Sino-Sovjet relaties voor het communisme

Miranda Benschop, 3033295
Koude Oorlog
Juli-September 2008
6723 woorden
Inhoudsopgave
INLEIDING: ......................................................................................................................................................... 3
SINO-SOVJET RELATIES VOOR HET COMMUNISME ............................................................................ 5
RELATIES NA DE RUSSISCHE REVOLUTIE ............................................................................................... 8
WELKE PROBLEMEN ONTSTONDEN ER IN DE JAREN 1950-1960’S? ................................................ 14
DE ROL VAN DE VERENIGDE STATEN ..................................................................................................... 18
CONCLUSIE ....................................................................................................................................................... 21
LITERATUURLIJST ......................................................................................................................................... 23
2
Inleiding:
In 1917 vond er in Rusland een ingrijpende revolutie plaats, die het einde betekende van een
tijdperk. Rusland werd omgedoopt tot de Sovjet-Unie en de tsaar werd vervangen door de
communistische partij. Diens politieke leer was de enige juiste, vereniging van alle mensen op
aarde was het doel.1 De communistische partij hoopte dus eigenlijk dat de revolutie zich over
de hele wereld zou verspreiden, maar helaas voor de communisten gebeurde dit niet. Toch
waren de Amerikanen vooral na de Tweede Wereldoorlog bang dat het machtsgebied van de
communisten zich zou uitbreiden.
In zekere zin gebeurde dit ook, want een paar jaar na de Tweede Wereldoorlog,
namelijk in 1949, werd ook China communistisch. Men zou denken dat de Russen hier dolblij
mee waren; ze hadden nu immers een bondgenoot tegen de kapitalistische Verenigde Staten.
Toch verslechterden de relaties tussen de twee grootste communistische landen ter wereld,
waardoor de VS de kans kreeg om de twee landen tegen elkaar uit te spelen. De vraag is
natuurlijk waarom de Russen en Chinezen dit lieten gebeuren, waarom waren de relaties niet
beter? Ik verwacht dat er teveel verschillende oorzaken waren voor de breuk, zodat de SovjetUnie en China geen andere keus hadden dan een einde te maken aan de samenwerking.
Mijn hoofdvraag luidt dus: waren de verslechterde relaties tussen China en de Sovjet-Unie in
de jaren vijftig en zestig onvermijdelijk? Om deze vraag te kunnen beantwoorden is het
belangrijk te weten wat er precies gebeurde in deze periode en waarom de relaties
verslechterden. Ik heb om hierachter te komen een paar deelvragen opgesteld. De eerste
deelvraag behandelt de relaties tussen China en de Sovjet-Unie voordat het communisme een
rol speelde. Verder is het belangrijk te weten hoe de relaties waren nadat het communisme
een rol ging spelen, en waarom ze zo waren. Daarnaast is het belangrijk om te weten welke
gebeurtenissen er plaatsvonden in de jaren vijftig en zestig die tot de Sino-Russische breuk
leidden. Tenslotte zal ik kijken naar de rol die de VS in dit alles heeft gespeeld. Waarom
zocht China toenadering tot de Verenigde Staten?
Dit paper is van groot belang, omdat begrip van de onderlinge relaties noodzakelijk is
wanneer men de gebeurtenissen tijdens de Koude Oorlog wil onderzoeken.
“It is difficult to exaggerate the historical significance of the Sino-Soviet conflict. It has influenced every facet of
international life, not to speak of the Soviet block itself. No analysis of the relationship between Washington and
1
Edward Crankshaw, Rusland/China: een wereldconflict (Utrecht 1963) 16.
3
Moscow, of the problem of nucleair proliferation, or the orientation of Indian nationalism, of the thrust of
revolutionary movements in the Third World would be complete without taking into account the impact of the
increasingly bitter dispute between the two onetime seemingly close allies.” 2
Gezien de omvang van dit onderwerp, zijn er natuurlijk al verschillende auteurs geweest die
hun licht hebben geschenen over de relaties tussen China en de Sovjet-Unie. Zo is er onder
andere Raymond L Garthoff. Hij is wellicht DE deskundige op het gebied van de Koude
Oorlog en mag hier dan ook niet vergeten worden. Zijn boek Detente and confrontation:
American-Soviet relations from Nixon to Reagan is één van de weinige boeken over de Koude
Oorlog dat de zaken vanuit verschillende perspectieven bekijkt. Bovendien schenkt Garthoff
niet alleen aandacht aan de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten, maar beschrijft ook de
situatie in de rest van de wereld. Volgens hem waren de relaties van China erg belangrijk,
zozeer zelfs dat men China als speler in de Koude Oorlog moet beschouwen.
Verder is ook het werk van Shu Guang Zhang, Economic Cold War. America’s
embargo against China and the Sino-Soviet alliance, 1949-1963 uit 2001 erg interessant. In
plaats van de politieke invalshoek die in de meeste boeken over dit onderwerp wordt
gehanteerd, bekijkt Zhang alles vanuit een economische optiek.
Tenslotte heb ik voor dit stuk gebruik gemaakt van een aantal toespraken van
betrokken personen, zoals Brezjnev en Chou EnLai. Deze toespraken zijn gehouden aan het
eind van de jaren zestig, dus precies in de periode waar dit paper over gaat.
2
Nicholas V. Riasanovsky en Mark D. Steinberg, A history of Russia (7e druk; New York Oxford 2005) 529.
4
Sino-Sovjet relaties voor het communisme
Als eerste is het van belang erachter te komen of de relaties tussen Rusland en China
werkelijk verslechterd zijn. Was er werkelijk een verandering in de verhoudingen of
bestonden er altijd al problemen tussen de twee buurlanden? Om hierachter te komen moeten
we bestuderen hoe de relaties tussen de buurlanden vroeger waren, voor de communistische
revolutie van 1917. Toen leken de problemen namelijk te beginnen.
