld)
Oproep tot verzoening (Canossa: 1077) verzoenen met paus of nieuwe koning.
Verzoening (rijksdag): verontschuldigigen aan de paus. Ze ontmoeten in Canossa: de
koning vraagt vergiffenis op blote voeten in een hemd (boetedoening) en krijgt
uiteindelijk vergiffenis. Hij word terug als koning aangesteld. De knieval voor de paus
was een vernedering voor Hendrik IV, maar het was eigenlijk een overwining. Gregorius
VII had een grootmoedig gebaar gedaan. Beloftes gedaan voor de toekomst.
Opnieuw oppositie (tegenpaus: 1080): Hendrik IV stelt een eigen paus aan en erkent
Gregorius VII niet meer. Hij bezet Rome en Gregorius VII vlucht.
De tegenpaus kroont Hendrik IV als keizer.
1085: Gregorius VII sterkt in ballingschap. Iedereen wordt uit excommunicatie gehaald
behalve Hendrik IV. Argumenten: militair conflict, conflict koning/paus.
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
| 64
Condordaat van Worms (1122)
Compromis: onderscheid kerk en staat.
Kerk/Staat: Spiritualia(geestelijke zaken, symbool: staf)/Temporalia (wereldse zaken,
symbool: scepter).
Keuze en wijding abten en bisschoppen door het canoniek recht: bisschop door de
clerus en volk, abt door monniken. Daarna draagt de koning de wereldlijke macht over.
Op lokaal vlak: aanpassing. Eigenkerkensysteem evolueerd naar patronaat: eigenaar
'patroon' kerk kon de priester voordragen aan de bisschop maar de bisschop moet die
aanstellen. Gevolg: scheiding kerk en staat!
Machtstoename pausdom:
 Uitbouw kanselarij: schrijfatelier
 Uitbouw rechterlijke macht: paus is de hoogste kerkelijke rechter
 Uitbouw canoniek recht: systematisering effeciënter
Nieuwe religieuze orden
Verlangen bij de basis: vita apostolica (leven van Jezus en zijn apostelen): Gewone
gelovingen terug naar initiële zuivereid. Centrale gedachte = amroede,
gemeenschapsleven, kuisheid.
Kluizenaarsbeweging en kartuizers
Verschijnen van kluizenaars: trekken zich terug uit de wereld. Door het succes van
kluizenaars ontstaan er gemeenschappen tussen kluizenaars. In 11e eeuw trekt dit
verschijnsel vanuit Italië via Zuid-Frankrijk naar het Noorden.
Wanderprediger: verschillende levensstijlen (kluizenaar, prediker)
Reactie van de Kerk: mensen (leken) verspreiden ideeën, de kerk heeft een moeilijke
controle
Ontstaan van kartuizers in 1080: kluizenaars met een beperkt gemeenschapsleven
 Bruno van Keulen (stichter) trekt zich terug en richt een gemeenschap op.
Kluizenaars trekken vaak rond. Compromis: kluizenaarsschap tijdens de week;
gemeenschap één maal per week: maaltijd en mis
 Grande Chartreuze: kluis & gemeenschap
Vernieuwing ordo monasticus
Robert van Molesme: trekt zich met volgelingen terug (nieuwe gemeenschap in 1098:
Cîteaux). Kent eerst geen succes.
1122: eerste succes. Intrede van Bernarus van Clairvaux (+30 familieleden).
 Tweede stichter: bouwt Cîteaux uit tot een belangrijk klooster met
dochterkloosters.
 Abt te Clairvaux: eerste dochter van Cîteaux
 Start 2e kruistocht.
 Invloed aan het Franse hof
Regel van Benedictus: afzetting luxe.
65 |
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

Eenzaamheid in afgelegen gebieden (maar relatief: soms in meer-dere
nederzettingen), terugkeer naar initiële zuiverheid
 Handenarbeid: labora was weg
o Ontginningen
o Claud de Vauchaux: wijnkelder, wijnpers
o Opbrengst landbouw bewaard (10e voor de kerk)
o Wijnbouw, akkerbouw
o Oven om wapens te smeden
 Eenvoud (tegenover overdaad te Cluny) nastreven op alle vlakken
o Gebouwen: witte muren
o Kleding: ruwe ongekleurde wol
o Voeding: streng vegetarisch
o Liturgie: vereenvoudigd
o Roeping: weigerden oblatie, weigerden edellieden op einde van hun
leven, 'geen hotels voor de aristocratie'
o Boeken: handschriften met eenvoudige opmaak
Nieuw element: lekenbroeders (conversen). Beroep op leken-broeders uit de gewone
lagen van de samenleving: ze zijn geen monnik maar hebben wel een strikt leven (veel
handenarbeid).
Armoede: banden met feodale bezittingen (geen kerken), maar worden rijk door
handarbeid
Cisterciënzerorde (Cîteau is het hoofd van de orde)
 5 volwaardige moederabdijen (in West-Europa)
 Honderden dochterabdijen
 Carta Caritatis: hoe het leven moet verlopen
 Vrij strenge controle
 Groot succes: 340 dochterabdijen op 50 jaar
Vernieuwing ordo canonicus: regliere kanunniken
Verlangen naar vita apostolica: groep die vernieuwing wil scheurt af (reguliere
kanunniken). Ze volgen de regel van Sint-Augustinus (niet alle regels opgeschreven:
kort en ruimte voor interpretatie).
Daartegenover staan de behoudsgezinden: seculiere kanunniken. Zij volgen de regel
van Aken: moeten celibaat strenger naleven.
Norbertijnen of premonstratenzers: verschillende stromingen
kanunniken hebben nog steeds een rol in de wereld.
 Orde van reguliere kanunniken
 Norbertus te Prémontré 1120: in Noord-Frankrijk
 Organisatiemodel, statuten & gewoonten: kopie van Cîteaux
van
reguliere
Vrouwenkloosters
Verlangens naar zuiverheid en een grotere deelname aan het religieus leven. Oprichting
van aparte kloosters. Norbert eerst gemengt dan afgescheiden.
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
| 66
Vrouwen in nieuwe orden. Afgescheiden & onder toezicht mannenkloosters.
 Kartuizers
 Cisterciënzers
 Norbertijnen en andere gemeenschappen van reguliere kanunniken
Kruistochten & ridderideaal











Verlangen naar een religieus ideaal
Pausen streven om een politieke weg te wijzen
De macht van de paus groeit, er is een betere sociaal-economische situatie
Ca. 1050: Seldjoeken (uit het Midden-Oosten) trekken richting het Byzantijnse
Rijk: Het zijn Turkse nomaden die recent zijn bekeerd tot de islam
Bedreiging Byzantium: verlies bezittingen in klein-Azië
 1071: slag bij Manzikert, bezetting van klein Asië
Keizer Alexiux I Comnemos: oproep huurtroepen, doet beroep op de paus
Paus Urbanus II: Clermont: 27 november 1095: oproep tot kruistocht op
Clermont, het volk staat buiten de kathedraal (bisschoppen, geestelijken,
ridders, gewone volk). Oproep tot militaire expeditie, hulp aan Oosterlijke
Christenen, Palestina bevrijden van moslims. Ook al waren er geen Christelijke
slachtoffers (geen waar geweld). Ridders moesten stoppen met elkaar te
bevechten en op kruistocht gaan. Oproep was populair.
Dieu le veut: strijdkreet.
Doel: bevreiding Heilig land
Propaganda- en mobilisatiecampagne (november 1095): zoveel mogelijk volk op
de been krijgen door paus, bisschoppen, prediken, gewone volk
Vechten voor het christelijk ideel: militarisme; godsdienstige réveil: volle aflaat
(alle opgebiechtte zonden worden vergeven)
Eerste kruistocht (1096 – 1099)
De term kruistocht ontstond pas vanaf 1200 tot dan toe was het een tocht of pelgrimage.
Term: 'Het kruis opnemen' (kruis op de kleding) kruisvaarders. De eerste toch had twee
gelijktijdige groepen:
Boerenkruistocht olv Peter de kluizenaar (rondtrekkend predikant)
 Pelgrims in Rijnland
 Constantinopel: einde in klein Azië
 Verarmde ridders, goddienstfonds had een slechte naam (jodenvervolgingen),
delen van de groep vallen af, sommigen bereiken Constantinopel; maar eindigen
in klein-Azië
Ridderkruistocht olv Ademar, bisschop van Le Puy
 Vertrekken in het najaar, ze raakten later gemobiliseerd, koningen nog niet mee,
belangrijke graven en hertogen wel.
67 |
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

