Als eten niet meer vanzelfsprekend is

Als eten niet meer
vanzelfsprekend is
Adviezen bij voedingsproblemen
mca.nl
Inhoudsopgave
Waarom deze brochure? 3
Het hoofd-/halsteam 4
DEEL 1 KLACHTEN, VOEDINGSPROBLEMEN EN TIPS
1 Slikproblemen 6
2 Verslikken 7
3 Kauwproblemen 4 Pijnlijke mond of keel 9
10
5 Droge mond 11
6 Hinderlijke slijmvorming 13
7 Ruiken en proeven 13
8 Mondverzorging 15
9 Moeilijke stoelgang (obstipatie)
16
10 Waar u nog meer tegenaan kunt lopen
17
DEEL 2 PRAKTISCHE ADVIEZEN EN SUGGESTIES
1
Welke voeding heeft u dagelijks nodig 2 Wat kunt u doen om niet (verder) af te vallen 19
20
3 Gemalen en vloeibaar eten 22
4 De warme maaltijd 23
5 Brood- en papmaaltijden 26
6 Tussendoortjes 27
7 Ook eens lekker makkelijk doen! 28
8 Recepten 30
9 Voor wie meer wil weten 32
10 Notities 35
2
U wordt of bent behandeld voor kanker van de mond of keelholte of van het
strottenhoofd. Dit brengt de nodige medische zorg met zich mee, maar heeft ook
gevolgen voor uw eetgewoonten. U zult ervaren, dat eten niet (meer) vanzelfsprekend
leuk en lekker is. Bepaalde klachten kunnen verdwijnen na de behandeling, maar soms
zijn klachten blijvend. Deze brochure is bedoeld als steuntje in de rug bij het vinden van
een ander eetpatroon. Onze diëtist zal u hierin graag begeleiden.
Waarom deze brochure?
u helpen bij het leren experimenteren
en uitproberen van voedingsmiddelen.
In de tekst komt u ervaringen van
Achterin vindt u een lijst met belangrijke
andere patiënten tegen. Dit betekent
adressen en ruimte om eigen notities te
niet dat u alle klachten zult herkennen.
maken.
Voedingsproblemen verschillen van
persoon tot persoon. De ernst van uw
advies
klachten en hoe lang u er last van heeft,
van de diëtist
hangt vooral samen met uw behandeling,
de plaats en de grootte van de tumor.
In het eerste deel van de brochure laten
we mogelijke problemen aan bod komen.
advies
In het tweede deel staan praktische
van de logopedist
adviezen, maaltijdsuggesties, recepten
enz. Deze zijn afkomstig van deskundigen
zoals onze diëtist, logopedist en
mondhygiënist. Aan het symbool ziet u
van wie een bepaald advies is.
advies
van de mondhygiënist
Voor u is het zaak, om te ontdekken welke
tips en adviezen bij u passen. Met deze
brochure wil Medisch Centrum Alkmaar
3
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
Het hoofd-/halsteam
Voedingsproblemen of onbedoeld
gewichtsverlies?
In Medisch Centrum Alkmaar komt
Als u vragen heeft over voeding, of
u onder behandeling van een
problemen met eten, bijvoorbeeld met
multidisciplinair team, bestaand uit een
kauwen of slikken, dan kunt u terecht bij
• kaakchirurg-oncoloog;
onze diëtist. Ook als u onbedoeld afvalt, is
• keel-, neus- en oorarts;
het verstandig om naar de diëtist te gaan.
• radiotherapeut-oncoloog;
Gewichtsverlies is namelijk ongunstig voor
• plastisch chirurg;
uw herstel:
• diëtist;
• u raakt eerder vermoeid,
• mondhygiënist;
• u bent gevoeliger voor infecties,
• case manager.
• u krijgt mogelijk te weinig vitamines en
• u verliest spiermassa.
Tijdens uw eerste bezoek aan het
spreekuur van het hoofd-/halsteam krijgt
Behandeling en lichamelijke conditie
u een uitgebreid lichamelijk onderzoek.
Uw behandeling kan bestaan uit
Meestal gebeurt dit door de kaakchirurg,
bestraling van de mond- of keelholte
de KNO-arts en de radiotherapeut.
gedurende meerdere weken. Soms is
Zo nodig is ook de plastisch chirurg
de behandeling een combinatie van
aanwezig. De medisch specialisten
bestraling en chemotherapie.
bespreken met elkaar en uiteraard met
In ieder geval hebt u eens per week een
u, welke behandeling nodig is en welke
controleafspraak bij de diëtist. Deze
aanvullende onderzoeken. Zodra u alle
afspraak is op de radiotherapie en wordt
onderzoeken heeft gehad, komt u terug
vlak voor of na uw bestraling gepland. De
op het spreekuur. Aan de hand van de
diëtist houdt in de gaten of u tijdens het
uitslagen bespreekt het team het verdere
hele behandeltraject goed gevoed bent
behandelplan met u.
en blijft.
Als de behandeling achter de rug is,
blijft u ook voor de controleafspraken
terugkomen bij het hoofd-/halsteam. Het
spreekuur is op donderdagochtend.
4
Het belang van mondhygiëne bij
Heeft u andere vragen?
bestraling
Is iets niet helemaal duidelijk?
Door behandeling van het hoofd-/
Bijvoorbeeld over uw klachten, over de
halsgebied loopt u soms meer risico
behandeling, onderzoeken of medicijnen?
op infectie in de mond- of keelholte.
Neem dan contact op met uw case
Daarom krijgt u een afspraak met de
manager. Dit is uw vaste aanspreekpunt
mondhygiënist, voordat u begint aan de
tijdens de hele behandelperiode.
bestralingsperiode. De mondhygiënist
informeert u over mogelijke bijwerkingen
in de mond en kan uw gebit reinigen als
dit nodig is.
Tijdens de bestralingsperiode inspecteert
de mondhygiënist uw mond elke dag op
eventuele bijwerkingen van de bestraling
en om u te adviseren. Vlak voor of na
de bestraling sprayt de mondhygiënist
uw mond met een zoutoplossing. Dit
is om de mond te reinigen en taai
slijm te verwijderen. Na afloop van de
bestralingsperiode blijft u nog een jaar
onder controle van de mondhygiënist.
5
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
DEEL 1 - KLACHTEN EN
VOEDINGSPROBLEMEN
Problemen met kauwen, slikken en
proeven hebben veel gevolgen. Eten
is niet (meer) vanzelfsprekend leuk en
Advies van de diëtist
lekker. Na de behandeling verdwijnen de
• Gebruik brood zonder korst met
klachten langzaam. Soms zijn de klachten
smeerbaar beleg (bijvoorbeeld
blijvend. In dit deel worden de mogelijke
voedingsproblemen genoemd, voorzien
van praktische adviezen.
smeerkaas, smeerworst, jam).
• Vervang brood door pap (bijvoorbeeld
havermout- of griesmeel-) of door een
vloeibaar drinkontbijt.
• Kies voor pastagerechten (bijvoorbeeld
1 Slikproblemen
macaroni of spaghetti) met een saus.
• Neem in plaats van vlees eens kip, vis of
“Ik had steeds het gevoel dat er een
gebakken/gekookt ei.
brok in mijn keel zat, die ik niet kon
• Gebonden crèmesoepen zijn over het
wegslikken. De huisarts stuurde mij
algemeen zachter en geven minder
gelijk door naar de KNO-arts. Die
problemen dan heldere soepen.
ontdekte een gezwel achter in mijn
keel”.
Door de plaats en grootte van de tumor
kunt u al slikproblemen hebben voordat
u wordt behandeld. Vaak ontstaan de
Advies van de logopedist
slikklachten door beschadiging van het
• Vertel slikproblemen aan de arts of
slijmvlies door bestraling of operatie.
Slikklachten na radiotherapie verdwijnen
logopedist.
• Een slikonderzoek kan zinvol zijn. Aan
grotendeels of helemaal. De klachten zijn
de hand van dit onderzoek adviseert de
zes weken na de laatste bestraling al een
logopedist u over de consistentie (vaste,
stuk minder.
gemalen of vloeibare vorm) van uw eten.
6
• Er zijn oefeningen om het slikken
Verdikkingsmiddelen
te verbeteren, vraag hiernaar bij de
U kunt vloeistoffen dikker maken door
logopedist.
toevoeging van verdikkingsmiddelen.