De relaties tussen China en Rusland gaan ver terug. Zo werden beide landen in het verleden
bezet door de Mongolen. Het is echter moeilijk om de relaties tussen de buurlanden vanaf het
begin te beschrijven, aangezien de samenstelling van Rusland zoals wij dat vandaag de dag
kennen, pas rond de 17e eeuw vorm begon te krijgen. Rusland bestond dus maar amper in
1600, terwijl China rond deze periode juist het grootste en meest ontwikkelde rijk ter wereld
was.3 Ik zal me hier daarom beperken tot de Sino-Russische relaties vanaf de zeventiende
eeuw.
De eerste echte poging tot contact met China vond plaats in 1608. Toch duurde het
nog tot 1618 voordat de eerste Russische afgezanten Peking werkelijk bereikten. Deze
afgezanten, genaamd Petlin en Mundoff, hadden echter weinig tot geen succes. Aangezien ze
geen giften hadden meegebracht voor de keizer en hun land bovendien als onbelangrijk werd
beschouwd, mochten de Russische afgevaardigden niet op audiëntie bij de keizer.4 Wel
kregen ze een kaart mee met daarop de Chinese provincies, maar helaas konden de Russen
hier niets mee, aangezien zij de Chinese taal niet beheersten.
Een tweede poging werd pas gedaan toen de Ching-dynastie aan de macht was,
namelijk in 1656. De Russische afgezant had deze keer wel tribuut bij, maar omdat hij
weigerde te buigen voor de keizer – dit was in Rusland niet gebruikelijk – kreeg ook hij de
keizer niet te zien of te spreken. Het zou nu nog drie jaar duren voordat de Russen eindelijk
succes zouden krijgen. De keizer accepteerde nu de Russische giften en gaf ook Chinese
giften mee terug naar Moskou. Deze giften, waaronder thee, waren in Rusland onbekend en
onbemind, dus werden ze in Peking nog verkocht.5
In de loop van de zeventiende eeuw kreeg Rusland steeds meer concurrentie in China.
Landen als Groot-Brittannië en Frankrijk kwamen via overzeese routes hun geluk beproeven
in Azië. Het was echter wel duidelijk dat Rusland een voorkeurspositie genoot. Rusland werd
3
Jonathan D. Spence, The search for modern China (2e druk; New York Londen 1999) 7.
Aitchen K. Wu, China and the Soviet Union: a study of Sino-Soviet relations (Londen 1950) 5.
5
Wu, China and the Soviet-Union, 5.
4
5
anders behandeld dan andere landen die naar China kwamen; in plaats van het Ministerie van
Rituelen werd er voor de Russen een speciaal bureau gebruikt, namelijk de Lifan Yuan.6 Dit
bureau was oorspronkelijk opgericht voor contacten met de Mongolen.
Ondanks hun voorkeurspositie hadden de Russen in het verleden niet altijd vrede met
China. Er waren weliswaar al vanaf het eerste begin handelscontacten, maar deze leidden
soms tot geschillen. China had geen behoefte aan handel met de Russen, zij was
zelfvoorzienend. De Russen daarentegen zagen wel noodzaak tot handelscontact met China.
In de jaren zestig van de zeventiende eeuw waren er dan ook verschillende Russische
handelaren actief in de grensgebieden in China. De Ming-ambtenaren waren hier niet blij
mee, zij wilden de handelaren verdrijven door een soort niemandsgebied te creëren aan de
grens.7 Helaas voor de Ming was hun plan om de handelaren te verdrijven te kostbaar en
onpraktisch om uit te voeren. Daarom werd er pas na 1683, toen de Qing Taiwan hadden
veroverd, een poging gedaan de Russen te verdrijven.
“The siege in question was carried out under the pretence of hunting, whereas, in fact, it was an attempt to drive
out the Russians.”8
Gelukkig konden de geschillen een paar jaar later, in 1689, alweer worden opgelost. Toen
werd ook een verdrag getekend, het Verdrag van Nerchinsk, waarin de grenzen tussen China
en Rusland werden beschreven en waarin stond dat de Chinezen Russische handelaren in hun
gebied zouden toestaan.
Niet alleen handelscontacten waren de oorzaak van geschillen, ook bestond er lange
tijd onenigheid over waar Rusland eindigde en China begon. Dit was niet opzienbarend,
aangezien de grens tussen de twee landen de langste grens ter wereld was. De conflicten
tussen de Chinezen en de Russen werden – in ieder geval tijdelijk – opgelost toen in 1727 het
verdrag van Kiakhta werd getekend, waarin de grenzen nogmaals werden vastgelegd. In dit
verdrag werd ook een religieus punt opgenomen, er werd nu namelijk een Russisch-orthodoxe
kerk gevestigd in Peking. Er waren drie redenen om dit verdrag te tekenen, namelijk de
grensgeschillen, handelskaravanen en de ontdekking van goud in Siberië.9 Dit waren tevens
de voordelen die Rusland behaalde met dit verdrag. Zoals Aitchen K. Wu schrijft in China
and the Soviet-Union. A study of Sino-Soviet relations was er na het sluiten van dit verdrag
voor meer dan 150 jaar rust aan de Russisch-Chinese grens.
6
Spence, The search for modern China, 67.
Ibidem, 65.
8
Wu, China and the Soviet-Union, 7.
9
Spence, The search for modern China, 85.
7
6
Lange tijd had Rusland niets te vrezen van China. Het land was immers militair en politiek
ongeschikt, zo werd er gedacht.10 Maar geleidelijk begon dit idee te veranderen en begonnen
de Russen angstig te worden voor China. Na het Britse verdrag met de Chinezen in 1858, dat
zeer onvoordelig was voor China, zagen de Russen hun kans schoon. Zij dwongen China
datzelfde jaar nog tot een vernederend verdrag, getekend in Aigun. Hierbij kwam dat
Alexander II in 1865 een militaire expeditie naar Centraal Azië uitvaardigde, waarbij het doel
was om China in zijn geheel te veroveren. Rusland zag zichzelf als Verlicht Europees land dat
het verre oosten beschaving moest brengen.11 Maar de Russen onderschatten de militaire
kracht van de Chinezen en overschatten hun militaire invloed in China.12 De relaties tussen
Rusland en China waren dus niet meer zo goed als voorheen.