4 à 5000 ruiters en voetvolk: leiders moeten een eed afleggen: het veroverde
gebied moet terug naar het Byzantijnse Rijk gaan
 Zuid-Frankrijk: Raymond graaf van Toulouse
 Noord-Frankrijk: Robrecht II van Vlaanderen
 Lotharingen: Godfriend van Bouillon
 Zuid-Italië: Bohemund van Tarente & Normandiërs
 Inname Antiochië (na 7 maanden beleg)
 13 juli 1099: val van Jeruzalem (na 5 weken beleg); 2 dagen later: afslachting
van moslims, ookal was er genade beloofd.
 Probleem: wat met de lijken. Het was een bloederig en triest verhaal
 Paus sterft voor het resultaat Rome bereikt, heeft het nooit geweten
4 kruisvaarderstaten (Outremer: veroverd gebied)
Opdracht geslaagd, maar de veroverde gebieden worden Westerse koloniale
gebieden, maar de Byzantijnse keizer wou die gebieden zelf hebben.
 Prinsdom Antiochië
 Graafschap Edessa
 Koninkrijk Jeruzalem: Godfriend van Bouillon 1099 (beschermer Heilig Graf),
broer Boudewijn vanaf 1100 (koning van het Latijnse koninkrijk van Jeruzalem)
 Graafschap Tripoli
Verdediging: geestelijke ridderorden
Combinatie van een religieus leven en strijd leveren, er werden toen veel burchten
gebouwd. Ridders leefden in armoede, gehoor-zaamheid, kuisheid en strijd. Hun taken
bestonden in het bescher-men christelijke pelgrims en het afslaan van moslimaanvallen.
Tempeliers (oudste ridderorde)
Opgericht ca. 1119 door Hugo de Payns & Godefroy de Saint-Omer. De naam van de
tempel is afkomstig van de Al Aqsa moskee in Jeruzalem = de tempel van Salomo.
‘Arme ridders van Christus en van de tempel van Salomo',
 1129: erkenning geestelijkje orde en regel door de paus
 Enkel onder het gezag van de paus (grootmoeester)
 Commanderijen over gans Europa, worden snel rijk en talrijk (door schenkingen,
algauw honderden commanderijen)
 Akko (tot 1291) Stad in Israel. Hoofdstad ipv Jeruzalem.
 Cyprus: einde van de kruistochten
 Ze hebben een grote financiële, economische en militaire macht
 Rechtstreeks gezag van de paus: gewapende armen van de paus
Einde van de tempeliers
 13e eeuw: slechte reputatie (grote rijkdom), negatief luxeleven, slechte zeden
(sodomie)
 Orde opgegeven begin 14e eeuw: arrestatie in opdracht van Filips IV de Schone
op vrijdag 13 oktober 1307 (de koning zat in geldnood en liet die dag alle
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
| 68





tempeliers oppakken). Publieke opinie: bevestiging. Bekentenissen onder
marteling.
Inbeslagname bezittingen: bezittingen gingen naar hospitaalridders
Bekentenissen na morele druk en fysieke martelingen
Ze waren het slachtoffer van de machtstrijd tussen paus Clemens V en de
Frankse koning
Officiele opheffing orde: 1312
Grootmeester Jacques de Molay levend verbrand 1314
Hospitaalridders of johannieters (bestaan nog steeds)





Hospitaal van Sint-Johannes Jeruzalem 11e eeuw: ridders verstiging zich in
hospitaal.
Erkenning 12e eeuw
Trekken van Akko naar Cyprus naar Rhodos naar Malta
16e eeuw: Maltezer orde
Bezittingen van tempeliers 'erfgenamen'
Duitse of Teutoonse orde




3e kruistocht: 1189 – 1192
Kerk in hospitaal van de Heilige Maria van de Duitsers te Akko
Bezittingen in heel Europa (Oost-Pruisen): trekken naar het Westen
De eerste kruistocht was een succes want er was weinig weerstand, kruistochten
daarna hadden minder succes
Tweede kruistocht: 1144 – 1149




Aanleiding: val van Edessa (1144, herveroverd)
Prediking door Bernardus van Clairvaux
Koningen doen mee: Franse Lodewijk VII en Duitse Koenraad II en graaf
Diederik van Vlaanderen
Mislukking: enkel kleine aanvallen. 'Vertraging door dames'
69 |
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
Derde kruistocht: 1189 – 1192




Aanleiding: inname Jeruzalem door moslims 1187 olv van Saladin
Enkele gebieden zijn nog in Christelijke handen
Koningen doen mee, maar sneuvelen, trekken terug of worden gevangen
genomen: Franse Filips II, Duitse Barbarossa, Engelse Richard Leeuwenhart,
graaf Filips van Vlaanderen
Enige succes: Akko terugwinnen
Vierde kruistocht 1202 – 1204



Probleem in Byzantijnse Rijk: de keizer verleent geen doorgang. Oplossing:
zeeroute, maar eerst afrekening met Byzantijnse keizer: plundering van
Constantinopel (heel bloederig)
Boudewijn IX van Vlaanderen, keizer Latijns keizerrijk tot 1261 dan herstel
Byzantijnse Rijk
Enige profijt van deze kruistocht is voor Venetië: omdat er over zee gereist
moest worden bood Venetië boten aan in ruil voor ¾ van de buit
Voorjaar 1212: de 'kinderkruistocht'
Spontane bewegingen in Duitsland en Frankrijk, ze trekken mee naar het Heilige Land.
Twee groepen:
 Duitse rijk olv Nicolaas van Keulen: visioen. Beweging uiteengevallen (Genua
 Marseille/Rome/Brindisi)
 Frankrijk olv Stefaan van Vendôme: Brief van God: koning wou dit niet:
beweging ontbonden door Franse koning in Parijs.
‘Kinderen’ = ‘pueri’: term voor 14 jarigen, of mensen tot 28 jaar, onvrijen.... waarschijnlijk
was het een beweging van armen die alles in de steek lieten voor een beter leven. Er
waren wel kinderen maar het waren vooral jongeren. In Latijnse bronnen spreekt men
van pueri, mulieres, homines, pauperes: hoofdzakelijk armen, ruraal proletariaat,
jongeren.
Naar een handelseconomie
ONTGINNINGEN EN ONTSTAAN VAN STEDEN
Landbouw
Bevolkingstoename: meer ontginningen, uitbreiding landbouw. In West-Europa trekken
boeren richting oosten
Nieuwe nederzettingen: nieuw systeem
 Geen hofstelsel of horigheid: vrije lieden, eigen wetten en bestuur over
nederzettingen
o Juridische rol: bestuur en rechtspraak
Oude landbouwgebieden: wijziging hofstelsel
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
| 70


