Voedingsadviezen bij hoofd-halstumoren

Voedingsadviezen bij
hoofd-halstumoren
Naam patiënt:
Naam diëtist:
2
| Inhoud
Inleiding 4
Deel 1
Klachten en voedingsproblemen
1
2
3
4
5
6
7
8
Slikproblemen Verslikken Kauwproblemen Pijnlijke mond of keel Droge mond Hinderlijke slijmvorming Achteruitgang of verandering van reuk en smaak Moeilijke stoelgang (obstipatie) 5
5
7
7
8
10
11
12
Deel 2
Overige praktische adviezen
1
2
3
4
5
6
7
8
Wat kunt u doen om niet (verder) af te vallen? Gemalen en vloeibaar eten Suggesties voor de warme maaltijd Brood- en papmaaltijden Tussendoortjes Praktische adviezen Recepten Meer informatie
3
13
14
15
17
19
20
22
27
| Inleiding
Deze folder bevat informatie over voeding voor mensen die een tumor
hebben van de mond of keelholte. Naast alle medische zorg die de
aandoening met zich meebrengt, heeft uw behandeling namelijk ook
gevolgen voor het eten. Eten is niet (meer) vanzelfsprekend leuk en lekker.
Doordat uw smaak wordt aangetast, smaakt zelfs uw lievelingseten
anders, heeft u moeite met de gewone voeding (zoals brood en fruit) en
moet u misschien kiezen uit zachtere of vloeibare voeding.
Problemen met eten hebben veel gevolgen voor uw dagelijks leven.
De voedingsproblemen verschillen van persoon tot persoon. In deze
folder komen daarom alle mogelijke voedingsproblemen aan bod.
Wij vragen u om steeds te kijken naar wat in uw situatie van belang is.
4
| Deel 1
Klachten en voedingsproblemen
1 Slikproblemen
Door de plaats en de grootte van de tumor kunt u al slikproblemen hebben
voordat u wordt behandeld. Vaak ontstaan slikproblemen doordat het
slijmvlies in uw mond beschadigd is als gevolg van de bestraling of
operatie. Bij radiotherapie verdwijnen slikproblemen meestal weer en
zijn de problemen zes weken na de laatste bestraling al een stuk minder.
Adviezen
• Gebruik brood zonder korst met smeerbaar beleg.
• Vervang brood door pap, vla of drinkontbijt.
• Kies voor pastagerechten (macaroni/spaghetti) met een saus.
• Neem vis of ei in plaats van vlees.
• Kies voor gebonden crèmesoepen in plaats van heldere soepen.
Een logopedist kan advies en oefeningen geven over de dikte van het eten
(vast, glad, vloeibaar).
2 Verslikken
Verslikken herkent u aan hoesten vóór, tijdens of na het slikken. Dit kan
komen doordat u vaak niet goed kunt voelen waar in de mond het voedsel
zich bevindt. Ook heeft u last van verslikken als u uw tong niet goed
kunt bewegen of wanneer tijdens het slikken uw luchtweg niet goed kan
worden afgesloten. Verslikken is schadelijk voor de longen. Laat het uw
arts of logopedist daarom weten.
Dunne vloeistoffen (water, thee) en kruimelige voeding (beschuit) zorgen
vaak voor het verslikken. Gladde en gebonden voeding (vla) zorgt voor
minder problemen omdat dat langzamer van de mond naar de slokdarm
glijdt.
5
Verdikkingsmiddelen
Omdat u misschien bang bent om u te verslikken, bestaat het gevaar dat
u te weinig drinkt. Er zijn verschillende poeders te verkrijgen die dunne
vloeistoffen dikker kunnen maken.
Met één of meerdere eetlepels verdikkingsmiddel kan koffie net zo dik
gemaakt worden zoals u prettig vindt. Een aantal kenmerken:
• Een verdikkingsmiddel is eenvoudig in gebruik, het klontert niet en is
smaakloos.
• Een verdikkingsmiddel kan bij alle vloeibare voedingsmiddelen worden
gebruikt. Bijvoorbeeld gemalen gerechten die erg veel vocht afgeven
(zoals gemalen rauwkost, gekookte waterige groente of appelmoes)
kunnen door toevoeging van een verdikkingsmiddel veel gladder
worden.
• Informeer bij de diëtist naar de verkrijgbaarheid.
Gewone bindmiddelen (bijvoorbeeld ‘allesbinder’ of ‘maïzena’) zijn ook
toepasbaar, maar zijn niet bruikbaar voor koude gerechten.
Adviezen
• Voedingsmiddelen met een gemengde inhoud, zoals soep met
vermicelli en stukjes groente, geven meer kans op verslikken. Kies
liever een gladde (gebonden) soep en/of maal de vulling eventueel fijn.
• Test bij welke etenstemperatuur u zich minder verslikt. Vaak gaan
koude gerechten beter. Doe eventueel ijsklontjes in koude dranken.