Ondanks alle kleine en grotere problemen is er toch nooit echt sprake geweest van
oorlog tussen de Russen en de Chinezen. Er werden talloze verdragen tussen de twee landen
gesloten, waar men zich over het algemeen ook aan hield. Al met al kunnen we dus zeggen
dat de buurlanden altijd op goede voet hebben gestaan met elkaar en dat de problemen pas
werkelijk ontstonden in de twintigste eeuw.
10
Alexander Lukin, Perceptions of China threat in Russia and Russian-Chinese relations (geschreven voor de
internationale conferentie China threat perceptions from different continents 2001).
11
Lukin, Perceptions of China threat.
12
Wu, China and the Soviet-Union, 22.
7
Relaties na de Russische Revolutie
We hebben net ontdekt dat de relaties tussen de Chinezen en de Russen altijd redelijk
vreedzaam zijn geweest. Pas nadat het communisme in het spel kwam, ontstonden er grote
problemen. Waarom veranderden de relaties toen?
De eerste jaren na de Russische revolutie van 1917 bleven de banden tussen de Sovjet-Unie
en China sterk. Er ontstond in China een communistische partij, die door Lenin en de zijnen
werden gesteund. Verder werd op 25 juli 1919 de Eerste Declaratie uitgevaardigd door de
Sovjet-Unie, waarin zij bereid leek de fouten uit het verleden, gemaakt door de tsaar, uit te
wissen. Alle ongelijke verdragen en veroveringen door de tsaar moesten worden vernietigd.
Bovendien gaven de Sovjets hiermee aan dat zij de weg vrij maakten voor een nieuw verdrag
met China, ditmaal op grond van gelijkheid. In 1924 werd een Sino-Sovjet verdrag getekend,
dit was het eerste verdrag voor China waarbij zij gelijk werd gesteld aan de westerse machten.
Een aantal jaar later, op 27 september 1927, werd de Tweede Declaratie uitgevaardigd.
Deze declaratie ging dieper in op de toezeggingen in de Eerste Declaratie, verder werd er nu
een toevoeging gemaakt over de Chinese spoorwegen. Hierover moest volgens de Russen een
nieuw verdrag worden getekend. De verschillen met de eerste Declaratie waren onopvallend,
maar desalniettemin erg belangrijk. De Sovjet-Unie gaf in de Eerste Declaratie nog aan dat zij
zich terug zou trekken uit alle op onlegitieme gronden verkregen gebieden, zoals de
spoorwegen. In de tweede declaratie verklaarde zij echter dat de spoorwegen door beide
landen beheerd moest worden.13 Het laatste was hiermee nog niet gezegd over de spoorwegen,
het onderwerp zou nog vaak voor discussie zorgen. Zo vond er in 1929 vond er een crisis
plaats, waarbij de Chinezen de ‘Manchurian Chinese Eastern Railway’ bezetten. Een snelle
militaire interventie door de Sovjet-Unie maakte een eind aan het conflict en dwong de
Chinezen het herstel van de gezamenlijke administratie van de spoorweg te accepteren.
Zoals al eerder werd aangegeven, bestond er in China in de jaren twintig al een
communistische partij. Het was echter nog niet de tijd voor een Chinese revolutie, zo luidde
het oordeel van de Russische communistische leiders. Geleidelijk werd steeds meer duidelijk
dat de Sovjet-Unie China niet kon of wilde steunen. In The search for modern China van
Jonathan D. Spence is terug te zien dat de economische steun van de Sovjet-Unie tegenviel.
Uit zijn gegevens blijkt dat van 1902 tot 1931 de investering van de Russen in China toenam,
maar in 1936 was deze praktisch tot het nulpunt gezakt.14 De tegenvallende politieke steun
13
14
Wu, China and the Soviet-Union, 139.
Spence, The search for modern China, 362.
8
van de Russen kwam pas aan het licht toen de CCP (de Chinese Communistische Partij) in de
jaren veertig van de vorige eeuw de strijd aanging met het regime. De eerste scheuren in de
Sino-Sovjet relaties ontstonden. De steun die Stalin had beloofd, viel enorm tegen; De CCP
stond als het ware alleen.15 Daar kwam nog bij dat het Rode Leger zich misdroeg in de
Chinese provincie Mantsjoerije.
Ondanks deze tegenvallers werd er in 1945 toch het Sino-Soviet Treaty of Friendship
getekend door Molotov en Wang Shi-Chieh. Het was een verdrag van geven en nemen. De
voordelen voor de Russen waren onder andere gezamenlijke controle over de spoorwegen
voor de eerstvolgende dertig jaar, behoud van leger, luchtmacht en marine en toegang tot Port
Arthur. De voordelen voor China waren onder andere militaire voorraden en ander materiaal
van de Sovjet-Unie tot hun beschikking, na dertig jaar zouden de spoorwegen eigendom zijn
van China en de Sovjet-troepen zouden zich terugtrekken uit Mantsjoerije. Zoals je kunt zien
was dit een verdrag waarbij de Chinezen vooral gaven en de Sovjets namen.
In december 1949 bezocht Mao Zedong de Russische hoofdstad. Februari het
volgende jaar werd een nieuw verdrag getekend, het Sino-Soviet Treaty of Friendship
Alliance and Mutual Assistence. Hoewel de Sovjet-Unie en China dus een bondgenootschap
aangingen met elkaar, bestonden er al wel twijfels over elkaars oprechtheid.
De revolutie die in de jaren veertig in China plaatsvond, bracht ook geschillen met zich mee.