Evolutie binnen hofstelsel: leveringen in geld ipv natura (belang geld!):
overschotten worden op de markt verkocht, beperking heren/korveeldiensten,
inhuren ar-beidskrachten
Commercialisering
Steden, handel en nijverheid
Er waren wel al bisschopssteden, maar geen echte steden.
Onstaan nieuwe steden
 Ontstaan uit nederzettingen bij abdijen, paltsen en burchten
 Agrarische en ambachtelijke productie: markt. De productie van het platteland
wordt verzameld en verhandeld op de markt. Nieuwe stand: handelaars
(voormalige horigen)
 Actieve economische rol: verwerking ambachten, actieve economie.
Onafhankelijke nijverheid (bv wolnijverheid)
 Ommuring: stadswallen, muren met poorten (onderscheid dorpers)
Leven binnen steden: structuren bestuur
 Burgerij: poosters (vrije lieden), inwoners: zelf recht spreken en zelf wetten
maken
 Communes: eedgenootschap olv majoor: informele vergadering, ze eissen
voorrechten, andere vorm van bestuur
 Schepenen: vertegenwoordigers van de stadsheer olv schout/baljuw: de
schepenbank
 Verlening van stadsrechten
 11e eeuw: koopmansgilden, patriciaat is de beste economische groep.
Handelaars verenigen in gilden
 12e eeuw – 13e eeuw: ambachtsgilden (ambachten): gilden hebben ook een
belangrijke educatieve rol en ze staan sterk, eisen politieke instrpraak (in onze
gebieden)
Noord- en Midden-Italië (bijzonder) bisschopscheden blijven bestaan, adel heeft
burchten op het platteland.
Ontwikkeling lange-afstandshandel (kaart 20, p 114)
 Ca. 1150: Noord-Zuid route over land (Champagne)
 Vanaf 13e eeuw: maritiem handersverkeer
 Hanze (samenwerkingsverband van handelaren en steden)
 Scheepsbouw  kustroute.
De Renaissance van de 13e eeuw

71 |
Kritischere houding tov autoriteiten (auctoritates) uit het verleden
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200






Verruiming van de kennis: Aristoteles-revival
Methodologische vernieuwing: confrontatie
Verankering in scholen verbonden aan kathedraalkerken
Studie van Romeins Recht
Uitbouw canoniek recht
Uitbouw feodaal recht
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
| 72
Besluit
Religieus enthousiasme: nieuwe kloosterorden en kruistochten
Riddercultuur
Handelseconomie: steden
Culturele opleving: nieuw type geleerdheid
Staat en kerk
 Beiden meer greep op samenleving
 Onderling conflict: inverstituurstrijd
73 |
DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200
De late
middeleeuwen I.
Ca. 1200 – ca.
1350
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350
| 74
Staat
Bouvines – 1214
Eerste groot pan-Europees conflict: strijd van de Engelse tegen Frankse koning, om de
Engelse lenen in Frankrijk + botsing Welken en Staufen in het Duitse Rijk.
Strijd Engelse-Franse koningen
Filips II August wou zijn kroondomein vergroten. In 1204 voegt hij er Normandië aan
toe (na beleg Château-Gaillard) plus enkele Loire-graafschappen. De Engelse koning op
dit moment is Jan Zonder Land. Zijn enige terriotirum beperkt zich tot Guyenne.
Strijd Welfen-Staufen
Fred. I Barbarossa (afstammeling uit zowel de Welfen als de Hohenstaufen-familie) sterft
in 1190. Frederiks zoon Hendrik VI sterft al 7 jaar later. Frederik II (kleinzoon Frederik I)
is op dat moment maar 3 jaar oud. Op dit moment is er een dubbele koningskeuze.
De Staufen duiden Filips van Zwaben (broef Hendrik VI) aan, en vanaf 1208 Frederik II.
Deze keuze geniet de steun van Filips II August en paus Innocentius II (voogd).
Welfen kiezen voor Otto IV van Brunswijk (zoon Hendrik de Leeuw, hertog van Saksen
en Beieren). Deze keuze geniet de steun van Richard Leeuwenhart en Jan Zonder
Land.
De zondag van Bouvines (27 juli 1214)
Filips II August
Frederik II
Jan Zonder Land
Otto IV
Graaf Vlaanderen-Henegouwen
Graaf Holland
Hertog Brabant
Overwinning: Frederik II koning van
Duitsland
Definitief verlies Engelse lenen in Frankrijk
(behalve Guyenne)
Het Franse Koninkrijk
Vergroting kroondomein
 Via huwelijks- en veroveringspolitiek
 Apanage aan jongere koningszonen (ad panem): toekenning van een deel van
het kroondomein
 Feodalisering bezit hoge adel
Feodaal recht & juristen
 Ontstaan feodale pyramide
 Rationalisering en professionalisering
75 |
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350


Lodewijk IX de Heilige (1226 – 1270)
Filips IV de Schone (1285 – 1314)
Lodewijk IX de Heilige (1226 – 1270)





Controle baljuws door enquêteurs
Parlement te Parijs
 Geen standenvertegenwoordiging (itt Engeland)
 Wel: permanent koninkrijk gerechtshof
Vrede met Engeland
Deelname aan 2 kruistochten (1249 en 1270)
Gecanoniseerd door Bonifatius VIII in 1297
Filips IV de Schone (1285 – 1314)
Kleinzoon Lodewijk IX
Uitbreiding centraal staatsapparaat
 Chambre des comptes:rekenkamer
 Conseil du roi
 Staten Generaal (Etats Generaux)
 Standenvertegenwoordiging
 Cf. Engelse Parlement
Conflict Filips IV – Bonifatius VIII (1294 – 1303)
Ingrijpen paus in Frankse Kerk – Tegenreactie Filips IV
 Unam Sanctam: pauselijke opperheerschappij
 1303: excommunicatie Filips IV
 Gevolg: gevangenneming Bonifatius VIII
 Na de dood van Bonifatius VIII: Clemens V
 Verhuis apostolische stoel van Rome naar Avignon
 Babylonische gevangenschap te Avignon (1309 – 1377)
Conflict met graafschap Vlaanderen (einde 13e eeuw – 1305)
Uitbrieding kroondomein ten koste van Vlaanderen
 Graaf van VIaamderem houdt ambt in leen van de Frankse koning (ambtsleen
met territoriale basis)
 Gwijde van Dampierre  Filips IV de Schone
 Traditionele feodale wereld  Souvereine vorst, Romeinse Recht
 Aaanleiding: conflict graaf VI  Vlaamse steden
In steden: tegenstelling
 Patriciaat: wol- en latennijverheid: zetel in schepenbank
 Proletariaat: politiek onmondig
Economische afhankelijkheid van Engeland: aanvoer wol
Franse inmenging in Vlaamse aangelegenheden  verzet graaf
Begin 1297: leenopzeg door Gwijde
1297 – 1300: gedeeltelijke bezetting Vlaanderen
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350
| 76
Polarisatie in Vlaanderen
 Klauwaarts/liebaarts (graaf): ambachtsleden, deel Vlaamse adel
 Leliaarts (Franse koning): stedelijke notabelen, deel Vlaamse adel
1300 – 1302: inlijving bij Frankrijk: einde graafschap Vlaanderen
Capitulatie Gwijde en zoon Robrecht van Béthune  gevangen
Vlaanderen olv gouverneur Jaques de Châtillon
Franse bezetting: bouw dwangburchten, 'blijde intredes' van de Franse koning
Vanaf 1300 bieden de Klauwaerts, vrijheidsstrijders, weerstand
Stedelijke opstanden in 1301 en 1302.
 Brugge: Pieter de Coninck
 Steun paus Bonifatius VIII (bul: Ausculta fili)
 Leiding: Jan van Namen, Gwijde van Vlaanderen, Willem van Gulik
 Opstand in Brugge, neergeslagen door de Châtillon.
 Tegenreactie: Brugse metten 18 mei 1203
11 juli 1302: Guldensporenslag te Kortrijk
Leider Vlaams leger (op Gent na): Willem van Gulik
Overwinning ambachtsmilities op Franse ridderleger
Nieuw militair treffen: augustus 1302
 Zierikzee: nederlaag voor Vlaanderen
 Pevelenberg (onbeslist) Franse overwinning
Vredesonderhandelingen: Athis-sur-Orge 1305. Inlijving graafschap ongedaan
gemaakt, machtsherstel Dampierres (Robrecht van Béthune), bevestiging stedelijke
privileges maar verregaande toegevingen aan Frankrijk: enorme boete omwille van
opstandigheid graafschap, annexatie Frankssprekend Vlaanderen (Rijkel, Douai,
Orchies)
Het Engelse koningrijk
Jan Zonder Land (1199 – 1216)