• Pas op met eten en drinken tegelijkertijd. Slik eerst het eten door en
neem dan pas een slokje drinken of een volgende hap.
De logopedist kan u helpen met houdingsadviezen en oefeningen om
verslikken te voorkomen.
6
3 Kauwproblemen
Kauwproblemen kunnen ontstaan doordat u een tumor in de mond heeft,
zeker als uw tong of mond is aangetast. U heeft dan het gevoel dat het
eten in de mond blijft hangen. Ook een ingrijpende operatie in uw mond
kan hiervoor zorgen. Een slecht gebit maakt kauwen ook moeilijker, zeker
wanneer uw tanden zijn getrokken of wanneer u uw gebit (nog) niet
draagt. Als u een goede prothese krijgt, verminderen de kauwproblemen
meestal.
Adviezen
• Gebruik brood zonder korst met zacht beleg.
• In plaats van brood kunt u pap, drinkontbijt, vla of yoghurt nemen.
• Kies zacht vlees, ragout, vis of een eigerecht.
• Snijd voedsel heel fijn of maal het met een keukenmachine of
staafmixer.
• Ga niet zomaar over op vloeibare voeding, want kauwen is goed voor
uw smaak en speekselproductie.
4 Pijnlijke mond of keel
Door bestraling in uw mond kan het slijmvlies geïrriteerd raken. Ook
wondjes na een operatie kunnen uw mond gevoelig maken. Als eten en
drinken erg pijnlijk is, kan de arts pijnstillende medicijnen voorschrijven.
Pijn in uw mond kan toenemen door:
• Scherpe en zure voedingsmiddelen zoals, pittige specerijen (peper,
sambal, knoflook, mosterd), zuurkool, koolzuurhoudende dranken,
sterke alcoholische dranken, sportdranken, frisdranken, vruchtensappen, tomatensap/-saus en fruit.
• Zoute producten zoals gerookte vleeswaren (runderrookvlees),
gerookte vis (paling, makreel), bouillon, zoutjes, chips, gezouten
pinda’s en zoute drop.
• Hoge en lage temperatuur van voedingsmiddelen.
7
• Harde voedingsmiddelen zoals noten, hard gebakken gerechten en
harde korsten.
Adviezen
• Neem geen zure dranken, maar kies voor (chocolade)melk, koffie
verkeerd, thee, limonade, water of bouillon. Minder zure dranken zijn:
karnemelk, yoghurtdranken, koffie en groentesappen.
• Verzacht fruit en vruchtensap door toevoeging van een melkproduct
(vla met fruit of een milkshake van ijs met vruchtensap).
• IJskoude dranken geven soms verlichting, omdat ze verdovend werken
(ijswater, ijsschaafsel, ijsthee, room- en waterijs).
• Serveer warme gerechten en dranken op kamertemperatuur.
• Maak gebruik van groene kruiden (dille, peterselie, kervel, tijm en
waterkers).
• Maal noten fijn (of pindakaas op brood).
• Krokante voedingsmiddelen en harde korsten worden zachter door ze
in melk, bouillon of soep te dopen.
• Misschien moet u (tijdelijk) overgaan op gemalen of vloeibare voeding
(zie het kopje ‘Gemalen en vloeibaar eten’).
5 Droge mond
De mond wordt vochtig en schoon gehouden door speeksel. U produceert
ongeveer 0,5 tot 0,75 liter speeksel per dag. Normaal gesproken is het
dun, waterig en vloeibaar. Speekselklieren die niet meer of onvoldoende
werken veroorzaken taai en draderig speeksel. Het gevolg hiervan is een
droge mond. Eten is lastig: het blijft als een droge, moeilijk weg te werken
massa in de mond hangen. Drinken is noodzakelijk om het eten weg te
spoelen.
Een droge mond kan een tijdelijk, maar ook een blijvend probleem zijn.
Als een groot deel van de speekselklieren bestraald is geweest, bestaat de
kans dat de klachten nooit meer helemaal weggaan. U kunt dan denken
aan kunstspeeksel.
8
Kunstspeeksel
Er bestaan verschillende soorten kunstspeeksel De werking hiervan is
kort: een kwartier tot een halfuur. In bepaalde situaties kan het prettig
zijn kunstspeeksel te gebruiken. Bijvoorbeeld tijdens een lang telefoongesprek.
Ook tijdens het slapen kan het fijn zijn. Door kunstspeeksel vlak voor
het slapen gaan te gebruiken, ontstaat er een beschermend laagje in de
mond. Dit vermindert uitdroging van de slijmvliezen. U kunt kunstspeeksel
zonder recept verkrijgen bij de apotheek.
Wanneer de speekselklieren nog wel, maar onvoldoende werken, kunt u
ze stimuleren door ergens op te kauwen of te zuigen. Bijvoorbeeld:
• (Suikervrije) kauwgom.
• (IJsblokjes, waterijs, zuurtjes of pepermunt (eventueel suikervrij).