China had een voorbeeld toen zij eraan begon, het is daarom niet verwonderlijk dat de
revolutie niet op dezelfde manier verliep als een aantal jaar eerder in Rusland. In Rusland was
de revolutie al ongeveer 30 jaar oud toen deze in China begon. De Chinezen waren in 1960
dus ongeveer net zo ver als de Russen in het eerste jaar van het eerste vijfjarenplan.16 Terwijl
in China sprake was van strijd en ontbering, bestond in de Sovjet-Unie een betrekkelijke
rijkdom.17
Naast chronologische verschillen, waren er ook verschillen van een andere aard. In de
Sovjet-Unie werd er volop geweld gebruikt, gemanipuleerd en bedrogen, terwijl er in de
Chinese revolutie nooit van middelen als oplichterij gebruik werd gemaakt.18 Een ander
verschil is dat de revolutie in Rusland in het centrum begon en zich langzaamaan steeds
verder door het land verspreidde, terwijl de revolutie in China juist in het centrum eindigde.
15
David Allan Mayers, Cracking the monolith. U.S. policy against the Sino-Soviet alliance, 1949-1955 (Baton
Rouge en Londen 1986) 15.
16
Crankshaw, Rusland/China: een wereldconflict, 42.
17
Ibidem, 43.
18
Ibidem, 45-50. Ook de andere verschillen in de manier waarop de revolutie zich ontwikkelde, komen
hiervandaan.
9
China heeft verder gedurende de revolutie altijd dezelfde leiders gehad, deze hoefden
bovendien geen gebruik te maken van indoctrinatie. In plaats daarvan werden oprechte
verhalen verteld over de communistische levenswijze. Dit had te maken met de kracht van
Mao, die rustte op zijn boeren, terwijl deze in de Sovjet-Unie juist de grote vijanden van de
staat waren.
Na het aantreden van het communistisch bewind in China in 1949 werden de problemen
alleen maar groter. China had een probleem dat Rusland niet kende, namelijk een explosieve
bevolkingsgroei. Daarom moesten bepaalde zaken anders worden aangepakt. Het was
bijvoorbeeld essentieel voor China om haar productie te verhogen, om zo alle monden te
kunnen voeden. Het eerste vijfjarenplan dat hiervoor in het leven werd geroepen, was een
groot succes. Hierdoor begon Mao te geloven dat China weldra in een moderne industriële
natie zou transformeren. De Russische leiders geloofden niet in de verwachting van Mao en
lieten dit duidelijk blijken. Dit zorgde er echter enkel voor dat Mao nog vastbeslotener werd
om zijn plan te verwezenlijken. Ook concludeerde hij dat de Sovjet-Unie nog steeds het plan
had om China te bezetten en exploiteren.19 Mao was dus erg optimistisch over de
mogelijkheden voor China. Volgens Griffith lag hierin de aard van de breuk tussen de SovjetUnie en China; Mao was vastbesloten om China internationaal op de kaart te zetten.20 Naast
economische ontwikkeling was Mao daarom vastbesloten om eigen nucleaire wapens te
produceren en wilde hij het Chinees grondgebied, zoals Taiwan en de grensgebieden met
Rusland, heroveren. De spanningen tussen beide landen namen toe.
In 1956 gaf de Sovjet-Unie aan van plan te zijn de leninistische principes los te laten.
De Chinezen waren het hier niet mee eens, volgens hen was de leninistische route het enige
juiste pad naar het communisme. Er waren dus verschillen in doctrine-uitleg. Hierbij werd een
onderscheid gemaakt tussen het dogmatisme en het revisionisme. De Russen verweten de
Chinezen van dogmatisme, iets wat gevaarlijk was voor het ultieme doel van het
communisme:
“The stand taken by the leadership of the Communist Party of China offers a striking example of the harm that
can be done to the common cause of the communists by a departure from Marxism-Leninism and a break with
internationalism.”21
Shu Guang Zhang, Economic Cold War. America’s embargo against China and the Sino-Soviet alliance,
1949-1963 (Washington Stanford 2001) 217-221.
20
William E. Griffith, Sino-Soviet relations, 1964-1965. Studies in international communism 8 (Massachusetts
1967) 4.
21
‘Brezhnev on China’s foreign policy’, Studies in comparative communism, 2: 3-4 (July 1969 - October 1969)
313-317, aldaar 313.
19
10
Hier bleef de kritiek niet bij. Volgens de Sovjet-Unie probeerde de C.P.R. als sinds de eerste
jaren na de overwinning van de revolutie om een wig te drijven tussen de twee landen. Zo zou
de overheid in Peking alle partijen die er een andere mening of doel op na hielden dan zijzelf
als revisionistisch bestempelen.22 Bovendien zouden de Chinezen actief proberen de
revolutionaire krachten tegen over elkaar te zetten, gingen ze van kritiek op ‘peaceful
coexistence’ over op directe tegenstand tegen het oplossen van internationale conflicten en
China zou zelfs zelf bewapende conflicten uitlokken.23
Naast meningsverschillen over het communistisch gedachtegoed, ontstonden er ook
problemen in de financiële banden tussen China en de Sovjet-Unie. De beloofde steun van de
Sovjet-Unie aan de andere communistische landen viel volgens veel historici erg tegen.
Hoewel de Sovjet-Unie werd geacht de Chinese veiligheid te verzekeren, werd steeds vaker
duidelijk dat de Sovjet-Unie hiervoor niet de middelen had. De grenzen aan de steun die de
Sovjet-Unie kon geven, waren bereikt. Niet alleen China merkte dit op, ook andere landen die
van de Sovjet-Unie afhankelijk waren, konden niet op het land rekenen. In de Korea-Oorlog
bijvoorbeeld stuurden de Russen geen manschappen en zelfs de materiele steun was niet om
over naar huis te schrijven.
“Through its "economic cooperation" with a number of Asian countries in the past, Soviet revisionism has
plundered large quantities of materials and resources from these countries and dumped its shopworn goods at
high prices there. It has fattened at the expense of others.” 24
Er zijn echter ook mensen die geloven dat de steun van de Sovjet-Unie wel toereikend was.