Jongste zoon Hendrik II & Eleonora
1214: nederlaag te Bouvines. Verlies Engelse lenen (behalve Guyenne)
Adelsrevolte: hervorming koninkrijk bestuur, steun van aartsbisschop van
Canterbury Steven Langton.
15 juni 1215: Magna Carta
 Bevrijding van de vrijheid van de Kerk
 Feoodaal recht: relatie leenheer – vazal
 Common Law: 'Geen man mag willekeurig in hechtenis worden genomen, dit kan
enkel krachtens vonnis van zijn gelijken de de wet van het land'
Jan Zonder Land sterft in 1216  Hendrik III (1216 – 1272)
77 |
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350
Lange, zwakke regering
Adelsrevoltes: Simon de Montfort (1264)
Eduard I (1272 – 1307)


Zoon Hendrik III
Herstel koninklijke macht: expansie, rationalisering en professionalisering
bestuur
Expansie
Wales in 1285: Expansie was het meest succesvol in Wales (kroonprins nu is 'Van
Wales')
Schotland in 1292: Koninklijk gezag uitbreiden lukt niet in Schotland (was sinds de 10e
eeuw onafhankelijk)
Troonstrijd, overlord: geen eerst geborenerecht in de opvolging: elke keer is er een
opvolingsstrijd. Eduard wil hier gebruik van maken:
 Stone of Scone: waar de Schotse koning gekroond worden wordt naar Engeland
verplaatst en Eduard duid zelf een kandidaat aan.
Nationaal verzet: William Wallace
Robert Bruce wordt koning
1314 slag van Bannockburn (onder Eduard II), Schotse overwinning!
Rationalisering en professionalisering bestuur
Controle sherrifs door ambtenaars
Ontwikkeling parlement
 Het parlement moest samengeroepen worden voor nieuwe wetten, nieuwe
belastingen, oorlog
 Het had geen zin om in strijd te gaan met de aristocratie, samenwerken was het
beste om revoltes te vermijden
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350
| 78
Parlement
 Tweekamerstelsel (ontwikkeld in de 13e eeuw)
 Erfelijk gekozen
 House of Lords (Hogerhuis): voorzitter is de eerste onder gelijken, moet met
iedereen rekening houden
 House of Commons (Lagerhuis): vertegenwoordigers van 3 standen. Congrole
over House of Lords: besluiten goedkeuren. Mochten altijd petities indienen
Erfelijke kroonvazallen: wereldlijk en spiritueel Gekozen vertegenwoordigers: uit de
lage adel, clerus en steden
Voorzitter: koning primus inter pares Voorzitter: speaker
Hoog gerechtshof. Grondslag: democratische controle van de regeringsmacht
Duitse rijk en Italië
Kleinzoon Frederik I, reeds koning van Sicilië.
Expansie Duitse rijk: Baltische gebieden (1226) – Duitse orde.
Kerstening en kolonisatie Pruisen.
Verdere uitholling koninkrijk gezag: uitoefening regalia door
(rijksvorsten: hebben tol, eigen munt...)
Heeft veel meer aandacht voor Italië, zoon Hendrik is 'medekoning'
In strijd met de paus  excommunicatie
landsvorsten
Frederik II en Italië
Wens: heel Italië onder één gezag. Verzet door de paus en het noorden.
Koningrijk Sicilië: constitutues van Mefti 1231
 Verregaanse centralisatie, feodaal & Romeins recht, gecentraliseerd bestuur
 Ambtenarij: opgeleide ambtenaars (centraal en in provincies: juristen)
 Rechtspraak: einde veterecht, bezoldigde rechters ex officio (op zoek naar
twisten om met koninklijk recht op te lossen)
 Vaste belastingen – staand leger (huurlingen)
 Vernieuwingen, daarvoor waren er enkel extra belastingen bij oorlog
Lombardische Liga + paus  Frederik I
 Macht uitbreiden met Sicilië als basis. Liga: verzet tegen Frederik II, hij kan de
macht niet uitbreiden
 Frederik was vrijdenkend en trok zich niets aan van de Paus
Na Frederik II
Duitse rijk, eind 13e eeuw: Habsburgers op de troon.
 Huwelijkspolitiek: basis Habsburgse macht
 Nieuwe koning Rudolf van Habsburg: afkomstig uit Habichtsburg: burcht in
Aargau in Zwitserland; Hausmacht: via huwelijkspolities; Zoon Albrecht trouwt
79 |
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350
met erfdochter Oosten-rijk (tot 1918 in Habsburge
standenvergadering op centraal niveau, enkel lokaal.
Na Frederik II trekken de Duitsers zich terug uit Italië
handen);
geen
Italië
 Noorden: stadstaten gaan hun eigen weg
 Centrum: paus + kerkelijke staat
 Zuiden: konikrijk Sicilië in Franse handen. Karel van Anjou, broer Lodewijk IX
de Heilige: koning van Sicilië. Verzet: 1282: Siciliaanse vespers: volk in opstand
tegen de Franse bezetters. Karl van Anjou wordt opgevolgd door de koning van
Napels. Nieuwe koning van Sicilië is Peter III van Aragon
Strijd Duitse koning (Gibellijnen) tegen paus (Welfen)
Strijd zet voort in de 14e eeuw
Jaren 1320: Lodewijk IV van Beieren  Johannes XXII.
geexcommuniceerd maar zet de paus af en kroont zichzelf tot keizer.
Hof te München: vrijhaven voor anti-pauselijke denkers
Lodewijk
word
Marsilius van Padia: Defenson Pacis (De Verdedigers van de Vrede)
 Alle oorlogen ontstonden door de kerk: de kerk moest zich buiten de wereldlijke
politiek houden. Strikte scheiding kerkelijke en wereldlijke macht
 Volksoevereiniteit, ook in de Kerk (algemene concilie): Gezag bij het volk:
afschaffing kerkelijke hierarchie
 Wetgevende  uitvoerende + rechterlijke macht
 Veroordeling kerkelijke hiërachie
 Veroordeling kerkelijke rijkdom
 Rol geeestelijkheid: enkel sacramenten en religieus onderricht: geestelijkheid
mocht enkel nog in de kerk
Paus en Kerk
Innocentius III (1198 – 1216) en het 3e concilie van Lateranen: 1215
Hoogtepunt van de pauselijke macht.
Concilie: verfijning geloofsleer.
 Ketterij transsubstantiatieleer: overgang van hostie en wijn in bloed en lichaam,
niet langer letterlijk maar symbolisch
 Bijgeloof godsoordelen: niet betrouwaar
 Ongelovigen: joden en moslims, worden streng aangepakt
Vorming gelovingen:
 Hervorming scholen: onderwijs gratis
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350
| 80

Eenmalige communie verplichten (met Pasen). Men moest dan biechten: meer
controle over de gelovinge
Vijanden van buiten: heidenen
Moslims:
 Kruistochten
 Reconquista in Spanje (1252: enkel nog Granada)
Mongolen/Tartaren (kaart 22)
 1237 – 1242: Gouden horde olv kleinzooon Dzengis Khan (Ruslang, Hongarije,
Polen)
 1254: missie in Mongoolse rijk (Willen van Rubroek, Marco Polo: 1271 – 1295)
Vijanden van buiten: joden