Een verdikkingsmiddel is eenvoudig in
het gebruik, klontert niet en is smaakloos.
2 Verslikken
Met één of meerdere eetlepels
verdikkingsmiddel kan bijvoorbeeld koffie
Hoesten vóór, tijdens of na het slikken
net zo dik worden gemaakt als u prettig
is één van de belangrijkste tekenen van
vindt.
verslikken. Dit ontstaat onder andere als
u niet goed kunt voelen waar in de mond
Een verdikkingsmiddel kan in alle
het voedsel zich bevindt. Als u uw tong
vloeibare voedingsmiddelen worden
niet goed kunt bewegen heeft u minder
gebruikt. Gemalen gerechten die erg veel
controle over het slikken. Ook kunt u zich
vocht afgeven, zoals gemalen rauwkost,
verslikken wanneer tijdens het slikken de
gekookte waterige groente of appelmoes,
luchtweg niet goed kan worden afgesloten.
worden door toevoeging van een
Verslikken is schadelijk voor de longen, laat
verdikkingsmiddel gladder.
het daarom uw arts of logopedist weten.
Er zijn verschillende merken
Dunne vloeistoffen (water, thee) en
verdikkingsmiddel op de markt:
kruimelige droge voeding (beschuit)
• Nutilis (Nutricia Nederland BV);
geven dikwijls de meeste klachten.
• Thick and Easy (Fresenius Kabi
Gladde, gebonden voeding (gebonden
soep, pap, vla) geeft minder problemen,
want die glijdt langzamer van mond naar
slokdarm. Door angst voor verslikking
bestaat het gevaar dat u te weinig
drinkt. Er zijn verschillende poeders op
Nederland BV);
• Resource ThickenUp (Nestlé HealthCare
Nutrition);
• Clinutren Instant Thickener (Nestlé
HealthCare Nutrition);
• Multi-Thick (Abbott Nutrition).
de markt die dunne vloeistoffen dikker
kunnen maken. Over deze zogenaamde
verdikkingsmiddelen leest u hieronder
meer.
7
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
Er zijn ook verdikte dranken te koop,
verkrijgbaar in verschillende smaken
en diktes:
• Clinutren Thickened Drink (Nestlé
HealthCare Nutrition);
• Resource Thickened Drink (Nestlé
HealthCare Nutrition).
Advies van de diëtist
• Voedingsmiddelen met een gemengde
consistentie, zoals soep met vermicelli
Verdikkingsmiddelen en kant-en-klare
en stukjes groente, geven méér
verdikte dranken zijn zonder recept te
kans op verslikken. Kies liever een
verkrijgen via een facilitair bedrijf, bij
gladde (gebonden) soep. U kunt de
een apotheek of thuiszorgwinkel. In de
vulling eventueel fijnmalen met een
meeste gevallen worden deze producten
niet vergoed door uw zorgverzekeraar.
keukenmachine/staafmixer.
• Probeer uit bij welke etenstemperatuur
Informatie over facilitaire bedrijven kunt u
u zich minder verslikt. Vaak gaan
vinden op pagina 34.
koude gerechten beter. Doe eventueel
Gewone bindmiddelen (bijvoorbeeld
allesbinder of maïzena) zijn ook mogelijk,
ijsklontjes in koude dranken.
• Pas op met eten en drinken
maar niet bruikbaar voor koude
tegelijkertijd. Slik eerst het eten door en
gerechten. Bij warme gerechten kunnen
neem dan pas een slokje drinken of een
deze bindmiddelen ‘nadikken’ en ze zijn
volgende hap. Neem de tijd om te eten
daardoor lastiger in het gebruik.
of drinken.
Naast de verdikte dranken zijn ook een
aantal ‘dik vloeibare’ drinkvoedingen op
de markt, in de vorm van een vla/pudding
of fruithapje. De diëtist kan u er meer over
vertellen.
Advies van de logopedist
• Zit tijdens eten en drinken rechtop, bij
voorkeur aan tafel.
• Een achteroverhangend hoofd vergroot
8
de kans op verslikking. Bij gebruik van
hangen in de mond.
een ruime beker of wijd glas hoeft u het
Een ingrijpende operatie in de mond kan
hoofd niet achterover te houden.
dezelfde problemen tot gevolg hebben.
• Zorg dat u niet afgeleid wordt tijdens
het slikken, ga ergens zitten waar het
Een slecht gebit maakt kauwen ook
rustig is.
moeilijker, zeker wanneer tanden zijn
• Neem kleine hapjes en slokjes en kauw
het eten goed.
• Slik bewust en geconcentreerd.
getrokken voor de behandeling en u uw
gebit (nog) niet in mag hebben. Meestal
wordt dat beter als er een goede prothese
is aangemeten. Het kan echter een paar
Wanneer de bovenstaande slik- en hou-
maanden duren voordat dat mogelijk is.
dingsadviezen geen verbetering geven,
kan de logopedist een slik­onderzoek doen
en u aan de hand daarvan tips, adviezen
en oefeningen geven.
3 Kauwproblemen
Advies van de diëtist
• Gebruik brood zonder korst met
“Na mijn operatie had ik een andere
mond gekregen, niets voelde meer hetzelfde. Voor de operatie ging het kau-
smeerbaar beleg (bijvoorbeeld
smeerkaas, smeerworst, jam).
• Vervang brood door pap (bijvoorbeeld
wen ook niet makkelijk door de tumor,
havermout- of griesmeel-) of door een
maar dat is zo geleidelijk gebeurd dat
vloeibaar drinkontbijt.
het mij niet eens was opgevallen. Nu lijkt
het wel of ik opnieuw moet leren eten!”
• Kies zacht vlees, ragout, gestoomde vis
of een eigerecht.
• Snijd voedsel heel fijn of maal het met
een keukenmachine/staafmixer.
Kauwproblemen kunnen ontstaan door
• Ga niet onnodig snel over op een
een tumor in de mond, zeker als de tong
vloeibare voeding want kauwen heeft
of mondbodem is aangetast.
een gunstige invloed op de smaak en
U krijgt dan het gevoel dat het eten blijft
op de speekselproductie.
9
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
peper, sambal, knoflook, mosterd),
zuurkool, koolzuurhoudende
dranken, sterk alcoholische
dranken, sportdranken, frisdranken,
vruchtensappen en fruit;
Advies van de logopedist
• Oefeningen ter verbetering van de
• zoute producten zoals gerookte
vleeswaren (bijvoorbeeld rookvlees),
tong- of kaakfunctie kunnen helpen bij
gerookte vis (bijvoorbeeld paling,
kauwproblemen. Vraag hiernaar bij de
makreel), bouillon, zoutjes, chips,
logopedist.
gezouten pinda´s, zoute drop;
• hoge en lage temperatuur van
voedingsmiddelen;
4 Pijnlijke mond of keel
• harde voedingsmiddelen zoals noten,
hard gebakken gerechten en harde
“Je wilt alles doen om weer beter te
korsten.
worden, dus ook gezond eten. Ik nam
daarom elke ochtend een glas verse sinaasappelsap. Al na een week bestraling
sloegen de vlammen me uit. Ik wist niet
dat sinaasappelsap zo scherp kon zijn”.
Door bestraling wordt het slijmvlies
Advies van de diëtist
geïrriteerd op de plekken waar u
• Minder zure dranken zijn: karnemelk,
bestraald wordt. Ook wonden na een
yoghurtdranken, koffie en
operatie kunnen uw mond gevoelig
groentesappen.
maken. Wanneer eten en drinken
• Niet zure dranken zijn: melkdranken
erg pijnlijk is kan de arts pijnstillende
(bijvoorbeeld volle melk of
medicijnen voorschrijven.
chocolademelk), koffie verkeerd, thee,
Pijn kan toenemen door:
limonade, water en bouillon.
• scherpe en zure voedingsmiddelen
zoals pittige specerijen (bijvoorbeeld
10
• Fruit en vruchtensap worden verzacht
door toevoeging van een melkproduct,
bijv. vla met fruit of een milkshake van
5 Droge mond
roomijs met vruchtensap.
• IJskoude dranken geven soms
“Hoeveel ik ook drink, mijn mond is met-
verlichting omdat ze verdovend werken,
een weer droog. Gek word ik ervan. Pra-
bijv. ijswater, ijsschaafsel, ijsthee, room-
ten gaat ook moeilijker. Je moet steeds
en waterijs.
je mond nat maken. Ik moet er maar mee
• Warme gerechten en dranken geven op
kamertemperatuur de minste last.
leren leven, zeggen ze. Dus daar ga ik
weer met mijn verstuivertje op zak”.