• (Frisse/zure producten zoals tomaat, komkommer, augurk, ananas,
appel en uitjes in zuur. Bij een zeer pijnlijke mond of keel raden we
deze producten af (zie het kopje ‘Pijnlijke mond of keel’).
Adviezen bij een droge mond
• (Neem bij iedere hap iets te drinken: spoel het eten weg met vocht.
• (Gebruik veel jus of saus bij de warme maaltijd.
• (Probeer macaroni, ragout, maaltijdsoep of een slaatje.
• (Besmeer brood met smeuïg beleg en veel boter/margarine.
• (Vervang brood door pap, vla en yoghurt.
• (Kies voor ontbijtproducten als yoghurt of melk met muesli/cornflakes.
• (Spray (zout) water in de mond. (Een verstuiver is te koop bij de
drogist of apotheek.)
• (Goede mondverzorging is belangrijk, omdat de kans op ontstekingen
en tandbederf bij een droge mond groter is. Spoel de mond daarom
zorgvuldig na het gebruik van suikerrijke of zure producten.
9
6 Hinderlijke slijmvorming
Kanker van de mond en keelholte en de behandeling daarvan kunnen voor
hinderlijke slijmvorming zorgen. Veel mensen denken dat slijmklachten
na gebruik van melk en suikerrijke producten toenemen. Maar voeding is
nooit de óórzaak van extra slijmvorming. Melkproducten (gewone melk)
laten een plakkerig gevoel in de mond achter. Dit wordt als slijmerig
ervaren, maar er wordt niet meer slijm geproduceerd.
Adviezen
• Spoel de mond met zout water, (koolzuurhoudend) mineraalwater of
water met citroensap.
• Gebruik ijsblokjes of ijswater.
• Zure melkproducten (karnemelk, (drink)yoghurt) geven een minder
plakkerig gevoel.
• Sojaproducten (sojamelk, sojatoetjes) kunnen melkproducten
vervangen.
• Probeer frisse/zure producten als ananas, augurk, komkommer,
zilveruitjes, appel en tomaat. Bij een zeer pijnlijke mond of keel zijn
deze producten af te raden (zie kopje ‘Pijnlijke mond of keel’).
Speeksel kan ook dik, taai en draderig worden, zogenaamd ‘taai slijm’.
Dit lijkt soms op een ‘spinnenweb’ in de keel. Het taaie slijm moet dan
eerst opgehoest en verwijderd worden met een tissue of een (zachte)
tandenborstel.
Tegen dit vervelende slijm is weinig te doen. Probeer de mond schoon te
houden. De mondhygiënist kan u daar meer over vertellen. Soms helpen
medicijnen. Vraag ernaar bij uw arts.
10
7 Achteruitgang of verandering van reuk en smaak
Door de tumor en de behandeling kan reuk en smaak achteruitgaan of
veranderen. Als de smaakpapillen zijn aangetast door de bestraling leidt
dit tot smaakverlies. Hierdoor smaakt het eten niet meer zoals u gewend
bent. Soms smaakt het iets zouter, zoeter, flauwer of anders dan vroeger.
Een droge mond en taai speeksel kunnen ook de smaak beïnvloeden.
Speeksel heeft namelijk een belangrijke taak bij het proeven van voeding.
In speeksel zitten stofjes die de smaakstoffen in de voeding oplossen
waardoor de smaakpapillen op de tong ze kunnen waarnemen. Uw smaak
herstelt geleidelijk in het eerste jaar na de behandeling. Smaakverlies
kan gedeeltelijk blijven bestaan tot twee jaar na de behandeling.
Adviezen
• Houd er rekening mee dat klachten per dag kunnen wisselen; wat
vandaag niet lekker is, smaakt morgen misschien wel.
• Probeer veel verschillende producten uit. Gerechten die u vroeger niet
zo lekker vond, waardeert u nu misschien wel.
• Neem van alles een hapje of een slokje om te zien of het u (niet) smaakt.
• Kijk op welke temperatuur de gerechten het beste smaken. Koude
gerechten hebben een minder sterke smaak dan warme gerechten.
• Fris smakende voeding (yoghurt, komkommer, salade of haring)
worden vaak goed gewaardeerd.
• Probeer neutraal smakende voeding (pasta, rijst of pap).
• Staat vlees bij de warme maaltijd tegen? Vervang dit dan door vis,
(koude) kip, vleeswaren zoals plakjes fricandeau of rosbief of een
eigerecht.
• Het is belangrijk dat het eten er aantrekkelijk uitziet, omdat een
aantrekkelijke maaltijd de eetlust doet toenemen.
• Drink voldoende. Een vieze smaak in de mond wordt soms veroorzaakt
door te weinig drinken.
• Een goede mondverzorging kan (tijdelijk) de vieze smaak verminderen.
• Soms smaakt niets lekker. In zo’n geval is het ’t beste om ‘met
verstand’ te eten.