Dubbelzinnige houding
Voor kruistochten: coëxistentie
Vanaf 1e kruistocht: pogroms (jodenvervolgingen)
Spontane volksbewegingen
Joden zijn geldleners, geen 'woeker' voor christenen
Ca. 1300: houding wereldlijk gezag verandert
Verbanning in Engeland 1290, Frankrijk 1306, dan Midden-Europa
Kerk: afkeuring verbanning, tolerantia
Vijanden van binnen: ketters
Begrippen
 Ketter (<katharos: zuiver): beschouwde zichzelf als zuivere, volgens de
oorsprong van de katholieke leer, kerk plaatst ketters buiten de kerk
 Heresis: uitsnijding, afscheiden voor zuiverder geloof
Aanpak
 Van oudsher taak van bisschop: bisschop moest ketter tot inzicht brengen
(boete), en anders excommuniceren bij weigering
 11e – 12e eeuw: ketterse ideeën zijn een gevaar voor de ganse samenleving
 Majesteitsschennis. Romeins Recht: keizer mag in de naam van God
terrechtstellen
 Veroordeling door bisschop
 Uitvoering door wereldlijke macht: verbanning of gevangenis
 Ca. 1250: folteringen: Romeins Recht. De kerk doet dit in de naam van God.
Verbranding: vuur zuivert de zonden
Persecuting society (Robert Moore)
 Zowel paus als vorsten: macht centraliseren want ze vrezen macht te verliezen
(andersdenkenden zijn gevaarlijk) paus en vorsten moeten samenwerken
 Vastleggen kerkelijke leer: ontwikkeling recht; strenge richtlijnen, gemeenschap;
vervolging om macht te redden. Katharen; erigen kerk (kerk vreest voor macht)
81 |
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350

Dwalende  verrader  vijand van het geloof: ketters worden steeds anders
gegroepeerd. Ketters zijn het resultaat van grote godsdienstige bewegingen. Er
zijn niet altijd duidelijke redenen waarom de ene orde ketters is en de andere
niet.
13e eeuw: Kerk: actieve speurtocht naar ketters. Origineel waren de bisschopen
hiervoor verantwoordelijk. Maar nu de inquisitie.
 Inquisitoire procedure: inquisitio
 Inquisiteur: zowel rechter als aanklager: getuigen anoniem, geen beroep
mogelijk, er werd niet altijd gefolterd: geloof afzweren was genoeg. DOEL: zoveel
mogelijk zielen redden
 Vanaf 1231: pauselijke inquisiteurs (Gregorius IX) met speciale, tijdelijke
opdrachten
Ca. 1200: grote godsdienstige bewegingen
Katharen of Albigenzen (< Albi)
 Eigen kerk met eigen bisschoppen en geestelijken
 Doopsel door handoplegging, leven in absolute ascese
 Dualistisch geloof: tastbare wereld (duivel)  geestelijke wereld: de hemel (God)
 Perfecti – gewone gelovingen
 Einde 12e eeuw: Zuid-Frankrijk, Italië
 Innocentius III
 prediking baat niet
 kruistocht met steun Filips II August
 1209: olv Simon de Montfort
 1229: volledige inname door graaf Toulouse van Languedoc
 1244: val Montségur
Noord-Italië: strijd olv Frederik II
 Hielden vol bij hun geloof want het aardse leven was toch niet echt
 Ze verschillen slechts enkele subtiliteiten met de katholieken
Waldenzen
 Petrus Waldes (uit Lyon): armoedebeweging
 1179: toestemming tot prediken, en ingezet tegen de katharen
 Einde 12e eeuw: verboden. Omdat ze de doodstraf en het vagevuur verwerpen
zijn het ketters; diaspora: verspreiden onder volken en sluiten aan op protest
Ketters & nieuwe religieuze orden: 2 zijden van 1 medaile
Bedelorden, begijnen en begarden
Bedelorden
Franciscanen/minderbroeders
 Franciscus van Assisi
 1210: goedkeuring Innocentius III
Clara van Assisi: clarissen
 Spontaan: strak geleide orde
 Armoedeverbod omzijld
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350
| 82
 Universitiet
 Snelle groei
Dominicanen/predikheren
 Domnicus de Guzman (sterft: 1221)
 Geleerde: in armoede levende predikheren  ketters
 1215: goedkeuring Innocentius III
 universiteiten en eigen studiehuizen
 Domini canes: waakhonden van de heer: stonden in voor opvolging
 Snelle groei
1278: als bedelorden erkend
 Karmelieten
 Augustijner eremieten
Kenmerken bedelorden (in tegenstelling tot traditionele orden)
 Zielzorg  comtemplatief leven:
 Woonden in steden voor de zielzorg
 Tweede orde voor vrouwen
 Derde orde voor leken: tertiarissen
 Actief in missie: missionering, actief in de wereld. Begaan met geloof van het
gewone volk
Begijnen & begarden





Semi-religieuze leefvorm
Gebed en vroomheid, geen geloften
Verdachtmaking: 3e orde van Franciscus. Verdacht voor ketters en heksen en
sluiten dus aan bij de tertiarissen
Vrouwen die samenkomen om te bidden, geen klooster, ze leven samen maar
het is geen klooster.
Begarden: 12e eeuw: nonnen, Nederland
Ontluistering pausschap



Steeds nadrukkelijker rol in de politiek: wereldheerschappij
Babylonische gevangenschap: 1306 – 1377. Politiek gezien: gijzelaar van de
Frankse koning
Aanspraken op wereldheerschappij: unam santam (Bonifatius VIII)
Kritiek 13e eeuw: Marsilius van Padua: Defensor pacis, Dante Alighieri:
Monarchia
1306: paus vlucht naar Avignon, staat onder Frankse koning
83 |
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350


Intellectuele leven: ontstaan van
universiteiten
Universitas
Gemeenschap, gilde, corporatie (eedverbond) tussen studenten en docenten.
Ontstaan

Spontaan gegroeid uit scholen: gilden van studenten (Bologna) of studenten en
decenten (Parijs, Oxford), 12e eeuw
 Verplaasing na onenigheid (Padua, Cambridge)
 Stichting door paus of koning
Juridische autonomie, clerus, Latijn: eigen rechtbank, enkele mannen en geestelijken,
Latijn is de voertaal
Naties, colleges
Artes liberales
 3 graden: baccalaureaat, licentiaat, magisterium of doctoraat
 Licentia docendi
4 hogere faculteiten
 Godgeleerdheid
 Geneeskunde
 Rechtsgeleerdheid: civiel en canoniek recht
1425: ontstaan universiteit Leuven
Economisch leven
Landbouw
Ca. 1300: wet van de dalende meeropbrengsten: meer inspanningen leveren geen
extra productie op.
Crisis 14e eeuw: landbouw geen groei meer (gronden niet geschikt)
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350
| 84
Gevolgen en natuurrampen
1313 – 1317: misoogsten (probleem want de oogst is een voorraad voor heel het jaar)
 Hongersnood en ondervoeding
 Zwakke generaties  pest breekt uit
 Bevolkingsafname
Zwarte Dood: 1347 – 1350
2e grote pestepidemie in de middeleeuwen (de eerste was minder erg in de 6e eeuw)
Oorzaak
 Pestbacterie (pas in 19e eeuw ontdenkt)  vlooien  zwarte rat (zeer vatbaar
voor de bacterie, grote rattensterfte). Vlo zoekt nieuwe gastheer: mens; leidt tot
epidemie.
 Builenpest: door beet van een besmette vlo (50 – 80% sterft) en longpest: van
mens op mens (hoest, 100% sterft)
Gevolgen
 Minstens 1/3 van de Europese bevolking sterft (20 miljoen)
 De oorzaak was in de middeleeuwen niet duidelijk dus waren de joden de
zondebokken. Ze zouden de waterbronnen besmet hebben. Maar er waren al
vervolgingen van voor de epidamie.
 Flagellanten: tot bloedens toe gegeseld (epidemie: straf van god dus
boetedoening).
Handel, nijverheid en bankwezen
Nieuwe ontwikkelingen