Zo is er dr. Wang Chung-Hui, die vond dat de materiele en technische steun van de Russen
aan China in de jaren veertig erg goed was.25
“It was generally believed that the great victory of Taierchuan in april 1938 was mainly due to modern
equipment which came from the Soviet-Union.”26
Naast tegenvallende steun, was er ook verschillende malen sprake van grensverschillen.
Volgens China werden deze door de Sovjet-Unie uitgelokt. Het ‘systeem van collectieve
veiligheid in Azië’ waarover de Sovjets praatten, was volgens hen in feite een anti-Chinese
‘Brezhnev on China’s foreign policy’, 314.
‘Gromyko on the problems of Sino-Soviet relations’, Studies in comparative communism, 2: 3-4 (July 1969 October 1969) 361-364, aldaar 360-361 en ‘Brezhnev on China’s foreign policy’, 314.
24
‘Collective security in Asia, an anti-China alliance’, Studies in comparative communism, 2: 3-4 (July 1969 October 1969) 356-358, aldaar 358.
25
Wu, China and the Soviet-Union, 268.
26
Ibidem, 270.
22
23
11
alliantie.27 De Russen op hun beurt beschuldigden China ervan dat zij de Russen provoceerde.
De Sovjet-Unie ging zelfs nog een stap verder en beschuldigde de Chinese overheid ervan dat
zij een anti-Sovjet campagne voerde, waarbij het idee werd geïndoctrineerd dat de SovjetUnie wilde aanvallen.28 Verder beweerden de Sovjets dat de Chinese leiders territoriale claims
hadden ten opzichte van de Sovjet-Unie. De Chinezen zouden beweren dat de in het verleden
getekende verdragen, die duidelijk de grens bepaalden, oneerlijk waren en dus ongeldig.29
Ook de buitenlandse politieke doelen van de twee landen verschilden sterk. In China
was deze sterk gebonden aan de binnenlandse politiek. De bevolking van China groeide
explosief, hierop moest de productie worden aangepast. Indoctrinatie en druk namen toe,
terwijl men zocht naar oplossingen in de industriële- en agrarische sector. Tegenover de
Sovjet-Unie streefde China naar onafhankelijkheid en zelfvoorziening, verder maakten de
Chinezen zich sterk voor de anti-Amerikaanse strijd. 30 De Sovjet-Unie had te kampen met
economische problemen in eigen land. Hierdoor kon Amerika een superieure positie innemen.
Uit zelfbescherming was het buitenlandse beleid van de Russen daarom gericht op détente
met Amerika, vermindering van de vijandigheid ten opzichte van China en het veiligstellen
van haar positie in Oost-Europa.31
Amerika is het laatste en enige punt waarop China en de Sovjet-Unie lijnrecht
tegenover elkaar stonden.32 China bekritiseerde de pogingen van de Sovjet-Unie om dichter
tot de Verenigde Staten te komen. De Chinezen waren bang dat zij het onderspit zouden
delven wanneer de Sovjets en de Amerikanen een bondgenootschap tegen hen zouden
vormen.33 Daarom ondernam China actie, gericht op het dwarsbomen van de relaties. De
Russen op hun beurt vonden de Chinezen hypocriet.
“The facts show that the Chinese leadership speaks of struggle against imperialism, while actually helping the
latter, directly or indirectly, by everything it does. It helps the imperialists by striving to split the united front of
the socialist states.”34
Er waren dus extreme verschillen in culturele- en politieke erfgoed, revolutionaire ervaringen
en technologische en industriële ontwikkelingen.35 Bovendien speelden nationalistische
‘Collective security in Asia, an anti-China alliance’, 356 en ‘Riposte by Chou En-Lai to the Soviet plan for
Asian security’, Studies in comparative communism, 2: 3-4 (July 1969 - October 1969) 364-365, aldaar 364.
28
‘Brezhnev on China’s foreign policy’, 316.
29
‘Gromyko on the problems of Sino-Soviet relations’, 362-363.
30
Griffith, Sino-Soviet relations, 6.
31
Ibidem, 7-9.
32
Crankshaw, Rusland/China: een wereldconflict, 170.
33
Ibidem, 173.
34
‘Brezhnev on China’s foreign policy’, 315.
27
12
gevoelens een rol. Zowel China als de Sovjet-Unie streefde naar internationale invloed en
prestige. Tenslotte was er Amerika die een wig tussen de buurlanden probeerde te drijven.
Concluderend kunnen we dus zeggen dat de problemen zich gewoonweg opstapelden, totdat
een samenwerking niet langer mogelijk was.
35
Mayers, Cracking the monolith, 9.
13
Welke problemen ontstonden er in de jaren 1950-1960’s?
Welke problemen bestonden of ontstonden er tussen China en de Sovjet-Unie in de jaren
vijftig en zestig van de vorige eeuw? Men zou verwachten dat de communistische buurlanden
één front zouden vormen tegen de kapitalistische Verenigde Staten en in het begin leek dit
ook zo te zijn. Zelfs de Verenigde Staten hadden volgens sommige historici, zoals Harold
Hinton en Shu Guang Zhang, niet door dat er scheuren ontstonden in de eeuwenoude relatie.36
Over de vraag waarom deze problemen ontstonden, hebben we het al gehad, maar om te
kunnen zeggen of de breuk tussen China en de Sovjet-Unie onvermijdelijk was, is het nodig
om te weten welke gebeurtenissen er plaatsvonden. Wat voor geschillen zorgden ervoor dat
de Sino-Sovjet samenwerking tot een halt kwam?
Het is moeilijk om aan te geven wanneer de relaties nu precies radicaliseerden.
Volgens William E. Griffith vond de aanloop naar de Sino-Sovjet breuk plaats in de lente van
1958, zo schrijft hij in Sino-Soviet relations, 1964-1965. Ook Edward Crankshaw beschouwt
1958 als een kritiek jaar. Toch zagen de Russen en Chinezen zelf de zaken heel anders.