• Groene kruiden (dille, peterselie, kervel,
tijm en waterkers) geven meestal geen
klachten.
• Krokante voedingsmiddelen en harde
De mond wordt vochtig gehouden door
speeksel. Speeksel maakt de mond
korsten worden zachter door ze in melk,
schoon. U produceert ongeveer 0,5 tot
bouillon of soep te dopen.
0,75 liter speeksel per dag. Normaal
• Misschien moet u (tijdelijk) overgaan
gesproken is het dun, waterig en vloeibaar.
op gemalen of vloeibare voeding
(zie deel 2, pagina 19).
Speekselklieren die niet meer of
onvoldoende werken veroorzaken taai en
draderig speeksel. Het gevolg hiervan is
een hinderlijk droge mond. Praten en eten
zijn lastig. Het eten blijft als een droge,
moeilijk weg te werken massa in de mond
hangen. Drinkvocht is noodzakelijk om het
eten weg te spoelen.
Advies van de mondhygiënist
Een droge mond kan een tijdelijk, maar
Goede mondverzorging voorkomt
ook een blijvend probleem zijn. Als
verergering van de klachten (zie pagina 12).
een groot deel van de speekselklieren
bestraald is geweest, bestaat de kans
dat de klachten nooit meer helemaal
weggaan. Dan is kunstspeeksel misschien
iets voor u.
11
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
Kunstspeeksel
Tips om gemakkelijker te eten met
Er bestaan verschillende soorten
een droge mond:
kunstspeeksel. De werking ervan is
• Neem bij iedere hap iets te drinken, dus
kort; een kwartier tot een half uur.
Sommige mensen hebben er baat bij,
andere weer niet. In bepaalde situaties
kan het prettig zijn kunstspeeksel te
gebruiken, bijvoorbeeld tijdens een lang
telefoongesprek of ‘s nachts. Als u de
mond vlak voor het slapen gaan sprayt,
ontstaat een beschermend laagje. Dit
vermindert uitdroging van de slijmvliezen
gedurende de nacht. Kunstspeeksel
is zonder recept verkrijgbaar bij de
spoel het eten met vocht weg.
• Gebruik veel jus of saus bij de warme
maaltijd.
• Probeer eens macaroni, ragout,
maaltijdsoep of een slaatje.
• Besmeer brood met smeuïg beleg (zie
pagina 26) en veel boter/margarine.
• Pap zoals havermout-, bloem- of
griesmeelpap of drinkontbijt kunnen
brood vervangen.
• Kies ook eens voor ontbijtproducten
apotheek. Bijvoorbeeld Biotène Oral
als muesli of cornflakes met yoghurt of
Balance Gel of Dentaid Xeros Mondspray.
melk.
Advies van de diëtist
Advies van de mondhygiënist
Wanneer de speekselklieren onvoldoende
• Sprayen met (zout)water werkt
werken kunt u ze stimuleren door ergens
verfrissend. Een verstuiver is te koop bij
op te kauwen of te zuigen:
de drogist of apotheek.
• friszure producten zoals tomaat,
• Goede mondverzorging is belangrijk
komkommer, augurk, ananas, appel en
omdat de kans op ontstekingen en
uitjes in zuur;
tandbederf bij een droge mond groter
• (suikervrije) kauwgom;
is. Spoel de mond daarom zorgvuldig,
• ijsblokjes, waterijs, zuurtjes of
na het gebruik van suikerrijke of zure
pepermunt (eventueel suikervrij).
12
producten.
6 Hinderlijke slijmvorming
Taai slijm
Speeksel kan ook dik, taai en draderig
Kanker van de mond en keelholte en de
worden: taai slijm. Soms lijkt het een
behandeling daarvan, kunnen hinderlijke
’spinnenweb’ in de keel, waar niets langs
slijmvorming veroorzaken. Veel mensen
kan. Dit taaie slijm moet u ophoesten
hebben het idee dat de slijmklachten na
en verwijderen met een tissue of een
gebruik van melk en suikerrijke producten
(zachte) tandenborstel. Er is heel weinig
toenemen. Zoete melkproducten (gewone
te doen tegen dit vervelende slijm.
melk) laten een plakkerig gevoel in de
Probeer uw mond schoon te houden.
mond achter. Dit wordt als slijmerig
De mondhygiënist kan u er meer over
ervaren, maar er wordt niet daadwerkelijk
vertellen. Soms helpen medicijnen.
meer slijm geproduceerd. Voeding is
Vraag ernaar bij uw arts.
nooit de oorzaak van extra slijmvorming.
Advies van de diëtist
7 Ruiken en proeven
Probeer of de volgende tips het slijm
minder hinderlijk maken.
“Vervolgens kwamen er 35
• Spoel de mond met zout water,
bestralingen. Daarbij verloor ik niet
(koolzuurhoudend) mineraalwater,
alleen die woekering in mijn keel, maar
water met citroensap of oud bruin
tevens mijn goede humeur. Voedsel
(soms kan dit een prikkend gevoel
ging smaken en ruiken als modder”.
geven; probeer dan een van de andere
tips).
• Gebruik ijsblokjes of ijswater.
Als u niet goed kunt ruiken dan proeft
• Zure melkproducten zoals karnemelk
u het eten ook minder, net als bij een
en (drink)yoghurt geven een minder
verstopte neus. Door de tumor en de be-
plakkerig gevoel.
handeling daarvan kunnen reuk en smaak
• Sojaproducten (sojamelk en sojatoetjes)
kunnen melkproducten vervangen.
• Probeer friszure producten als ananas,
achteruitgaan of veranderen. Hierdoor
smaakt het eten niet meer zoals u gewend
bent. Bepaalde voedingsmiddelen kun-
augurk, komkommer, zilveruitjes, appel
nen gaan tegenstaan. Soms smaakt iets
en tomaat.
zouter, zoeter, flauwer of gewoon anders
13
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
dan vroeger. Een droge mond en taai
speeksel kunnen ook de smaak beïnvloe-
worden vaak goed gewaardeerd.
• Probeer eens neutraal smakende
den. Speeksel heeft namelijk een belang-
voedingsmiddelen als pasta (macaroni,
rijke taak bij het proeven van voeding. In
spaghetti, lasagne), rijst of pap.
speeksel zitten stofjes die de smaakstof-
• Staat vlees bij de warme maaltijd tegen?
fen in de voeding oplossen waardoor
Vervang dit door vis, (koude) kip, een
de smaakpapillen op de tong ze kunnen
vleesvervanger zoals tofu of tempeh,
waarnemen.
vleeswaren (carpaccio, rosbief of andere
vleeswaren), kaas of een eigerecht.
• Het is éxtra belangrijk dat het eten er
aantrekkelijk uitziet.
• Een vieze smaak in de mond wordt
soms veroorzaakt door te weinig
drinken.
• Een goede mondverzorging kan
Advies van de diëtist
• Houd er rekening mee dat klachten per
dag kunnen wisselen; wat vandaag niet
(tijdelijk) de vieze smaak verminderen.
• Soms smaakt niets. In zo’n geval is het
beste om “met verstand” te eten.
lekker is, smaakt morgen misschien wel.
• Probeer veel verschillende producten
uit. Gerechten die u vroeger niet zo
“We drinken koffie. Gezellig, maar ik
lekker vond waardeert u nu misschien
proef niets. Voorlopig hou ik mezelf
wel.
gewoon voor wat ik eet en drink; ‘Dat is
• Neem van alles een hapje of een slokje,
pas dan weet u of het echt (niet) smaakt.
• Temperatuur beïnvloedt de smaak.
Kijk op welke temperatuur gerechten
het beste smaken. Koude gerechten
hebben een minder sterke smaak dan
warme.
• Fris smakende voedingsmiddelen, zoals
yoghurt, komkommer, salade of haring
14
peen met uien’, ‘Dat is koffie of brood
met kaas’. Ik denk de smaak erbij. Je
moet tenslotte blijven eten, toch?”