Maritieme handel: zeehandel
Nieuwe ontmoetingsplaatsen o.a. Brugge. Brugge: belang-rijkste geldmacht van
West-Europa, ontstaan beurs: geld verhandelen dmv wisselbrief (cheque)
Passieve koopman: koopman actief vanuit een centrale plaats met venoten in
handelsplaatsen
Handel met Azië
Wisselbrief
In concreto: brief zodat schuldig bedrag kan betaald worden dmv koerier
 A koopt goederen aan van B en geeft B in ruil een brief
 Brief geaddresseerd aan vennoot van A in andere stad
 Deze vennoot wordt door A verzocht een bedrag in geld uit te keren aan een
vennoot van B in die stad
Gecombineerde operatie:
 Verlenen kortlopend handelskrediet
85 |
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350


Omwisselen munt: echt financiële wisselkoers van de ene muntsoort naar de
andere
Overmaken van geld van de ene plaats naar de andere zonder geldstukken: de
betaling gebeurd pas later op krediet, als de koers goed zit: mensen blijven op
dezelfde plaats
Netwerk van duurzame partnerschappen
Bankwezen: ontstaan banken (in herbergen)
Depositogirobank:
 Bank neemt geld in bewaring (deposito)
 Geld beweegt op rekeningen: wordt uitgeleend voor een bepaalde termijn
 Overschrijving van de ene rekening op de andere
 Banken: rijke particulieren, instellingen, overheden
 Armen: konden geen geld leden: lommerd en joden
Stedelijke nijverheid
 Impact op platteland
 Ambachten: baste vertegenwoordiging stadsbestuur
 Structurele instabiliteit:
o Vlaamse textielindustrie: specialisatie
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350
| 86
Besluit
Voortzetting creativiteit sinds 1000
Ordening: strakke leiding en controle. 2 instanties: vorsten en kerk willen een grotere
greep op onderdanen: ordeningsprincipes!
Staat: vorsten  onderdanen
Kerk: paus  gelovigen, vorsten, nieuwe religieuze oren
Handel en nijverheid: steden en gilden
Intellectueel leven: universiteiten
Onverzoenbare houding t.o.v. oncontroleerbare elementen. Wat aan de controle
ontsnapt wordt hard aangepakt
Crisis 14e eeuw: pausschap, hongersnood, pest.
1337: conflict  100 jarige oorlog
87 |
DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350
De late
middeleeuwen II.
Ca. 1350 – ca.
1500
Late middeleeuwen: politiek
verwarrende toestand. Politiek
turbelente periode.
Wereldconflict:
100
jarige
oorlog. Einde middeleeuwen:
oorlog = nieuwe tijd!
DE LATE MIDDELEEUWEN II. CA. 1350 – CA. 1500
| 88
Politieke geschiedenis
Lange periode: ontwikkelingen interne landen.
Frankrijk en Engeland: 100-jarige oorlog (1337 – 1453)
De eerste grote en lange internationale oorlog. De naam was pas in de 19e eeuw
gegeven. Er werd niet constant gevochten er waren wel wapenstilstanden.
Oorzaak
Enige Engels gebied op Franse bodem was Guyenne: leen van de Franse koning.
Enige Engelse leen op Franse bodem sinds 1214.
Dit was een doorn in het oog van Filips IV de Schone. Hij wenst zijn kroondomein uit te
breiden.
Vanaf 13e eeuw zijn er constant juridische pesterijen: gebied afnemen en teruggeven,
met medewerking van legisten en Parlement van Parijs. Er waren geregelde conflicten
met Engelse koning maar geen definitieve oplossing.
Aanleiding
1314: Filips IV sterft, zijn 3 zonen sterven vroeg: drama voor frankrijk
1328: rechtstreekse tak van het huis Capet sterft uit
Zijtakken: opvolger = Filips VI van Valois: zoon van Karel van Valois, broer Filips IV of
Eduard III van Engeland: zoon van Isabella, dochter Filips IV (kleinzoon Filips IV).
Volgens de Salische wet worden echter vrouwen en hun nakomelingen uitgesloten van
opvolging.
In 1337 krijgt De Engelse koning Guyenne, Filips VI echter wil Guyenne terug bij het
kroondomein. Eduard wil Guyenne en de Franse troon: oorlog!
Troeven Engelse koning
Nadelen van de Engelse koning:
 Op Franse bodem
 Engelse bevolking is in de minderheid (3 miljoen tegen 13 miljoen Fransen)
Bondgenoten
 Graaf van Holland/Zeeland/Henegouwen, hertog van Brabant
 Vlaanderen is in tweestrijd: Economisch afhankelijk van Engeland (wol), maar
met een Fransgezinde graaf: Lodewijk van Nevers (1322 – 1346). Uiteindelijk
komt er het revolutionair bewind van Gent olv Jacob van Artevelde (1340): Ze
rebeleren tegen de Frankse koning en de Vlaamse graaf en sluiten zich aan bij
de Engelse koning.
 In Frankrijk zelf (begin 15e eeuw): Bourgondië steunt Engeland (voor een korte
periode)
Betere krijgstechniek
89 |
DE LATE MIDDELEEUWEN II. CA. 1350 – CA. 1500
Afwachten charge van vijandig (zwak) ridderleger: Piekeniers (scherp gepunte palen
met punt naar vijand) en booschutters (langbogen: schieten 200 m ver, doden paarden
en kunnen door harnas of maliën). Frankrijk had daarentegen wel ridders.
Fase I: 1337 – 1396 (kaart 24, p 161)
Eerst overwint Engeland, dan Frankrijk.
Succes voor Engeland: verpletterende nederlagen aan Frankrijk.
 Eduard III: Crécy 1346 + Calais (bruggenhoofd) Kunnen landen in Calais en
nemen in 11 maanden de stad in
 Eduard, de Zwarte Prins: veldtocht, veroveren Guyenne: Zuid-West Frankrijk is
nu in Engelse handen, ze nemen Jan II van Frankrijk krijgsgevangen
 1360: vrede van Brétigny: koning van Engeland krijgt Guyenne volledig, maar is
nog geen koning van Frankrijk
Geaarzel aan beide zijden: Frankrijk slaat terug (vanaf 1369) met Karel V
 Herovering Engelse gebieden behalve de kuststeden
 Wapenstilstand 1396: Engelse koning Richard II huwt met de dochter van de
Franse koning
Fase II: 1415 – 1453 (kaart 25, p 161)
Succes voor Engeland met Hendrik V (Lancaster)
 1415: overwinning Engeland: Azincourt
 Verovering van Frankrijk ten noorden van de Loire, inclusief Parijs
 1420: verdrag Troyes: steun van Filips de Goede en de hertog van
Bourgondië aan Engeland (Frankrijk bedrogen door Bourgondië); onterving
dauphin Karel ten voordele van de Engelse koning. Karel VI kon niet regeren
(kranzinnig). De oudste zoon wordt onterfd en de dochter trouwt met de Engelse
koning.
 1422: Hendrik V en Karel VI sterven
 Karel VII neemt Bourges en Chinon weer in
 1428: beleg van Orléans door de Engelsen: Karel moet gekroond worden, maar
Reims is bezet
Frankrijk slaat terug
Mirakel: 18 jarig boerenmeisje (Jeanne d’Arc). Hoorde stemmen om Frankrijk te redden
en de Engelsen buiten te zetten, bood haar diensten aan
 Geboren in Domrémy (Bar)
 Krijgt troepen: succes, reeks overwinningen. ontzetting Orléans (1429)
Kroning Karel VII in Reims. Zelfvertrouwen Fransen! Maar Parijs krijgen ze maar niet
terug.
 Karel VII wordt gevangen genomen te Compiègne door troepen van Filips de
Goede van Bourgondië (1430). Hij wordt uitgeleverd aan Engelsen voor veel
geld.
 Karel VII wordt veroordeeld en levend verbrand te Rouen (30 mei 1431).
 Na een proces tegen Jeanne (ketterij en stemmen van de duivel). Ze geeft fouten
toe maar herroept bekentenis: ze eindigt op de brandstapel.
DE LATE MIDDELEEUWEN II. CA. 1350 – CA. 1500
| 90
Afloop
1435: Verdrag van Atrecht
Frankrijk heeft terug moed na vele overwinningen. Bourgondië veranderd van kamp.
Franse herovering Engelse gebieden met een staand leger (permanente legermacht).
Franse koning heft permanente belastingen.
1453: Ontruiming Guyenne = einde oorlog. De laatste Engelsen weg! (Nooit een
formeel vredesverdrag)
Gevolgen
Engelsen verliezen alle Franse bezittingen behalve Calais (tot 1558) en ze blijven zich
koning van Frankrijk noemen (tot 1802)
Karel VII verzoekt paus om herroeping veroordeling Jeanne d'Arc: die wordt ongedaan
gemaakt in.
Het Frans koningsschap komt er versterkt uit.
Frankrijk en Bourgondië
3 elementen verzwakken de macht van de koning.
 Staten Generaal: word concurrent van de koning
 concessies in ruil instemming koninklijke beden; eist voorrechten
 Etienne Marcel: eis tot controle (mislukt)
 vermindering invloed onder Karel V (1364 – 1380)
 permanente belastingen
 Opkomst Hertogdom Bourgondië
 Strijd Armagnacs – Bourguignons: burgeroorlog in Frankrijk
Opkomst hertogdom Bourgondië
Verdrag van Verdun 843: opsplitsing Bourgondisch gebied:
 Hertogdom (Westen van Saône) komt bij West-Frankrische Rijk: Frankrijk
 Graafschap (Oosten van Saône) komt bij Middenrijk: Duitsland
1032 – 1361: Capetings hertogdom Bourongdië. Hertogen van Bourgondië: zijtak van
konklijke familie van Frankrijk.
11e – 12e eeuw: religieuze uitstraling (Cluny, Cîteaux)
1361: einde Capetingse dynastie in Bourgondië. Gevolg: Bourgondie vervalt aan Franse
koning Jan II.
1363: Bourgondie in apanage aan Filips de Stoute (jongere zoon koning Jan II (Valois),
bijnaam bij slag van Poitiers (1356))
1363 tot 1477: Groothertogdom Bourgondië (kaart 26, p 164)
Opeenvolging van 4 machtige hertogen: Filips de Stoute, Jan Zonder Vrees, Filips de
Goede, Karel de Stoute. Concurrenten van Franse koning.
1477: hertogdom Bourgondie terug bij Frankrijk kroondomein maar niet afhankelijk bij de
dood van Maria, hertogin van Bourgondië want: enige erfgename van Karel de Stoute.
91 |
DE LATE MIDDELEEUWEN II. CA. 1350 – CA. 1500
Filips de Stoute (1363 – 1404)
Gebiedsuitbreiding via huwelijken of erfenissen (vreedzaam).
 Huwelijkspolitiek: 7 wettige kinderen uithuwelijken.
 1369: huwelijk met Margaratha van Male (enige dochter Lodewijk van Male, graaf
van Vlaanderen (gebiedswinst in 1384: Vlaanderen, Nevers en Rethel)),
eveneens: Artesië en Vrij Graafschap Bour-gondië (Franche-Comté) en
Charloais
 Brabant en Kimburg via huwelijk van zoon Antoon.
 Regentschapsraad van koning Karel VI: Bourguignons & Armagnacs
Jan Zonder Vrees (1404 – 1419)