Daarom zal ik kort chronologisch de belangrijkste gebeurtenissen die tot de breuk tussen de
Russen en Chinezen leidden, noemen, waarbij ik zal aangeven welke gebeurtenissen als
kritiek werden beschouwd.
De eerste jaren nadat China communistisch werd, waren weliswaar onbehaaglijk, maar er
waren geen moeilijkheden. Er werden handelsverdragen getekend tussen de Sovjet-Unie en
China en ook andere belangrijke kwesties werden afgehandeld. De reden waarom er tot 1953
geen problemen ontstonden, was dat beide landen dezelfde prioriteiten hadden. De Tweede
Wereldoorlog had voor dringende problemen gezorgd in zowel China als de Sovjet-Unie. Het
was zinloos om met elkaar te strijden, want alle energie moest gaan naar economisch herstel
en behoud van wat de landen gewonnen hadden.37 Opvallend is dat hoewel de Chinese
revolutie met blijdschap verwelkomd werd in de Sovjet-Unie, China geen deel leek uit te
maken van de communistische internationale. China was ook geen lid van de Kominform.
Pas na de dood van Stalin begonnen er werkelijk problemen te ontstaan in de relatie.
Het basisgeschil waaruit alle andere geschillen voortkwamen, was volgens Crankshaw de
pretentie dat Moskou het communistische ‘Rome’ zou zijn. Dit betekende dat China
ondergeschikt was aan de grote Europese macht, wat door de Chinezen natuurlijk hevig werd
36
37
Mayers, Cracking the monolith, 3 en Zhang, Economic Cold War, 237.
Crankshaw, Rusland/China: een wereldconflict, 22.
14
ontkend.38 Een paar jaar na de dood van Stalin, in 1956 om precies te zijn, hield Chroesjtsjov
een toespraak. Hierin verklaarde de Russische leider dat de Sovjet-Unie een nieuwe koers zou
gaan volgen. Deze toespraak werd hierom later de destalinisatierede genoemd. Maar de rede
haalde de legitimiteit van de Sovjet-Unie als leider van de communisten onderuit. Niet langer
kon het land zich beroepen op haar ervaring.39 Het was dus ook niet langer mogelijk om te
beweren dat China ondergeschikt was. Hierbij kwam dat China gepikeerd was omdat zij het
niet eens was met de geplande destalinisatie, het land was over deze plannen niet eens
ingelicht! De Chinezen geloofden dan ook dat de breuk tussen de Russen en de Chinezen in
1956, toen Chroesjtsjov zijn geheime toespraak hield, zijn oorsprong vond.40
Een jaar later, op het 20e partijcongres in 1957, werden de Sino-Sovjet relaties
opnieuw op het spel gezet. De Russen weken namelijk af van de Leninistische ideeën die
volgens China essentieel waren. Als eerste betekende dit dat Chroesjtsjov het idee van een
geweldloze revolutie liet varen. Hij achtte een geweldloze revolutie alleen nog maar mogelijk
in vergevorderde kapitalistische staten. Het tweede punt dat door Chroesjtsjov werd
aangesneden, was vermijdbaarheid van de oorlog. De Russische leider gaf aan dat de
imperialisten onverzoenlijk en uiterst agressief waren. Van hen mocht niets verwacht worden
en niets mocht hen gegeven worden. Als laatste werd ook het idee dat er verschillende wegen
naar het socialisme mogelijk waren, laten varen. Chroesjtsjov sprak hierbij over dogmatisme
en revisionisme. Het dogmatisme, waarvan de Chinezen later veelal werden beschuldigd,
betekende voor de Sovjet-Unie dat de leninistische principes (te) strikt gevolgd werden,
ongeacht de veranderingen die de tijd met zich mee bracht. Aanhangers van het dogmatisme
zouden dus niet in staat zijn veranderende waarden te herkennen.41 Chroesjtsjov gaf op dit
partijcongres dus eigenlijk een stille sneer naar China. Het revisionisme (waarvan de Russen
werden beschuldigd) ontkende de historische noodzaak van een agrarische revolutie en ging
tegen de leninistische principes in. Volgens de Chinezen betekende revisionisme niets anders
dan verraad aan de idealen van de revolutie.42 Deze twee termen komen in veel toespraken in
de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw voor, waardoor de rest van de wereld niet door
had hoe groot de problemen in het communistische kamp werkelijk waren.
Ondanks het idee dat er maar één weg naar het socialisme was, werd de verhitte
discussie - in ieder geval tijdelijk – gestaakt met het bezoek van Chou EnLai aan Moskou.
38
Crankshaw, Rusland/China: een wereldconflict, 24.
Ibidem, 59.
40
Ibidem, 25.
41
Ibidem, 72-73.
42
Ibidem, 72-73.
39
15
Hierbij werd gepraat over de opstanden in Hongarije en Polen. Dit was natuurlijk even
belangrijker dan de strijd tussen de Russen en de Chinezen. Toch was er volgens Griffith in
perioden zonder conflict geen werkelijke vrede tussen de buurlanden. Deze perioden van rust
werden door zowel China als de Sovjet-Unie strategisch gebruikt om de relaties te
verergeren.43
Het jaar 1958 wordt door verschillende historici als kritiek beschouwd, zo ook door
Crankshaw. Hij schrijft in Rusland/China: een wereldconflict dat dit jaar essentieel was omdat
Mao toen te kennen gaf dat hij niet geloofde dat Chroesjtsjov geschikt was als hoofd van de
communistische beweging. Bovendien, zo schrijft Mayers in zijn boek Cracking the monolith.
U.S. policy against the Sino-Soviet alliance, 1949-1955, besloot Mao de loyaliteit van de
Sovjet-Unie ten opzichte van China te testen. De Russen kwamen erg dicht bij een
confrontatie met de Verenigde Staten.