11
Het is belangrijk om te weten dat als u niet meer via de neus kunt ademen
(u ademt bijvoorbeeld door een opening in de hals (stoma)), dat uw
reukvermogen verdwijnt of vermindert. Ook de smaak neemt dan af omdat
reuk en smaak samengaan.
8 Moeilijke stoelgang (obstipatie)
Een moeilijke stoelgang kan veroorzaakt worden door te weinig
voedingsvezels.
Dit kan komen doordat u vloeibare voeding gebruikt . Deze voeding
bevat minder vezels. En ook als u te weinig drinkt droogt het lichaam
uit, waardoor uw ontlasting harder wordt. Daarnaast kan minder
lichaamsbeweging, bijvoorbeeld door vermoeidheid, ook een moeilijke
stoelgang veroorzaken. Als laatste kunnen sommige pijnstillers een
moeilijke stoelgang als bijwerking hebben. In dat laatste geval kan een
laxeermiddel door de arts worden voorgeschreven.
Adviezen
• Drink per dag anderhalf tot twee liter. Dat zijn twaalf tot vijftien kopjes.
Bij een vloeibare voeding moet u minstens twee liter drinken. U kunt
controleren of u voldoende drinkt door dit eens een dag bij te houden.
Ook kunt u dit zien aan de kleur van de urine: hoe lichter, hoe meer u
heeft gedronken.
• Probeer de volgende voedingsmiddelen die veel voedingsvezels
bevatten:
- Pap (havermout, Bambix®, Brinta®)
- Volkoren ontbijtproducten (All Bran®, muesli, Raisin Bran®)
- Drinkontbijt (Goedemorgen®, WakeUp!®, Fruitontbijt®)
• Abrikozen/ pruimenmoes
• Peulvruchten(soepen) (erwtensoep, bruinebonensoep)
• Geraspt fruit, vruchtensap met vruchtvlees
• Pruimensiropen hebben een laxerende werking (Karvan Laxo®,
Roosvicee Laxo®).
12
| Deel 2
Praktische adviezen
1 Wat kunt u doen om niet (verder) af te vallen?
Door smaakverlies, spanningen, vermoeidheid of pijn kan de eetlust
afnemen. Eten kan meer tijd vergen dan voorheen. Gewichtsverlies voor
of tijdens een behandeling is niet wenselijk. Uw conditie lijdt er onder en
het herstel kan langer duren. Weegt u zich eenmaal per week, op een
vast moment van de dag, dan kunt u goed bijhouden of uw gewicht stijgt
of daalt. Bij gewichtsafname kunt u samen met de diëtist bekijken hoe
uw voeding aangepast kan worden.
Adviezen
• Eet vaker kleine porties per dag, bijvoorbeeld elke twee uur iets.
• Pas op voor producten die wel een vol gevoel geven, maar geen of
weinig calorieën leveren, zoals bouillon, koffie, thee (zonder suiker en
melk), fruit en rauwkost.
• Kies volvette producten, zoals volle melk en volle yoghurt.
• Besmeer brood dik met boter of margarine en gebruik veel beleg.
• Worstsoorten, paté, salami, (smeer)kaas en zachte Franse kaassoorten
bevatten veel energie.
• Voeg suiker toe aan thee, koffie, yoghurt en pap.
• Gebruik producten die veel suiker bevatten (limonade, vruchtensappen,
drinkyoghurt of chocolademelk).
• Voeg boter of room toe aan aardappelpuree, groenten en pap.
• Verwerk ongeklopte slagroom, crème fraîche of zure room in bijvoorbeeld pap, vla, yoghurt, vruchtenmoes, soep, sauzen en koffie.
• Kies vettere vlees- en vissoorten (saucijsjes, worst, schouderkarbonade,
doorregen runderlappen, speklappen, paling, haring of makreel met
vette jus of saus).
Dieetpreparaten
Lukt het u niet om voldoende voeding binnen te krijgen, dan kunnen
drinkvoeding en aanvullende poeders zinvol zijn. Deze worden meestal
gebruikt naast het eten en drinken dat u al neemt. Eet of drinkt u verder
niets, dan heeft u minimaal zes tot zeven pakjes of flesjes volledige
13
drinkvoeding nodig. U krijgt op die manier toch alle energie en voedingsstoffen binnen die u nodig heeft.
Er zijn veel drinkvoedingen en dieetpoeders te verkrijgen. Ze zijn er in
diverse zoete smaken op basis van melk, yoghurt of vruchtensap.
Daarnaast zijn er ook enkele hartige drinkvoedingen en –soepen
verkrijgbaar. Met de diëtist kunt u bepalen welke dieetpreparaten voor u
het meest geschikt zijn. De dieetpreparaten worden in de meeste gevallen
vergoed. De diëtist kan een aanvraag voor vergoeding indienen bij uw
zorgverzekeraar.