Minder ruiken na verwijdering van
8 Mondverzorging
het strottenhoofd
Ademen door de neus is niet mogelijk
Goede mondverzorging houdt de mond
als het strottenhoofd is verwijderd. Dit
schoon en fris. Bovendien vermindert
gebeurt bij mensen met een tumor in de
het de kans op problemen met het
buurt van de stembanden. Het ademen
mondslijmvlies en het tandvlees. Daarom
gaat dan door een opening in de hals,
een aantal algemene opmerkingen.
ook wel tracheastoma genoemd. Wanneer
iemand niet meer via de neus ademt,
Tandbederf
vermindert of verdwijnt de reuk. De smaak
Gaatjes ontstaan door zuren die het gebit
neemt daardoor ook af, omdat reuk en
aantasten. Iedere keer als u eet vormen
smaak samengaan.
zich zuren in de mond. De mond kan deze
zuren onschadelijk maken, maar dat kost
tijd, zeker als er sprake is van een droge
mond. Spoelen na iedere maaltijd helpt
de vorming van zuren tegen te gaan. Als
u dikwijls iets (tussendoor) eet is het beter
ook vaker te poetsen of te spoelen.
Advies van de logopedist
• U kunt uw smaak verbeteren door
Radiotherapie en mondverzorging
goed te kauwen. Dit brengt veel
Na bestraling van de mond- en keelholte
voedseldeeltjes achter op de tong.
kan de functie van de speekselklieren
Hierdoor kan de geur van het eten zich
achteruitgaan met als gevolg een droge
verspreiden in mond- en keelholte en
mond. Een droge mond vergroot de
kunt u beter proeven.
kans op tandbederf. Ter bescherming
• Door bepaalde technieken toe te
van het gebit maakt de tandarts of
passen kunt u soms uw reukvermogen
mondhygiënist fluoridekappen voor de
verbeteren. Raadpleeg hiervoor uw
boven- en onderkaak. Deze worden vanaf
logopedist.
de eerste bestralingsdag gebruikt, tot
minstens twee jaar na de bestraling en
soms levenslang. Dit is afhankelijk van de
hoeveelheid speeksel die u aanmaakt.
15
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
De volgende adviezen zijn algemeen en
Om het slijmvlies te beschermen is het
kunnen per persoon verschillen. Vraag
beter géén prothese te dragen tijdens
ernaar bij de arts en mondhygiënist in uw
de bestralingsperiode. Indien de kaak
ziekenhuis.
(deels) is meebestraald is het zelfs beter
hiermee te wachten tot enige weken na
Mondverzorging en eigen gebit
de bestraling.
• Poets 2 tot 3 maal per dag met
een zachte tandenborstel en
Om uitdroging te voorkomen kunt u
fluoridetandpasta.
mondhoeken en lippen insmeren met
• Reinig 1 keer per dag met flossdraad of
een neutrale lippenbalsem bijvoorbeeld
tandenstokers de ruimtes tussen tanden
vaseline. Uit hygiënisch oogpunt heeft een
en kiezen.
tube lippenbalsem de voorkeur.
• Spoel 3 tot 8 keer per dag de mond
met een zoutoplossing (bijvoorbeeld na
ieder eetmoment). Een zoutoplossing
9 Moeilijke stoelgang (obstipatie)
is eenvoudig zelf te maken door 2
theelepels keukenzout op te lossen in
De meest voorkomende oorzaken van
een halve liter (lauw) kraanwater.
obstipatie zijn:
• Gebruik op advies van tandarts of
mondhygiënist fluoridekappen.
• te weinig voedingsvezels;
• te weinig drinkvocht.
Mondverzorging en gebitsprothese
Met vloeibare voeding krijgt u al gauw
• Reinig 2 tot 3 maal per dag de prothese
minder vezels binnen. En als u te weinig
met neutrale, vloeibare zeep en een
drinkt droogt het lichaam uit, dus wordt
harde protheseborstel.
de ontlasting ook harder.
• Reinig 1 keer per dag het prothesebakje
en verschoon de bewaarvloeistof.
• Spoel voor gebruik de prothese onder
de kraan af.
• Spoel 3 tot 8 keer per dag de mond met
een zoutoplossing.
Minder lichaamsbeweging, bijvoorbeeld
door vermoeidheid, kan ook obstipatie
veroorzaken. Sommige pijnstillers hebben
obstipatie als bijwerking. In dat geval
schrijft de arts vaak een laxeermiddel
voor.
16
Nutricia, Benefiber van Novartis;
verkrijgbaar bij de apotheek, dit wordt
niet vergoed);
- vruchtendrank met extra vezels;
- abrikozen- en pruimenmoes;
Advies van de diëtist
• Gebruik per dag 1,5 tot 2 liter
drinkvocht. Dat zijn 12-15 kopjes. Als u
uitsluitend vloeibare voeding gebruikt,
dient u minimaal 2 liter vocht per dag te
gebruiken.
• U kunt controleren of u voldoende
- vruchtenmoes, geraspt fruit,
vruchtensap met vruchtvlees;
- peulvruchtensoepen (erwtensoep,
bruine bonensoep).
• Pruimensiropen, zoals Roosvicee Laxo®
of Karvan Laxo®, hebben een laxerende
werking.
vocht gebruikt door dit eens een dag
bij te houden. Zet een maatbeker op het
aanrecht en giet voor elk glas of elke
10 Waar u nog meer tegenaan kunt lopen
beker dezelfde inhoud aan water in de
maatbeker.
• Controleer de kleur van de urine: hoe
lichter, hoe beter.
• De volgende voedingsmiddelen
bevatten veel voedingsvezels:
Liever niet uit eten?
Als het eten veel beperkingen kent is de
menukaart in een restaurant al gauw niet
toereikend. Uit eten gaan is daardoor niet
meer zo vanzelfsprekend.
- volkorenbrood, ontbijtkoek, volkoren
beschuit;
- pap (bijvoorbeeld havermoutpap,
bloempap, Bambix®, Brinta®);
- volkoren ontbijtproducten (muesli,
cruesli, All Bran®);
- drinkontbijt (Goedemorgen
drinkontbijt®, Fruit Ontbijt®);
- vezelpoeder, op te lossen in warme
U kunt vragen of de kok het vlees zacht
gebakken en de groente extra gaar
serveert. Ook kunt u de kok van tevoren
inlichten, zodat in overleg een aangepast
menu kan worden samengesteld. In een
restaurant beschikt de kok meestal over
voldoende apparatuur om te malen en te
mixen.
en koude dranken of gerechten
(Stimulance Multi Fibre Mix® van
17
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
Minder sociale contacten?
Lotgenotencontact
Samen eten, samen praten. Het zijn
Praten met iemand die uit eigen ervaring
belangrijke sociale momenten. Maar wat
weet en voelt wat u doormaakt, kan
als u alleen langzaam kunt eten? Of als
een belangrijke steun zijn. Via een
er speeksel uit uw mond loopt, of dat
patiëntenvereniging kunt u in contact
u last heeft van opboeren? Wanneer u
komen met lotgenoten. Voor adressen zie
contacten gaat vermijden kunt u zich
pagina 33.
eenzaam gaan voelen. En dat terwijl u de
steun van familie, vrienden en kennissen
juist goed kunt gebruiken. Probeer over
uw ervaringen en mogelijke onzekerheid
of schaamte te praten. Op die manier kan
men er rekening mee houden en hoeft u
niemand uit de weg te gaan.
Maak gebruik van ondersteuning
Als dit nodig is, kunnen wij u helpen
uw problemen bespreekbaar te
maken. Medisch Centrum Alkmaar
heeft maatschappelijk werkers, sociaal
verpleegkundigen en geestelijk
verzorgers. Bij hen kunt u altijd terecht
met vragen op praktisch en emotioneel
gebied.
Uw casemanager kan u doorverwijzen
naar de oncologisch wijkverpleegkundige.
18
DEEL 2 – P
RAKTISCHE ADVIEZEN EN
1 Welke voeding heeft u dagelijks nodig
SUGGESTIES
“Straks komt de diëtiste want ik eet te
U maakt en eet nu andere maaltijden dan
weinig. Terwijl ik voor mijn gevoel de
u gewend bent. Misschien vraagt u zich
hele dag aan het eten ben. Ik weeg nu
af of u wel voldoende voedingsstoffen
46 kg en dat was voor de operatie een
binnen krijgt. Dit hoofdstuk geeft
stuk meer.”
antwoorden en adviezen om uw voeding
aan te passen aan uw mogelijkheden van
In het onderstaande schema staan de
kauwen en slikken.
voedingsstoffen die u dagelijks minimaal
nodig heeft.