Lelijk en ambitieus
Burgeroorlog: felle strijd Bourguignons & Armagnacs
Vermoord te Montereau tijdens vredesverhandeling
Filips de Goede (1419 – 1467)







Hoogtepunt Bourgondische cultuur
1420 – 1435: Aan de Engelse kant in de 100 jarige oorlog
Gebiedsuitbreiding: groot gebied, maar nog steeds geen titel van koning:
Holland, Brabant-Limburg, Namen, Henegouwen, Vermandois, Boulongne,
Luxemburg, Auxerre, Mâcon
Ambitie van koningstitel
Bestuursinstellingen Bourgondische rijk (1464): Staten Generaal
Bloei kunsten: spectakelcultuur
Orde van het Gulden Vlies: ridderorde: alle gebieden werden door
vertrouwelingen bezet
Karel de Stoute (1467 – 1477)





Harde werker: ambitieus
Gebiedsuitbreiding (Middenrijk Lotharius): gebieden in Noorden en Zuiden
verenigen
Strijd tegen Zwitsers eedgenootschap (Zwitserse kantons: elkaar helpen bij
gemeenschappelijke vijand). Vanaf einde 13e eeuw, tegen opkomst Habsburg
Sterft in strijd in Nancy
Franse koning Lodewijk XII: inname Zuidelijke gebieden hertogdom. Laatste
grote man van Bourgondië
Maria van Bourgondië (1477 – 1482)



Dochter van Karel de Stoute
In Nederlandse gewesten van het Bourgondische rijk: mits aanvaarding van
Groot privilege (opvolgster, maar voorrechten te verlenen)
1477: trouwt met Maximiliaan van Oostenrijk (Habsburger, zoon van Duitse
keizer)
DE LATE MIDDELEEUWEN II. CA. 1350 – CA. 1500
| 92


Sterft jong: 1482: jachtongeval Wijnendale
Laat enkel een minderjarige zoon achter. Gevolg: Maximiliaan neemt als regent
het gebied over  Habsburgse Nederlanden
Armagnacs en Bourguignons
Twee burgeroorlogen
Karel VI: krankzinning vanaf einde 14e eeuw
 Regentschapsraad: 2 machtige figuren, interne strijd
 Filips de Stoute (oom Karel VI) & Jan Zonder Vrees
 Lodewijk van Orléans (enige broer Karel VI): vermoord door Jan Zonder Vrees.
3 partijen
 Bourguignons (Bourgondië) (steun Engeland)
 Armagnacs (Orléans) (steun Dauphin). 1419: Vermoorden Jan Zonder Vrees te
Montereau (einde strijd)
 Filips de Goede kiest in 1420 de Engelse zijde
Engeland en de rozenoorlog (alb. 5.5)
Burgeroorlog (p. 166 stamboom) Strijd binnen koningsopvolging.
Richard II: laatste Plantagenet
 Recht inning belastingen: ontbinding Parlement
 Adelopstand leidt tot afzetting Richard II 1399
1399: kroon gaat nar het Huis van Lancaster
 Hendrik IV (kleinzoon Eduard III), Hendrik V
 Hendrik VI: krankzinning (vanaf 1453) (vaak werd er binnen dezelfde familie
getrouwd. Echtgenote: Margareta van Anjou
 Strijd tegenover Richard, hertog van York
Rozenoorlog 1455 – 1485 wrede strijd
Lancaster (rode roos)  York (witte roos)
Huis van York
 Eduard IV (zoon Richard van York) sterft in 1483. Hij heeft slechts 2 minderjarige
zoontjes.
 De regent wordt Richard van Glouchester (broer Eduard IV)
 Die wordt rond 1485 gekroond tot koning Richard III
Huis van Lancaster
 Hendrik Tudor: nieuwe kandidaat. Tudors komen aan de macht
 Battle of Bosworth 1485 wordt gewonnen Richard III
 Hendrik VII Tudor huwt Elisabeth, erfdochter van York (1486), huwelijk na vrede.
Duitse rijk en Italië
1356 Gouden bul, Karel IV (Luxemburg)
 Regeling keuze Duitse koning/keizer
93 |
DE LATE MIDDELEEUWEN II. CA. 1350 – CA. 1500