Toch was volgens de Russen 1959 het omslagpunt in de relaties tussen de Sovjet-Unie
en China. Zij beschuldigden China ervan in dit jaar de Verklaring van Moskou van 1957 te
hebben geschonden.44 China kende in 1959 veel tegenslag, waardoor de regering niet toe
kwam aan de problemen in eigen land. Als eerste vond er een coup plaats in Laos, toen hier
de communistische regering aan wilde treden. Ten tweede vond er een opstand plaats in Tibet,
waar men vocht tegen de Chinese onderdrukking, de Dalai Lama vluchtte hierbij naar India.
Verder waren er nog opstanden in Indonesië, waarbij duizenden Chinezen gewond raakten of
omkwamen. Ten slotte was er nog een dreigende oorlog met India. Chroesjtsjov gaf aan dat
hij de Indiase regering zou steunen wanneer het tot een oorlog zou komen, hij ontkende de
territoriale claims van China en noemde de strijd zielig en dom. De Sovjet-Unie keerde zich
dus openlijk af van China.
In de loop van 1960 vonden verschillende communistische vergaderingen plaats.
Hierbij stond de kwestie Albanië centraal. China steunde de Albanezen in hun strijd om
onafhankelijkheid van Moskou. Elke kritiek die de Russen hadden op Albanië, werd dan ook
opgevat als kritiek op China.45 Dit zorgde later voor een definitieve breuk tussen China en de
Sovjet-Unie, hier kom ik later op terug. Tijdens de zomer van 1960 gaf de Sovjet-Unie aan
dat alle 1390 Russische experts en adviseurs teruggetrokken zouden worden uit China. Toen
dit in september werkelijk gebeurde, moesten alle Russische medewerkers in China hun
papieren vernietigen. Ook twee Russische nucleaire wapenexperts vertrokken na al hun
43
Griffith, Sino-Soviet relations, 3.
Crankshaw, Rusland/China: een wereldconflict, 25.
45
Spence, The search for modern China, 558-559.
44
16
papieren te hebben versnipperd. Alle economische banden werden verbroken en het conflict
tussen de Sovjet-Unie en China was in alle hevigheid teruggekeerd, schrijft Jonathan D.
Spence in The search for modern China. Ook uit gegevens van Zhang blijkt dit; de handel
tussen Rusland en China nam na 1960 drastisch af, totdat deze in 1970 nog maar één procent
van de totale Chinese handel betrof.46 Zoals hierboven al werd aangegeven, moesten twee
nucleaire deskundigen terugkeren naar de Sovjet-Unie. Helaas voor de Russen waren de
Chinezen in staat om uit de papiersnippers die zij achterlieten, essentiële informatie te halen
om zelf een atoombom te kunnen maken. Dit was de reden waarom de Chinese afgevaardigde
op de communistische partijvergadering van 1961, Chou EnLai, kon weglopen toen
Chroesjtsjov zowel Albanië als Stalin aanviel. Uit de incidenten die later in de jaren zestig
plaatsvonden, zoals de grensconflicten in 1969, is op te maken dat de breuk zeer definitief
was.47
Volgens mij begon de ommekeer in de relaties al eerder dan bijvoorbeeld Crankshaw dacht.
De destalinisatierede van 1956 zorgde al voor enorme spanningen. Ik denk dat China vanaf dit
moment haar vertrouwen in de Sovjet-Unie begon te verliezen.
46
47
Zhang, Economic Cold War, 282.
Riasanovsky en Steinberg, A history of Russia, 532-533.
17
De rol van de Verenigde Staten
De relaties tussen China en de Verenigde Staten aan het eind van de jaren zestig zijn al
meerdere malen beschreven. Dit is echter geen gemakkelijke taak, aangezien veel van de
bronnen geheime documenten zijn. Duidelijk is wel dat het niet eenvoudig was voor zowel de
Verenigde Staten als China om de banden met elkaar aan te trekken na jaren van animositeit,
wantrouwen en wederzijdse isolering. Oude vijandigheden, misconcepties, interne politieke
oppositie en verbondspolitiek compliceerden de besluitvorming in zowel Peking als
Washington.48 Toch kwamen deze landen dichter tot elkaar.
Natuurlijk kon de VS pas een rol gaan spelen, toen duidelijk werd hoe serieus het
geschil tussen China en de Sovjet-Unie was. Hierover verschillen de meningen. Hoewel er al
snel na de Chinese revolutie problemen ontstonden in het communistische kamp, waren de
Verenigde Staten daarvan volgens sommige historici niet op de hoogte. Er zijn ook historici
die beweren dat de VS wel degelijk op de hoogte was, maar dat zij gewoon niet in staat was
om de landen effectief tegen elkaar uit te spelen. Verder zijn er nog historici die geloven dat
de Verenigde Staten op de hoogte waren van de problemen tussen Moskou en Peking en dat
de pogingen van de VS om de twee landen uit elkaar te drijven zelf in zekere mate succes
hadden. Het is in ieder geval zeker dat de activiteiten van de Verenigde Staten hebben
bijgedragen aan de breuk tussen China en de Sovjet-Unie.49
“Thenceforth, the United States sought to weaken the alliance by pressing China economically, diplomatically,
and militarily, forcing it to make demands of the Soviet Union that were imprudent or otherwise impossible for
Moscow to meet.”50
Een van de oorzaken van de breuk was namelijk de détente tussen de Sovjet-Unie en de
Verenigde Staten. China was bang dat een ‘peaceful coëxistence’ een stap terug zou
betekenen voor het communisme. Bovendien dachten de Chinezen dat hiermee hun veiligheid
in het geding zou komen.
“How ruthless you were to the demonstrators against U.S. imperialism, and how abjectly subservient you were to
the U.S. imperialists!”51
William Burr, ‘Sino-American relations, 1969: The Sino-Soviet border war and steps towards rapprochement’,
Cold War History 1:3 (2001) 73-112, aldaar 103.
49
Mayers, Cracking the monolith, 152.
50
Ibidem, 6.
51
Griffith, Sino-Soviet relations, 89.