Sondevoeding
Als eten niet meer gaat, kunt u (tijdelijk) op een kunstmatige manier
voeding binnenkrijgen. Deze vloeibare voeding wordt ‘sondevoeding’
genoemd omdat het via een slangetje (sonde) wordt gegeven. Dit
slangetje kan via de neus naar de maag lopen of wordt via de buikwand
rechtstreeks in de maag geplaats, de zogenaamde PEG-sonde.
2 Gemalen en vloeibaar eten
Als kauwen en slikken moeilijk gaat, kunt u het eten malen of vloeibaar
maken. Het is niet altijd nodig om de gehele maaltijd te malen. Vaak is
het voldoende om bijvoorbeeld alleen het vlees of groentes met veel
vezels te malen. Maal het eten pas na de bereiding, dan blijft de smaak
beter behouden. Is gemalen eten nog te dik en te compact, dan kunt u
dit verdunnen met bouillon of jus totdat het vloeibaar wordt. U kunt het
beste zelf uitproberen welke dikte u het beste bevalt, eventueel in overleg
met de logopedist.
Een staafmixer of keukenmachine is handig als u eten moet malen of
vloeibaar wilt maken. Staafmixers malen het eten uitstekend fijn en
nemen weinig ruimte in beslag. Een keukenmachine (vaak duurder dan
een staafmixer) heeft meer mogelijkheden: kloppen, mengen, fijnmalen,
kneden, snijden, raspen, hakken en soms ook persen.
14
Adviezen
• Maak uw gemalen of vloeibare maaltijd aantrekkelijk. Gemalen en
vloeibare maaltijden zien er al snel eentonig uit. Geef kleur aan de
maaltijden. Vis en aardappelpuree zien er met tomaten- of paprikasaus
en groene groente aantrekkelijker uit. Of roer groene kruiden
(bieslook, dille, peterselie, selderie) door de aardappelpuree.
• Maal de maaltijdonderdelen apart en schep deze afzonderlijk op het
bord. Hierdoor kunt u de smaak van de verschillende onderdelen beter
proeven.
• Wissel van maaltijdtemperatuur. Bijvoorbeeld: warme pap gevolgd
door een beker koude yoghurtdrank of warme soep gevolgd door een
ijsje.
• Wissel hartig en zoet af. Bijvoorbeeld een korstloze boterham met
ragout en een schaaltje vla toe.
• Gebruik kruiden en specerijen als u nog smaak heeft en uw keel dit
verdraagt.
3 Suggesties voor de warme maaltijd
Als u uitsluitend (overwegend zoete) vloeibare voeding gebruikt, kan een
warme maaltijd of soep in plaats van de broodmaaltijd een
fijne afwisseling zijn. Hieronder volgt een overzicht van warme
maaltijdonderdelen met tips en maaltijdsuggesties.
Bereidingstips voor soep:
Soep kan een warme maaltijd niet vervangen. Het is minder voedzaam
omdat het veel water bevat. Dit geldt nog meer voor bouillon. Bouillon
bevat slechts zout en smaakstoffen uit groente en vlees. De vulling maakt
de soep voedzaam. Is de vulling van de soep te grof? Zeef de soep, maal
de vulling en voeg dit weer toe aan de soep.
15
Bereidingstips voor vlees, vis en kip:
• Bak het vlees niet te hard.
• Voeg bij het malen van vlees vocht (jus, saus, bouillon) toe, anders
wordt het te droog en te compact.
• Vettere vleessoorten zijn zachter (worst, half-om-half gehakt,
doorregen varkensvlees, rollade).
• Gestoofd of zacht gebakken vis.
• Zalm of tonijn uit blik worden smeuïg met saus of mayonaise.
Vervangers voor vlees en vis:
• Roerei of omelet.
• Ragout of kroket.
• Franse kaas, roomkaas of geraspte kaas door de groente of de
aardappelpuree.
• Vegetarische producten (tahoe, tempeh, Quorn®).
Jus en saus
Alle soorten jus en saus (zelfgemaakt of kant-en-klaar) zijn geschikt
om te gebruiken. De dikte kunt u naar smaak aanpassen.
Bereidingstips voor groente:
• Groente goed gaar koken.
• Een klontje boter en/of groentesaus toevoegen.
• Waterige groente binden met bijvoorbeeld allesbinder, maïzena, een
bloempapje of saus uit een pakje.
• Groentes met veel vezels (doperwten, maïs, champignons, asperges en
bleekselderij) goed fijn snijden/malen en met veel saus opeten.
• Vermijd rauwkost, omdat dit erg hard is.
• Suggestie voor zachte groentesoorten: andijvie, bloemkool, broccoli,
koolsoorten, sperziebonen, spinazie, witlof en worteltjes.
• Vervang groente door stoofpeertjes of –appeltjes.
16
Bereidingstips voor aardappelen, pasta en peulvruchten:
• Prak aardappels en maak deze met extra veel jus smeuïg.