Keuze bij meerderheid door 7 keurvorsten
Aartsbisschoppen van Mainz, Keulen, Trier, Koning Bohemen, paltsgraaf Rijn,
hertog Saksen, markgraaf Brandenburg
Vanaf 1438 komen de Habsburgers aan de macht.
 Keizer van het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie (1806)
 Maximiliaan (1493 – 1519): rijksdagen (vergadering waarin de honderden
vorsten en vorst-bisschoppen en vorst-abten of abdissen zitting hadden. Ook de
rijksgraven, vrije steden en vertegenwoordigingen van de graven in bepaalde
territoria hadden er hun zetel. Omdat zij ook over rijkslenen beschikten, zetelden
ook de koningen van Engeland en Zweden in deze vergadering)
1500 staten en staatjes
Noord-Italië: stadstaden
 Despoten (condottieres): Visconti en Sforza (Milaan), Ferrara (Este), Scala
(Verona)
 Republieken: Firenze (maar in realiteit alleenheerschappij Medici), Venetië (doge
en stadsraad)
Midden-Italië: pausen (legaten)
Zuid-Italië
 Sicilië (Aragon)
 Napels (Anjou)  Aragon 1435
Paus en Kerk
Westers schisma (1378 – 1417) en conciliaire beweging
Verblijf in Avignon (1309 – 1377)
 Uitbouw pauselijke bureaucratie: curie
 Benoeming kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders (belastingen = inkomsten)
Terugkeer naar Rome
 1377: Gregorius XI. Sterft in 1378
 1e keus kardinalen: Urbanus VI (Rome)
 2e keus Clemens VII (Avignon)
Twee pausen: Westers schisma
1409: concilie te Pisa
 Afzetting pausen Avignon en Rome, niet erkend
 Aanstelling nieuwe paus
 3 pausen: Avignon – Rome – Pisa/Bologna
1414 – 1417: algemeen concilie te Konstanz
Einde schisma: afzetting 3 pausen: nieuwe keuze = Martinus V
Om nieuwe scheuringen te voorkomen:
 Algemeen concilie: hoogste beslissingsbevoegdheid hoger dan paus (conciliaire
beweging)  Dictatus papae (1075), plenitudo potestatis (13e eeuw)
1431 – 1437: concilie van Bazel
DE LATE MIDDELEEUWEN II. CA. 1350 – CA. 1500
| 94
 Conciliarisme haalt het niet
 Paus bovenhand
Hereniging Latijnse en Griekse kerk
Steun koningen Frankrijk en Duitsland in ruil voor invloed bij bisshopsbenoemingenen
(grondslag nationale kerken)
Godsdienstige stromingen
Kritiek op geloof of Kerk: ketterse bewegingen
Engeland: John Wyclif (sterft in 1384), Oxford
 Kritiek op sacramenten, transsubstantiatieleer...
 Veroordeeld door de paus, beschermd door de hertog van Lancaster
 Aanhanders: lollarden
Bohemen: Jan Hus (verbrand in 1415), Praaf
 Beïnvloed door de geschriften van Wyclif
 Wil kerkhervorming, afschaffing aflaten
 Veroordeeld en terechtgesteld als ketter
 Aanhaners: hussieten  Sigismund van Bohemen
Verpersoonlijking en verinnerlijking geloof
Moderne Devotie
 Ontstaan in Nederland, verspreiding in Duitsland
 Prediker Geert Grote (sterft in 1384)
 Broeders en zusters van gemene leven
 Handenarbeid (schrijfarbeid) & onderwijs
Congregatie van Windesheim: 1386
 Reguliere kanunniken
Thomas a Kempis: Imitatio Christi ca. 1420
 Nabootsing van Christus: te volgen voorbeeld
Veruiterlijking geloof en collectieve rituelen



Verering heiligen en relieken
Processies en bedevaarten
Volksvroomheid: niet enkel 'volk', ook achtbare burgers, broedersschappen
Aanpak toverij
Toverij: geloof in ingrijpen van hogere machten
Voor 1400:
 Toverij is bijgeloof, en priesters leggen een boete op
Na 1400: inquisiteurs
 Tovenaars: ketters, omgang met de duivel
 Vervolging, vooral vrouwen zijn het slachtoffer
1487: Haksenhamer (Malleus maleficarum)
 Handboek bij heksenjacht 16e en 17e eeuw
95 |
DE LATE MIDDELEEUWEN II. CA. 1350 – CA. 1500
Grenzen van de christenheid
 Einde 14e eeuw: bekering Litouwen
 1453: val Constantinopel, einde Byzantijnse Rijk: ingepalmd door Turken
 1492: val Granada, einde reconquiesta: verdrijving joden
 1492: ontdekking Amerika door Columbus
Expansie Portugal
 1415: Ceuta, Afrikaanse kolonies
 1498: Vasco da Gama  Indië via zee
Sociaal-economische ontwikke-lingen
Landbouw en nijverheid









Bevolkingsdaling ten gevolge van de pest (14e eeuw)
Verscherping sociale tegenstellingen: armen worden armer (opstanden), rijken
worden rijker (meer druk op armen)
Commercialisering landbouw: verpachten gronden, Engeland: enclosures; doel:
vergroten winst
Steden: tegenstelling groeit verder tussen kooplui en ambachtslui:
protectionistische maatregelen
Ca. 1400: herstel economie, herstel bevolkinsniveau van ca. 1300 (56 à 70
miljoen)
Verval lakenindustrue Vlaanderen en Brabant
100-jarige oorlog, stapen in Calais (ipv Brugge)
Concurrentie in Holland en Engeland
Wel nog luxe-industrie in Vlaanderen
De handelseconomie: de Hanze
Tot ca. 1450: vooral handel over zee
 Italiaanse passieve kooplui
 Geavanceerde commerciële structuur
 Brugge: noordelijk eindpunt handel over zee
De Hanze
 Samenwerkingsverband tussen steden Noord-, Oostzee olv Lübeck
 Doel: afdwingen gunstige handelsvoorwaarden, bescherming lijf en goed
 Brugge: zuidelijk kooppunt Hanze
Vanaf ca. 1450: opkomst midden-Europese landroute
 Holland en Zuid-Duitsland naar Oost-Europa
 Centra: Neurenberg, Augsburg
Verval Hanze
 Door ontstaan landroute
 Door onderlinge concurrentie van de Hanzesteden
Verval Brugge, opkomst Antwerpen
DE LATE MIDDELEEUWEN II. CA. 1350 – CA. 1500
| 96
 Nieuwe wereldhaven
 Nieuwe wereldbank
Verdere bloei bankwezen
Handel en overheidsfinanciën (geld voor oorlogen)
Besluit
Enerzijds crisis, verwarring
 100 jarige oorlog, rozenoorlogen, opkomst Bourgondië, einde centraal gezag
Duitsland en Italië, sociale opstanden, westers schisme, Kerkkritiek
 Bevolkingsdaling, verval Hanze
Anderzijds herstel en verandering
 Politiek herstel in Frankrijk en Engeland
 Bevolkinstoename, handelseconomie, commercialisering landbouw, bloei
bankwezen
 Ontstaan renaissance en humanisme
97 |
DE LATE MIDDELEEUWEN II. CA. 1350 – CA. 1500