Voedingsmiddelen
Voor gemalen voeding
dagelijkse hoeveelheden:
Voor vloeibare voeding
dagelijkse hoeveelheden:
vocht (koffie, soep, melk e.d.)
1,5-2 liter
2 liter
melk en melkproducten
2-3 bekers
3-5 bekers
(smeer) kaas
1-2 plakken (20-40 gram)
-
(zachte) vleeswaren
1-2 plakken (15-30 gram)
-
(gemalen) vlees, vis, kip
of ei
100 gram (rauw gewogen)
100-125 gram (rauw
gewogen)
(gemalen) groente
3-4 opscheplepels
3-4 opscheplepels
vruchten(moes) of sap
2 schaaltjes/bekers
2 schaaltjes/bekers
brood zonder korst
óf
graanproducten
(havermout, muesli,
griesmeel e.d.)
tenminste 5 sneetjes
-
-
verwerkt in 3 porties pap
aardappelpuree of
vervanging (peulvruchten,
pasta of rijst)
tenminste 3 opscheplepels
tenminste 3
opscheplepels
boter, margarine
tenminste 30 gram
tenminste 30 gram
19
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
De exacte hoeveelheid verschilt per
dat uw eetlust afneemt, bijvoorbeeld door
persoon. Met de diëtist kunt u een voor u
smaakverlies, spanningen, vermoeidheid
haalbaar dagmenu samenstellen.
of pijn. Soms bent u ook langer bezig met
Als eten moeite kost is het lastig alle
eten.
voedingsstoffen binnen te krijgen. De
Wanneer u minder eet en drinkt dan uw
voedingswaarde vermindert namelijk als
lichaam nodig heeft, valt u af. Daarom
u meer vocht aan het eten toevoegt. Dat
is het belangrijk om bij te houden of
betekent, dat u er meer van moet eten.
uw gewicht stijgt of daalt. Weegt u zich
daarom eenmaal per week, op een vast
In eerste instantie is het belangrijk om
moment van de dag. Als u afvalt, is het
voldoende energie (calorieën/joules) te
belangrijk om samen met de diëtist te
gebruiken. Als uw gewicht constant blijft
kijken hoe u dit kunt veranderen.
is dat meestal een teken dat u voldoende
binnen krijgt. Naast energie zijn eiwitten
(bouwstoffen), vocht, vitaminen en
mineralen nodig voor een sneller herstel
na uw behandeling.
Advies van de diëtist
2 Wat u kunt doen om niet (verder)
af te vallen
Verhoging van de hoeveelheid energie
(calorieën/joules) in de voeding:
• Eet vaker kleine porties per dag, bijv.
“De diëtist is langs geweest en heeft mij
elke 2 uur iets.
allerlei adviezen gegeven. Voorlopig zit
• Pas op voor producten die wel een vol
ik nu aan het krachtvoer met extra ener-
gevoel geven maar geen of weinig
gie zodat ik er weer wat beter tegen kan.”
calorieën leveren, zoals bouillon, koffie,
thee (zonder suiker en melk) fruit en
rauwkost.
Gewichtsverlies voor of tijdens een
behandeling is niet wenselijk. Uw conditie
lijdt er onder en het kan langer duren
voor u herstelt. Toch is het goed denkbaar
20
• Kies volvette producten, zoals volle
melk en volle yoghurt.
• Besmeer brood dik met boter of margarine en gebruik een ruime portie beleg.
• Worstsoorten, paté, salami, (smeer)kaas
Er zijn veel soorten drinkvoeding en
en zachte Franse kaassoorten leveren
dieetpoeders in diverse zoete smaken op
veel energie.
basis van melk, yoghurt of vruchtensap.
• Voeg suiker toe aan thee, koffie, yoghurt
en pap.
• Gebruik producten die veel
Daarnaast zijn er ook enkele hartige
varianten verkrijgbaar zoals Nutridrink
Soup® (Nutricia Nederland BV) en
suiker bevatten, zoals limonade,
Resource Soup® (Nestlé HealthCare
vruchtensappen, drinkyoghurt of
Nutrition). Drinkvoeding is verkrijgbaar
chocolademelk.
bij uw apotheek, de thuiszorgwinkel of via
• Voeg boter of room toe aan
een facilitair bedrijf.
aardappelpuree, groenten en pap.
• Verwerk ongeklopte slagroom, crème
Samen met de diëtist kunt u bepalen
fraîche of zure room in pap, vla, yoghurt,
welke drinkvoeding voor u het
vruchtenmoes, soep, sauzen en koffie.
meest geschikt is. De diëtist kan een
• Kies vettere vlees en vissoorten, zoals
aanvraag voor vergoeding indienen
saucijsjes, schouderkarbonade, worst,
bij uw zorgverzekeraar, in principe
doorregen runderlappen, speklappen,
wordt drinkvoeding bij (dreigende)
paling, haring of makreel met een vette
ondervoeding vergoed.
jus of saus erbij.
Sondevoeding
Drinkvoeding voor medisch gebruik
Lukt het desondanks niet om op gewicht
“Omdat eten niet meer lukte kreeg ik zo’n
te blijven dan kunnen drinkvoeding en/
slangetje door mijn neus voor voeding. Ik
of dieetpoeders zinvol zijn. Deze worden
had er erg tegenop gezien. Uiteindelijk
meestal als aanvulling gebruikt op wat u
was het een opluchting. Ik hoefde mezelf
eet en drinkt.
niet meer te pijnigen met eten, maar
kreeg alles ongemerkt binnen!”
Eet of drinkt u verder niets dan heeft u
minimaal zes tot zeven flesjes volledige
drinkvoeding nodig. Op die manier krijgt
Als eten niet meer gaat kunt u (tijdelijk)
u toch alle voedingsstoffen en energie die
op een kunstmatige manier toch voeding
u nodig heeft.
binnenkrijgen. Deze vloeibare complete
21
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
voeding wordt sondevoeding genoemd
Maal het eten pas na de bereiding, dan
omdat het via een slangetje (sonde) wordt
blijft de smaak beter behouden.
gegeven. Dit slangetje loopt meestal via
Afhankelijk van uw klachten, kunt u
de neus naar de maag of wordt soms via
het eten fijn of grof malen. Hoe langer
de buikwand rechtstreeks in de maag
u iets maalt met een keukenmachine
geplaatst. Een groot voordeel van deze
of staafmixer, hoe fijner het wordt. Is
zogenoemde PEG-sonde is, dat het
gepureerd eten nog te dik en compact
mond- en keelgebied wordt ontzien.
dan kunt u dit verdunnen tot het vloeibaar
De voedingsweg wordt als het ware
wordt. U kunt het beste zelf uitproberen
omgeleid. Soms krijgt u voorafgaand aan
welke dikte u het beste bevalt.
de behandeling al een PEG-sonde, ook als
er nog geen voedingsproblemen zijn.
Handige hulpmiddelen
Een elektrische keukenhulp is handig en
“Ik wil goed eten! Maar die vloeibare
tijdsbesparend als u voor langere tijd eten
hap ziet er niet uit. Gelukkig valt de
moet malen of vloeibaar maken.
smaak me mee, dat komt misschien
• Staafmixers malen het eten uitstekend
omdat ik minder goed kan proeven dan
fijn. Staafmixers kunnen goed
normaal”.
1-persoons porties malen en nemen
weinig ruimte in beslag en zijn
goedkoper dan keukenmachines.
• Een keukenmachine kan meestal alles:
3 Gemalen en vloeibaar eten
kloppen, mengen, fijn malen, kneden,
Als kauwen en slikken moeilijk gaat, is
snijden, raspen, hakken en soms ook
een oplossing om het eten te malen of
persen. Er zijn kleine keukenmachines
vloeibaar te maken. Gemalen eten is wat
verkrijgbaar speciaal voor de kleinere
grof, zoals stamppot. U hoeft niet meer te
porties.
kauwen, maar u moet nog wel een beetje
• Met een roer- of maaltijdzeef kan eten
kunnen slikken omdat het eten vrij dik en
met de hand worden gemalen. Niet
compact is. In principe kan elke maaltijd
alles gaat gemakkelijk door de roerzeef.
gemalen worden, maar dit is niet altijd
Bij vlees blijven korreltjes achter. Het is
nodig. Vaak is het al voldoende om alleen
een goedkope oplossing.
het vlees of vezelige groenten te malen.