• Maak aardappelpuree door aardappels fijn te stampen, een klontje
boter/margarine toe te voegen en (volle) melk toe te voegen totdat het
de gewenste dikte heeft. (Aardappels worden snel ‘lijmerig’ als je ze in
een keukenmachine mixt.)
• Macaroni of andere deegwaren zijn goede alternatieven omdat ze
gladder en minder droog zijn.
• In plaats van rijst te malen kunt u rijstebloem nemen. U mengt dit met
hete bouillon. (Koken is niet nodig.)
• Bonen en andere peulvruchten kunnen goed worden gemalen.
4 Brood- en papmaaltijden
Als brood eten lastig is, kunt u om te beginnen de korstjes verwijderen
of zachtere broodsoorten kiezen. Is het brood te droog, dan kan het
helpen om bij iedere hap een slok te drinken. Soms is brood eten
’s morgens een lastige opgave, maar lukt het later op de dag wel.
Bereidingstips voor broodmaaltijden
Suggesties voor brood:
• Week brood (dit kan ook met beleg) in soep, bouillon, groente- of
tomatensap.
• Maak broodpap: week brood in warme melk, suiker en voeg boter toe.
U kunt dit geheel ook malen.
• Maak wentelteefjes: kluts één ei, voeg een kopje melk toe en week
hierin een witte boterham. Bak het geheel in de koekenpan met een
klontje boter/margarine.
• Gebruik zachte broodvarianten: bolletjes, croissant, cake, donut,
kleuterbiscuits.
• Eet beschuit (eventueel in de thee/koffie/melk dopen) of verkruimelde
crackers/matses.
17
Suggesties voor zacht broodbeleg:
• Gebruik smeerkaas, zachte roomkaas (eventueel met kruiden,
knoflook of ananas), jonge kaas, paté, smeerworst, cornedbeef, zult
of filet americain.
• Gebruik zalm-, huzaren-, ham/prei-, kip/kerrie- en eiersalade
(eventueel gemalen).
• Gebruik pindakaas, jam, chocopasta, honing, stroop, groenteen
sandwichspread.
• Gebruik (zacht) fruit of fruitmoes.
• Gebruik (vette) vis: makreel, paling, haring, vis uit blik of (zacht)
gebakken vis.
• Gebruik smeuïg roerei of omelet.
• Gebruik ragout.
Bereidingstips voor pap, vla en yoghurt als alternatief voor brood
Laat muesli of andere ontbijtproducten weken in melk of yoghurt
(eventueel nog malen). Enkele suggesties voor pap zijn:
• Pap van grove graansoorten (havermout, gort, rijst).
• Gladde pap van maizena, rijstebloem, custard, bloem.
• Griesmeel en instant graanmengels zijn niet helemaal glad.
• Kant-en-klare pap en pudding.
• Vla, (vruchten)-yoghurt en kwark in verschillende smaken, eventueel
met vruchtenmoes.
• Drinkontbijt.
18
5 Tussendoortjes
Even belangrijk als de hoofdmaaltijden zijn de tussendoortjes. Vaker (zes
tot zeven keer) op een dag iets nuttigen maakt dat u voldoende binnen
krijgt. Zeker als u vloeibare voeding gebruikt, want deze is minder
voedzaam. Tussendoortjes zijn ook belangrijk als u bij de hoofdmaaltijden
minder eet dan u gewend bent.
Dranken
Dranken met veel energie zijn het meest geschikt zoals vruchtensappen,
melkproducten, soep, limonade, sportdranken en frisdranken. Om
de vochtbehoefte te dekken zijn , thee- en koffiesoorten, bouillon en
groentesappen geschikt.
Fruit
Zachte fruitsoorten zijn: aardbei, banaan, framboos, kiwi, mango, meloen,
nectarine, peer, perzik, pruim. Fruit uit blik is meestal zachter dan vers
fruit. Mandarijntjes en kersen uit blik zijn ook zacht. Fruit kan prima
worden gemalen, geraspt of geperst. Ook kunt u gebruik maken van een
sapcentrifuge.
Zoete tussendoortjes
• Cake.
• Gebak (zachte varianten): taart van zacht deeg (slagroom, mokka),
kwarkgebak, soesje, roombroodje, moorkop.
• Koek (zachte varianten): mergpijpje, ontbijtkoek, eierkoek,
kleuterbiscuits, lange vinger, biscuitjes, gevulde koek. Koekjes kunt u
zacht maken door ze in een drank te dopen.
• Snoep (zachte varianten): schuimpjes, tumtum, spek, yoghurtgums,
marsepein, chocolade en bonbons met zachte vulling.
• IJs.
19
Hartige tussendoortjes:
•Toastje (of stukje zacht brood) met paté, smeerkaas, (lever)worst,
Franse kaas, roomkaas, slaatje, tartaar, filet americain, haring of paling.
• Slaatje.
• Snacks, zoals kaassoufflé, kroket, gehaktbal, frikadel, hotdog, saté.