22
Maaltijden aantrekkelijk maken
4 De warme maaltijd
Gemalen en vloeibare maaltijden zien er
al snel hetzelfde uit. Voedingsmiddelen
In de Hollandse keuken is het gebruikelijk
zijn moeilijker te herkennen. Als u minder
om één keer per dag warm te eten. Als u
of geen smaak meer heeft, is het des te
alleen vloeibare (vooral zoete) voeding
belangrijker om maaltijden aantrekkelijk
gebruikt, is een warme maaltijd een
te maken en voor afwisseling te zorgen.
welkome afwisseling. Wij adviseren u
• Geef kleur aan de maaltijden. Vis en
om meerdere keren per dag een warme
aardappelpuree zien er met tomaten-
maaltijd of maaltijdsoep te gebruiken. Dit
of paprikasaus en groene groente
kan ook vloeibare of gemalen voeding
aantrekkelijker uit. Of roer groene
zijn. Bijvoorbeeld omdat u problemen
kruiden (bieslook, dille, peterselie,
heeft met slikken en kauwen, of omdat een
selderie) door de aardappelpuree.
dergelijke maaltijd minder vermoeiend
• Wissel van etenstemperatuur,
is. Onderstaand een overzicht met tips
bijvoorbeeld warme pap gevolgd door
en suggesties voor de verschillende
een beker koude yoghurtdrank of
onderdelen van een warme maaltijd.
warme soep gevolgd door een ijsje.
• Wissel hartig en zoet af, bijvoorbeeld
Soep
een korstloze boterham met ragout en
Het gemakkelijke van soep is dat het
een schaaltje vla toe.
al vloeibaar is. Is de vulling toch nog te
• Gebruik kruiden en specerijen als u nog
smaak heeft en uw keel dit verdraagt.
grof, zeef dan de soep, maal de vulling
en voeg die weer toe of gebruik een
• Maal de maaltijdonderdelen apart
staafmixer. Soep kan een warme maaltijd
en schep ze afzonderlijk op het
niet vervangen. Het is minder voedzaam
bord. Hierdoor kunt u de smaak van
omdat het veel water bevat. Dit geldt nog
de verschillende onderdelen beter
meer voor bouillon. Bouillon bevat slechts
proeven. Bovendien ziet een bord eten
zout en smaakstoffen uit groente en vlees.
er zo weer eens anders uit.
De vulling is wat de soep voedzaam
• Zorg voor een gezellig gedekte tafel en
bijvoorbeeld een achtergrondmuziekje.
maakt. Hoe meer (gemalen) vulling, des te
voedzamer de soep!
23
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
Mixvoeding
Vlees, vis, kip, ei, vegetarische producten
Dit is een vloeibare ‘alles in één maaltijd’;
Bereidingstips:
een soort maaltijdsoep. Apart koken is
• Bak het vlees niet te hard.
niet nodig, het moet nog wel worden
• Voeg bij het malen van vlees vocht
gemalen.
(jus, saus, bouillon) toe, anders is het te
Mixvoeding wordt in vijf stappen bereid:
droog.
1. Kook of bereid alle onderdelen op de
gebruikelijke wijze.
2. Maal de droogste maaltijd­onderdelen,
• Fijn gemalen vlees wordt compact/stijf,
zodat het alleen weg te krijgen is met
veel jus of saus.
zoals vlees, kip, vis, vegetarische
vleesvervanger met een beetje jus,
Suggesties:
boter, saus of bouillon.
• Vettere vleessoorten zijn zachter
3. Doe de groente erbij.
(worst, half om half gehakt, doorregen
4. Stamp de aardappels (puree maken
varkensvlees, rollade).
met melk, boter, room) voordat u ze
bij het mengsel doet. Niet te lang fijn
malen, want dan worden de aardappels
‘lijmerig’.
• Alle vissoorten zijn geschikt, gestoofd of
zacht gebakken.
• Zalm of tonijn uit blik wordt smeuïg met
tomatensaus of mayonaise.
5. Voeg ten slotte vocht toe: bouillon, jus,
melk, room, groentenat, tomatensap of
In plaats van vlees en vis:
groentesap, tot het de gewenste dikte
• roerei of omelet;
heeft.
• ragout of kroket;
• Franse kaas, roomkaas of geraspte kaas
In principe kunt u alle combinaties, die u
door de groente of de aardappelpuree;
gewend bent, op deze manier bereiden.
• vegetarische producten (tahoe, tempeh,
Hierover nu meer informatie.
Quorn®).
Jus, saus
Alle soorten (zelfgemaakt of kant-en-klaar)
jus en saus zijn geschikt te gebruiken. De
dikte kunt u naar smaak aanpassen.
24
Aardappelen, pasta, peulvruchten
Groente
Bereidingstips:
Bereidingstips:
• Aardappels kunnen geprakt worden
• Groente goed gaar koken.
en met extra veel jus smeuïg gemaakt
worden.
• Aardappelpuree maakt u door
• Een klontje boter en/of groentesausje
toevoegen.
• Waterige groente binden met
aardappels fijn te stampen of door
allesbinder, maïzena, een bloempapje
een roerzeef te malen. Vervolgens een
of saus uit een pakje.
klontje boter/margarine en (volle) melk
toevoegen totdat het de gewenste dikte
heeft. Aardappels worden snel ‘lijmerig’
als je ze in een keukenmachine mixt.
• Macaroni of andere deegwaren zijn
vaak glad en minder droog waardoor
ze gemakkelijk naar binnen glijden.
• Vezelige groentes als doperwten,
maïs, champignons, asperges en
bleekselderij.
• Goed fijn snijden of malen en met veel
saus eten.
• Rauwkost is hard, en daardoor minder
geschikt.
Deegwaren zijn minder geschikt om fijn
te malen omdat ze ‘lijmerig’ worden.
• In plaats van rijst te malen kunt u
Suggesties:
• Zachte groentesoorten zijn: andijvie,
rijstebloem nemen. U mengt dit met
bloemkool, broccoli, koolsoorten,
hete bouillon (koken is niet nodig).
sperziebonen, spinazie, witlof,
• Bonen en andere peulvruchten kunnen
goed worden gemalen.
worteltjes.
• Groente vervangen door stoofpeertjes
of -appeltjes.
25
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
5 Brood- en papmaaltijden
Broodbeleg
Enkele suggesties:
Als brood eten lastig is, kunt u om te
• smeerkaas, zachte roomkaas (eventueel
beginnen de korstjes verwijderen of
met kruiden, knoflook of ananas), jonge
zachtere broodsoorten kiezen. Is het
kaas, paté, smeerworst, cornedbeef,
brood te droog, dan kan het helpen om
zult, filet américain
bij iedere hap een slok drinken te nemen.
Soms lukt brood eten in de ochtend niet,
maar later op de dag wel. Als u brood
helemaal niet weg kunt krijgen, dan
• zalm-, huzaren-, ham-prei-, kip-kerrie- en
eislaatje (eventueel malen)
• pindakaas, jam, chocopasta, honing,
stroop, groente- en sandwichspread
krijgt u het advies om over te stappen op
• (zacht) fruit of fruitmoes
vloeibare voeding.
• (vette) vis: makreel, paling, haring, vis uit
Broodmaaltijden
• smeuïg roerei of omelet
Bereidingstips:
• ragout
blik, (zacht) gebakken vis
• brood weken (dit kan ook met beleg) in
soep/bouillon of groenten-/tomatensap
• broodpap: brood weken in warme
Pap, vla en yoghurt als alternatief
voor brood
melk, suiker en boter toevoegen. U kunt
Bereidingstips:
dit geheel ook malen
• muesli of andere ontbijtproducten
• wentelteefjes: 1 ei klutsen, kopje melk
toevoegen en mengen, hierin (witte)
boterham weken, in koekenpan bakken
met klontje margarine/boter
weken in melk of yoghurt (evt. nog
malen).
• zemelen toegevoegd aan vla of
yoghurt; deze zuivelproducten bevatten
van zichzelf geen vezels en kunnen om
Enkele suggesties:
die reden brood niet vervangen.
• zachte broodvarianten: zachte
bolletjes, croissant, Cracottes®, cake,
Enkele suggesties:
kleuterbiscuits, donut, bagel
• pap van grove graansoorten
• beschuit (eventueel in de thee/koffie/
melk dopen)
• verkruimelde crackers en matses
26
(havermout, gort, rijst); in de supermarkt
zijn deze ook in kant en klare varianten
verkrijgbaar
• gladde pap van maïzena, rijstebloem,
custard of bloem
• griesmeel en instant graanmengels
Drinken
Er is een grote variatie aan
vruchtensappen en melkproducten.