•Stukje roomkaas, eventueel gerold in een plakje zachte vleeswaar
(worst, ham).
•Gebakken vis, zoals een lekkerbekje, schol, stukjes kibbeling (met
saus).
6 Praktische adviezen
Gerechten op voorraad
De bereiding van maaltijden is vrij bewerkelijk. Misschien heeft u niet
altijd de energie of de tijd om lang in de keuken te staan. Daarom is het
handig om grotere porties te bereiden. De extra porties van bijvoorbeeld
warme maaltijden, maaltijdsoepen, vruchtenmoes en milkshakes kunt u
in de koelkast bewaren of invriezen.
Opwarmen gaat eenvoudig in de magnetron, of in een pannetje.
Vloeibare gerechten kunt u direct in een pan doen. Vastere (gemalen of
gepureerde) voeding kunt u beter ‘au-bain-marie’ (in een pannetje met
heet water) verwarmen.
Makkelijk, kant-en klaarmaaltijden en -producten
Uw maaltijden zijn sneller klaar met producten uit blik of pot en
producten
uit de diepvries. De voedingswaarde is praktisch gelijk aan die van
verse producten. Alleen het vitamine C gehalte van groente uit blik of pot
is iets lager. U kunt dat dan compenseren door extra fruit/vruchtensap
te nemen. Er zijn steeds meer kant-en-klaarproducten die ook voor u
prima een maaltijd kunnen vervangen.
20
Adviezen
• Gebruik voeding uit blik, pot of diepvries (groente, ragout, sauzen,
vlees, vis).
• Gebruik maaltijdsoep uit blik (bonen- of erwtensoep). U kunt deze
eventueel zeven en de vulling fijn malen.
• Gebruik warme maaltijd uit de koeling van de supermarkt. U kunt deze
eventueel zelf fijnmalen.
• Gebruik potjes baby- en peuterfruit en kleutermaaltijden. Deze
maaltijden zijn zonder zout en andere smaakmakers bereid, die kunt u
dus zelf naar smaak toevoegen. De maaltijden kunt u verdunnen met
bouillon.
• Gebruik aardappelpuree uit een pakje.
• Gebruik kaasfondue uit een pakje met stukjes brood en gekookte
groente (bijvoorbeeld bloemkool, broccoli, wortel, witlof).
• Gebruik kant-en-klare salades (huzaren, zalm). U kunt deze eventueel
zelf fijn malen en smeuïg maken met extra mayonaise of slasaus.
• Gebruik kant en klare griesmeel-, rijstebloem-, en havermoutpap.
• Neem drinkontbijt.
• Maak of koop milkshakes.
Kant-en-klare (mix)maaltijden
Als u geen energie heeft om zelf te koken kunt u gebruik maken van
maaltijdbezorging zoals ‘tafeltje-dekje’. Meer informatie hierover kunt u
krijgen via de thuiszorginstantie in uw woonplaats. Ook kan de transferverpleegkundige in het ziekenhuis hier meer informatie over geven.
Er zit een transferverpleegkundige bij het patiënteninformatiecentrum in
de polikliniek. Sommige cateringbedrijven leveren aangepaste maaltijden.
U kunt ook met een restaurant bij u in de buurt afspraken maken over
bezorg- of ophaalmaaltijden.
21
7 Recepten
De volgende recepten zijn gekozen, omdat ze in het algemeen makkelijk
zijn te bereiden en makkelijk door te slikken zijn. Daarnaast is er gelet op
smaak. Alle recepten zijn berekend op twee porties.
Zoete recepten, koud
Perendrank
100 gram peren uit blik
100 gram stukjes geschilde komkommer
100 ml yoghurt
Honing
Peren en komkommer mixen met staafmixer of keukenmachine;
Al roerend de yoghurt toevoegen;
Naar smaak honing toevoegen.
Peer kan vervangen worden door verse meloen.
Wintercocktail
100 ml vanillevla
100 ml chocolademelk
100 ml appelsap
Speculaaskruiden
Vla, chocolademelk, appelsap door elkaar mengen;
Naar smaak speculaaskruiden toevoegen;
Koud serveren (smaakt naar vloeibare speculaas).
Milkshake
200 ml melk of karnemelk
2 bolletjes roomijs
Vruchtenmoes- of sap
Alle ingrediënten door elkaar mixen met staafmixer of keukenmachine;
U kunt variëren door verschillende smaken ijs te nemen of fruitsoorten
uit te proberen.
22
Zoete recepten, warm
‘Gluhwein’ (4 glazen)
1000 ml rode druivensap
500 ml appelsap
20 ml frambozen limonadesiroop
Kaneelstokje
In stukjes gesneden sinaasappel
Vanillestokje
Doe alle ingrediënten bij elkaar en laat het inkoken tot de helft;
Eventueel licht binden met maïzena.
Vruchtenmoes
200 gram perziken of abrikozen uit blik
200 ml rode bessen- of druivensap
Verwarm de ingrediënten;
Mix ze door elkaar.
Hartige recepten, warm
Gerookte zalm soep
500 ml groentebouillon
100 gram gerookte zalmfilet
100 gram stukjes geschilde komkommer
Dragon
Scheutje room
• Groentebouillon met in stukjes gesneden zalm en komkommer met de
dragon twintig minuten zachtjes koken;
• Daarna het geheel zeven en de bouillon opvangen;
• Het gezeefde met een beetje bouillon mixen met staafmixer of
keukenmachine;
• Zout en room naar smaak toevoegen;
• Eventueel bouillon toevoegen om de gewenste dikte te krijgen.
Restant bouillon kan bewaard worden voor drinkbouillon.
Gerookte zalm kan vervangen worden door gerookte palingfilet.
23
Tomatensaus
200 gram gepelde tomaten (blik)
50 gram ui
100 gram in stukjes gesneden wortel
50 gram gehakt
200 ml bouillon
Italiaanse kruiden
•
•
•
•
•
•
Gehakt in pan rul bakken;
Uitje mee fruiten;
Tomaten en Italiaanse kruiden toevoegen;
Wortel en bouillon erbij doen en 20 minuten zachtjes koken;
Alles door elkaar mengen en zout naar smaak toevoegen.
Smaakt lekker bij rijst of spagetti.
Kippensoep
500 ml groentebouillon
100 gram gerookte kipfilet
100 gram geschilde komkommer in stukjes gesneden
1 theelepel Franse mosterd
Honing
Een scheutje room
Provençaalse kruiden
• Groentebouillon met gerookte kipfilet in stukjes en komkommer met
de kruiden 20 minuten zachtjes koken;
• Daarna het geheel zeven en de bouillon opvangen;
• Het gezeefde met een beetje bouillon mixen met staafmixer of
keukenmachine;
• Honing, mosterd, room en zout naar smaak toevoegen;
• Eventueel bouillon toevoegen tot de gewenste dikte.
Restant bouillon kan bewaard worden voor drinkbouillon.
24
Hartige recepten, koud
Tomaten-bleekselderijdrank
200 ml tomatensap
1 klein blikje bleekselderij
2 lepels zachte roomkaas bijvoorbeeld Mon Chou®
Worcestersaus
• Bleekselderij pureren met de roomkaas;
• Tomatensap toevoegen;
• Op smaak maken met worcestersaus.
Asperge-hammousse
100 gram asperges uit blik met vocht
75 gram fijn gesneden ham
100 gram zachte roomkaas
Gemalen foelie en zout
• Asperges met vocht en ham vijf minuten zachtjes koken;
• Het geheel met de zachte roomkaas mixen;
• Eventueel zout en foelie naar smaak toevoegen.
Lekker als borrelhapje, op toast of een stukje (stok)brood.
Eiersalade
2 hardgekookte eieren
¼ zachte appel
1 plak ham (20 gram)
1 eetlepel mayonaise
1 eetlepel yoghurt
(gedroogde) peterselie
Zout en peper
• Prak de eieren fijn;
• Snijd de appel fijn;
• Het plakje ham versnipperen;
• Alle ingrediënten vermengen;
• Eventueel op smaak brengen met zout en peper.
25
Kookboek
Andere smakelijke recepten vindt u in het kookboek ‘Als eten even
moeilijk is’. Een praktisch boek voor mensen die behandeld zijn voor
een tumor in de mond, keel of slokdarm. Geschreven door D. Verkaar,
uitgeverij Caplan Books in samenwerking met stichting Klankbord.
Het kookboek is verkrijgbaar in de boekhandel voor € 12,95.
(ISBN 9789087240400). Patieënten die lid worden van de patientenvereniging Stichting Klankbord ontvangen het boek gratis.
26
8 Meer informatie
Hieronder vindt u meer informatie over (patiënten)verenigingen.
Stichting Klankbord
Patiëntenorganisatie voor mensen met kanker in het hoofd-halsgebied
Postbus 1058
3860 BB Nijkerk
Telefoon (033 247 3464
www.stichtingklankbord.nl
email [email protected]
Nederlandse Stichting Voor Gelaryngectomeerden (NSVG)
Patiëntenvereniging voor stembandlozen
Postadres:
Postbus 13
3500 AA Utrecht
T 030 - 232 14 83
F 030 - 236 74 20
I www.nsvg.nfk.nl
E [email protected]
Bezoekadres (na afspraak):
Vredenburg 24, 4e etage
3511BB Utrecht
VU medisch centrum, sectie diëtetiek en voedingswetenschappen
Telefoon (020) 444 3410.
Voor de samenstelling van deze tekst heeft het VUmc voor een groot
deel gebruik gemaakt van teksten uit het boekje Als eten niet meer
vanzelfsprekend is, uitgegeven door het IKA, werkgroep diëtetiek.
27
101018
VU medisch centrum©
januari 2014
www.VUmc.nl
28