(Bambix®, Brinta®) zijn niet helemaal
Probeer uit welke u het beste bevalt.
glad
Andere mogelijkheden: bouillon,
• kant en klare pap en pudding
soep, groentesappen, limonade, fris-
• vla, (vruchten) yoghurt en kwark in
en sportdranken, diverse thee- en
verschillende smaken, eventueel met
koffiesoorten.
vruchtenmoes
Stop of matig het gebruik van alcohol.
• drinkontbijt of fruitontbijt
Dit vergroot namelijk de kans op het
ontstaan van een nieuwe tumor van de
mond of keelholte.
6 Tussendoortjes
Fruit
“Ik at nooit tussendoor, je wordt anders
Zacht fruit is vaak makkelijker weg te
zo dik. Nu moet ik van de diëtist vaker
slikken. Zachte fruitsoorten zijn: aardbei,
op een dag wat eten, wel zes tot zeven
banaan, framboos, kiwi, mango, meloen,
keer! Het lijkt of ik de hele dag aan het
nectarine, peer, perzik, pruim.
eten ben…”
Fruit uit blik is meestal zachter dan vers
fruit. Mandarijntjes en kersen uit blik
zijn ook zacht. Fruit kan prima worden
Even belangrijk als de hoofdmaaltijden
gemalen, geraspt of geperst. Ook kunt u
zijn de tussendoortjes. Zes tot zeven
gebruik maken van een sapcentrifuge.
keer op een dag iets eten maakt
dat u voldoende binnen krijgt. Dit is
Zoete tussendoortjes
zeker nodig als u vloeibare (minder
• cake (eventueel besmeerd met
voedzame) voeding gebruikt, of als u bij
de hoofdmaaltijden minder eet dan u
roomboter en/of wat slagroom);
• gebak; zachte varianten zijn taart
gewend bent.
van zacht deeg (slagroom, mokka),
Naast de suggesties uit hoofdstuk 4
kwarkgebak, soesje, roombroodje,
en 5 vindt u hier een opsomming van
mogelijke tussendoortjes.
moorkop;
• koek; zachte varianten zijn mergpijpjes,
27
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
ontbijtkoek, eierkoek, kleuterbiscuits,
7 Ook eens lekker makkelijk doen!
lange vingers, biscuitjes, gevulde koek.
Koekjes kunt u zacht maken door ze in
“In het weekend kook ik zelf. Door de
een drank te dopen;
week eet ik twee dagen bij mijn zoon.
• snoep; zachte varianten zijn schuimpjes,
De andere drie dagen doe ik lekker
tumtum, spek, negerzoenen,
makkelijk: iets uit de diepvries of een
yoghurtgums, marsepein, chocolade en
potje. Zo heb ik toch wat variatie en
bonbons met zachte vulling;
houd ik tijd over voor leuke dingen”.
• ijs.
Hartige tussendoortjes
Gerechten op voorraad
• toastje (of stukje zacht brood) met paté,
Het bereiden van maaltijden is vrij
smeerkaas, (lever)worst, Franse kaas,
bewerkelijk. Misschien heeft u niet altijd
roomkaas, slaatje, tartaar, filet americain,
de energie of de tijd om lang in de keuken
haring, paling;
staan. Daarom is het handig om grotere
• slaatje; bijvoorbeeld huzaren-, tonijn-,
ei-, kip- of zalmsalade;
• hartige snacks, bijvoorbeeld kaassoufflé,
kroket, gehaktbal, frikadel, hotdog, saté;
porties klaar te maken. De extra porties
van de warme maaltijden, maaltijdsoepen,
vruchtenmoes en milkshakes kunt u in de
koelkast bewaren of invriezen.
• saucijzen-, kaas- of worstenbroodje;
Opwarmen gaat eenvoudig in de
• stukje kaas uit het vuistje, eventueel
magnetron, maar ook in een pannetje.
gerold in een plakje zachte vleeswaar
Vloeibare gerechten kunt u direct in
(worst, ham);
een pan doen. Vastere (gemalen of
• zoutjes, zachte varianten: Chipito’s®,
Nibbit®, kroepoek;
• gebakken vis, bijvoorbeeld een
gepureerde) voeding kunt u beter ‘au bain
Marie’ (in een pannetje met heet water)
verwarmen.
lekkerbekje, schol, stukjes kibbeling
(met saus).
Makkelijke, ‘snel klaar’
maaltijden en producten
Uw maaltijden zijn sneller klaar met
producten uit blik of pot en producten
uit de diepvries. De voedingswaarde
28
is praktisch gelijk aan die van verse
en havermoutpap.
producten. Alleen het vitamine C gehalte
• Drinkvoeding, zie pagina 27.
uit groente uit blik of pot is iets lager.
• Milkshakes, kant-en-klaar en bij de
U kunt dat compenseren door extra fruit/
vruchtensap te nemen. Er zijn steeds meer
snackbar.
• Drinkontbijt zie, pagina 27.
kant-en-klaar producten die ook prima
een (tussen)maaltijd kunnen vervangen.
Kant en klare (mix)maaltijden
• Tafeltje Dekje, meer informatie
Enkele suggesties:
hierover kunt u krijgen via de
• Gebruik voeding uit blik, pot of
thuiszorgorganisatie in uw woonplaats,
diepvries, zoals groente, ragout, sauzen,
vlees, vis.
• Maaltijdsoep uit blik, zoals bonen- of
erwtensoep kunt u eventueel zeven en
de vulling fijn malen.
• Warme maaltijd uit de koeling van de
supermarkt (eventueel zelf nog malen).
• Potjes baby- en peuterfruit en (kleuter)
op internet of in de Gouden Gids.
• Sommige cateringbedrijven leveren
aangepaste maaltijden.
• U kunt met een restaurant bij u in de
buurt afspraken maken over bezorg- of
afhaalmaaltijden.
• Via een facilitair bedrijf (zie pagina
34 zijn poedervormige complete
maaltijden. Deze maaltijden zijn
mixmaaltijden verkrijgbaar in
zonder zout en andere smaakmakers
verschillende smaken. Resource Mix HP
bereid, die kunt u dus zelf naar smaak
(Nestlé HealthCare Nutrition) smaken:
toevoegen.
‘Kip met Worteltjes’, ‘Rundvlees met
• Maaltijden kunt u verdunnen met
bouillon.
• Aardappelpuree uit een pakje.
Groenten’, ‘Ei Provençale’, ‘Gemengde
Groenten’, ‘Kalfsvlees à la Jardinière’, en
‘Groentemix met Vis’.
• Kaasfondue uit een pakje met stukjes
brood en gekookte groente (bijv.
bloemkool, broccoli, wortel, witlof).
• Kant en klare salades (huzaren, zalm
enz.), eventueel fijn malen en smeuïg
maken met extra mayonaise/slasaus.
• Kant en klare griesmeel-, rijstebloem29
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
8 Recepten
Milkshake
200 ml melk of karnemelk
De volgende recepten zijn uitgekozen,
2 bolletjes roomijs
omdat ze in het algemeen eenvoudig
vruchtenmoes of -sap
klaar te maken zijn en makkelijk te slikken.
- Alle ingrediënten door elkaar mixen met
Daarnaast is er gelet op smaak.
staafmixer of keukenmachine.
Alle recepten zijn berekend op twee
U kunt variëren door verschillende
porties.
smaken ijs of fruitsoorten uit te proberen.
Zoete recepten, koud
Zoete recepten, warm
Perendrank
“Glühwein” (4 glazen)
100 g peren uit blik
1000 ml rode druivensap
100 g stukjes geschilde komkommer
500 ml appelsap
100 ml yoghurt
20 ml frambozen limonadesiroop
honing
kaneelstokje
- Peren en komkommer mixen met
in stukjes gesneden sinaasappel
staafmixer of keukenmachine.
- Al roerend de yoghurt toevoegen.
- Naar smaak honing toevoegen.
Peer kan vervangen worden door verse
vanillestokje
- Doe alle ingrediënten bij elkaar en laat
ze inkoken tot de helft.
- Eventueel licht binden met maïzena.
meloen.
Vruchtenmoes
Wintercocktail
200 g perziken of abrikozen uit blik;
100 ml vanillevla
200 ml rode bessen- of druivensap.
100 ml chocolademelk
- Verwarm de ingrediënten.
100 ml appelsap
- Mix ze door elkaar.
speculaaskruiden
- Vla, chocolademelk, appelsap door
elkaar mengen.
Hartige recepten, warm
Gerookte zalm soep
-N
aar smaak speculaaskruiden toevoegen.
500 ml groentebouillon
- Koud serveren (smaakt naar vloeibare
100 g gerookte zalmfilet
speculaas).
30
100 g stukjes geschilde komkommer
dragon
Kippensoep
scheutje room
500 ml groentebouillon
- groentebouillon met in stukjes gesneden
100 g gerookte kipfilet in stukjes
zalm en komkommer met de dragon 20
minuten zachtjes koken
- daarna het geheel zeven en de bouillon
opvangen
- het gezeefde met een beetje bouillon
mixen met staafmixer of keukenmachine
100 g g
eschilde komkommer in stukjes
gesneden
1 theelepel Franse mosterd
honing
een scheutje room
Provençaalse kruiden
- zout en room naar smaak toevoegen
- Groentebouillon met gerookte kipfilet en
- eventueel bouillon toevoegen om de
komkommer met de kruiden 20 minuten
gewenste dikte te krijgen
Restant bouillon kan bewaard worden
voor drinkbouillon.
Gerookte zalm kan vervangen worden
door gerookte palingfilet.
zachtjes koken.
- Daarna het geheel zeven en de bouillon
opvangen.
- Het gezeefde met een beetje bouillon
mixen met staafmixer of keukenmachine.
- Honing, mosterd, room en zout naar
Tomatensaus
200 g gepelde tomaten (blik)
50 g ui
smaak toevoegen.
- Eventueel bouillon toevoegen tot de
gewenste dikte.
100 g in stukjes gesneden wortel
Restant bouillon kan bewaard worden
50 g gehakt
voor drinkbouillon.
200 ml bouillon
Italiaanse kruiden
Hartige recepten, koud
- Gehakt in pan rul bakken.
Tomaten-bleekselderijdrank
- Uitje mee fruiten.
200 ml tomatensap
-T
omaten en Italiaanse kruiden toevoegen.
1 klein blikje bleekselderij
- Wortel en bouillon erbij doen en 20
2 lepels zachte roomkaas
minuten zachtjes koken.
- Alles door elkaar mengen en zout naar
smaak toevoegen.
Smaakt lekker bij rijst of spaghetti.
worcestersaus
- Bleekselderij pureren met de roomkaas.
- Tomatensap toevoegen.
- Op smaak maken met worcestersaus.
31
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
Asperge-hammousse
9 Voor wie meer wil weten
100 g asperges uit blik met vocht
75 g fijn gesneden ham
Brochures en boeken
100 g zachte roomkaas
Voor wie meer wil weten over
gemalen foelie en zout
(behandeling van) kanker van de mond of
- Asperges met vocht en ham 5 minuten
keelholte zijn er verschillende brochures
zachtjes koken.
- Het geheel met de zachte roomkaas
mixen.
- Eventueel zout en foelie naar smaak
toevoegen.
Lekker als borrelhapje, op een toastje of
en boeken verkrijgbaar:
• Kanker van de mond of keelholte
• Strottenhoofdkanker
• Voeding bij kanker
• Chemotherapie
• Radiotherapie
stukje (stok)brood, of zo met een lepeltje.
Deze brochures zijn uitgaven van de
Eiersalade
Nederlandse Kankerbestrijding/KWF en
2 hardgekookte eieren
zijn te bestellen via hun gratis Hulp- en
1/4 zachte appel
Informatielijn, telefoonnummer 0800-022
1 plak ham (20 gram)
66 22 (24 uur per dag), of op de website:
1 eetlepel mayonaise
www.kwfkankerbestrijding.nl, onder
1 eetlepel yoghurt
‘Bestellen’ en vervolgens ‘Particulieren’.
(gedroogde) peterselie
zout en peper
Als eten even moeilijk is
- Prak de eieren fijn.
T. Spierings, 2008, uitgeverij Caplan
- Snijd de appel fijn.
Books, ISBN 9087240406
- Het plakje ham versnipperen.
Kookboek met recepten voor calorierijke
- Alle ingrediënten vermengen.
hapjes, soepen, salades, lunch, smoothies,
- Eventueel op smaak brengen met zout
hoofdgerechten, vegetarische gerechten,
en peper.
desserts en menu’s. De recepten zijn
ingedeeld naar zachte consistentie
(gemalen) en (glad) vloeibaar.
32
Gezond eten rond chemotherapie
bij wie strottenhoofd/stembanden
J. van Mil, 2009, uitgeverij Inmerc,
verwijderd zijn. Het secretariaat is te
ISBN 906611648X
bereiken via:
Kookboek van het jaar 2009 in de
Postbus 13, 3500 AA Utrecht
categorie ‘Beste initiatief’. Met informatie
Tel. 030-2321483 (op werkdagen van
over voeding bij kanker, handige tips en
10.30-16.00 uur) of kijk op de website:
vele recepten van verschillende textuur,
www.nsvg.nfk.nl.
temperatuur en smaak.
KWF Kanker Infolijn van de Nederlandse
Hoofd- en halszaken; kanker in het hoofd-
Kankerbestrijding/ KWF: 0800-0226622
en halsgebied
(gratis), voor patiënten en hun naasten
A.M. de Bruine, 2007, uitgeverij SWP,
met vragen over kanker (op werkdagen
ISBN 9066658894
van 9.00-18.00 uur).Ook kunt u op de
Boek voor patiënten en iedereen die
website www.kwfkankerbestrijding.nl via
geconfronteerd wordt met hoofd-
‘Contact’ een e-mail sturen als u vragen
halstumoren. Onder andere over
heeft.
behandelmethoden en consequenties van
behandeling.
Integraal Kankercentrum in uw regio.
In Nederland zijn negen Integrale
Adressen en telefoonnummers
Kankercentra (IKC’s). Deze centra bieden
Stichting Klankbord
ondersteuning aan hulpverleners en
is een contactgroep voor patiënten met
patiëntenorganisaties in hun regio.
kanker in het hoofd/halsgebied. Het
Sommige IKC’s organiseren ook
secretariaat is te bereiken via:
activiteiten voor patiënten. Zo bieden
Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk
de centra in Amsterdam, Leiden en
Telefoonnummer 033-2473464 (tijdens
Maastricht voorlichting via een speciale
kantooruren) of kijk op de website:
informatietelefoon.
www.stichtingklankbord.nl.
Telefoonnummers kunt u opvragen via
de Vereniging van Integrale Kankercentra
Nederlandse Stichting Voor
030-2343780.
Gelaryngectomeerden (NSVG)
is een patiëntenvereniging voor mensen
33
Als eten niet meer vanzelfsprekend is
Facilitaire bedrijven
De diëtist in uw ziekenhuis:
Deze bedrijven leveren drinkvoeding
en sondevoeding met toebehoren bij u
Naam diëtist:
thuis. Vaak kunt u verschillende merken
drinkvoeding uitproberen. De meeste
.........................................................................................................
zorgverzekeraars hebben contract met de
facilitaire bedrijven hieronder, wat inhoudt
Telefoonnummer:
dat u drinkvoeding (of sondevoeding) met
een machtiging van diëtist of arts vergoed
.........................................................................................................
krijgt.
• Sorgente(tel. 030-6346262 of
Datum:
www.sorgente.nl)
• MediqTefa(tel. 0348-495700 of
www.tefa.nl)
• Medizorg(tel. 030-2804271 of
www.medizorg.nl)
• Farmadomo(tel. 088-3276370 of
www.farmadomo.com)
34
.........................................................................................................
Notities
...............................................................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................................................................
Colofon
Redactie:afdeling diëtetiek MCA (De tekst is gebaseerd op een uitgave van het
Integraal Kankercentrum Amsterdam (IKA) afdeling marketing & communicatie
Oplage: 100 / 1e druk
Vormgeving:
Beeldgroep MCA
Druk: Ricoh
Artikelnummer: 152657 / 2012.07
Op alle behandelingen in MCA zijn de algemene voorwaarden van MCA van toepassing, zie www.mca.nl of
vraag bij de balie van patiëntenvoorlichting
35
Medisch Centrum Alkmaar
Wilhelminalaan 12
1815 JD Alkmaar
T (072) 548 44 44
mca.nl/dietetiek
mca.nl