48
18
Waarom gingen de Amerikanen zich met China bezighouden? Nieuw ontdekte bronnen laten
zien dat de VS ambivalent was ten opzichte van de toenadering. Aan de ene kant werd deze
noodzakelijk geacht voor de regionale stabiliteit en als wapen tegen Moskou, aan de andere
kant waren de Amerikanen bang voor de PRC en de nucleaire capaciteiten van de Chinezen.52
Volgens de Verenigde Staten was China meer verantwoordelijk voor de grensincidenten met
de Sovjet-Unie in 1969 dan de Russen, omdat zij China irrationeler en agressiever achtten.53
Nixon schreef dan ook:
“Dealing with China is something like trying to cope with the [US’s] more explosive ghetto elements.” 54
De dreiging van de Russen ten opzichte van China was gevaarlijker voor de stabiliteit in de
wereld en de macht van de Verenigde Staten als de kleine voorraad nucleaire wapens die de
Chinezen bezaten. Bovendien kon een toenadering tot Peking ervoor zorgen dat Moskou meer
toe zou geven aan de VS. De Chinezen zouden zich verder van Moskou afkeren wanneer de
détente doorgang zou vinden. Nixon geloofde dat de Verenigde Staten dan toenadering
moesten zoeken tot China en dat de verbeterde banden uiteindelijk zouden leiden tot een
kapitalistische markt waarin ook China actief was.55 De voordelen van de eventuele
toenadering wogen uiteindelijk zwaarder dan de nadelen, dus ging de VS zich hier actief mee
bezig houden.
De Verenigde Staten probeerden op verschillende manieren een wig te drijven tussen
China en de Sovjet-Unie. Één van die manieren was China over alle contacten tussen de
Amerikanen en de Russen te informeren, terwijl de Sovjet-Unie onwetend werd gehouden
over het Amerikaans-Chinese contact.56 Een ander instrument van de Verenigde Staten was
het China embargo. Dit embargo zorgde er lange tijd voor dat China afhankelijk was van de
Sovjet-Unie, zodat deze de Chinese markt kon exploiteren. Toen de Verenigde Staten de grip
op de Chinese economie versoepelden, kon China zich eindelijk losmaken van de Russen.57
Waarom kon de VS tussenbeide komen? Oftewel, waarom liet China toe dat de banden met
de Verenigde Staten werden aangehaald? Uit het nieuwe materiaal waar William Burr over
Burr, ‘Sino-American relations’, 74.
Ibidem, 81.
54
Ibidem, 76.
55
Ibidem, 104.
56
Raymond L. Garthoff, Détente and confrontation: American-Soviet relations from Nixon to Reagan
(Washington 1985) 199-247.
57
Zhang, Economic Cold War, 204.
52
53
19
schrijft, blijkt namelijk dat China als eerste actief toenadering zocht tot de Verenigde Staten.
Een van de redenen hiervoor zijn de veranderende dreigingpercepties. De angst voor een
Russische aanval werd na verloop van tijd groter dan de angst voor de VS.58
Verder was er natuurlijk druk door en tijdens de grensconflicten met de Sovjet-Unie.59
De Chinese leiders dachten niet dat de Sovjet-Unie een frontale oorlog zou beginnen, maar
men moest op het ergste voorbereid zijn, vonden zij.60 Ook de Verenigde Staten dachten dat
de mogelijkheid tot een Russische aanval aanwezig was, waarbij de vraag natuurlijk was hoe
de VS zou reageren op een dergelijke actie. Maar Mao en Kissinger maakten zich voor niets
zorgen: de Sovjet-Unie was namelijk helemaal niet van plan om China aan te vallen.61
Een andere reden waarom de Chinezen toenadering zochten tot de VS, was hun
economische situatie. De terugtrekking van alle Russische deskundigen uit China betekende
een enorme klap voor diens toch al niet zo’n goede economie. In de loop van de jaren zestig
werd de economie alleen nog maar slechter. Er was zelfs sprake van hongersnood en sterfte
onder de Chinese bevolking. De Verenigde Staten hielp China op verschillende manieren,
zoals het verminderen van de controle op de handel met China en het schenken van
voedingswaren aan de Chinezen.62
Toch was er volgens Mayers geen verbond tussen China en de Verenigde Staten. Het was
meer een gecompliceerde samenwerking.63
Burr, ‘Sino-American relations’, 75.
Ibidem, 103.
60
Yafeng Xia, ‘China’s elite politics and Sino-American rapprochement, January 1969-Februari 1972’, Journal
of Cold War studies 8:4 (2006) 3-28, aldaar 7.
61
Burr, ‘Sino-American relations’, 88 en 94.
62
Zhang, Economic Cold War, 244-245.
63
Mayers, Cracking the monolith, 2.
58
59
20
Conclusie
De vraag die ik met dit paper wilde beantwoorden, was of de breuk tussen de Sovjet-Unie en
China in de jaren zestig onvermijdelijk was. Om deze vraag te kunnen beantwoorden, waren
een aantal stappen nodig.
Als eerste heb ik gekeken naar de relaties tussen de Russen en Chinezen voordat de landen
communistisch werden. Al vanaf de zeventiende eeuw zijn er regelmatig contacten geweest
tussen China en Rusland, waarbij de Russen verantwoordelijk waren voor de eerste
toenaderingspogingen. Deze contacten zorgden wel eens voor problemen, maar deze werden
altijd snel opgelost met verdragen, zoals het Verdrag van Nerchinsk in 1689. Er vond door de
eeuwen heen altijd handel plaats tussen de twee buurlanden en er was nooit sprake van
oorlog.
Daarna heb ik gekeken hoe deze relaties veranderden na de Russische Revolutie van
1917. Tot 1949 veranderde er niet veel. De banden lijken op het eerste gezicht te zijn
verbeterd wanneer de Sovjet-Unie de opkomst van een communistische partij in China steunt.
Pas aan het eind van de jaren veertig werd duidelijk dat de Russen zich enigszins
terugtrokken, dat hun steun alleen op papier bestond. Hoewel zij steun beloofden tijdens een
Chinese communistische revolutie, stond de Chinese Communistische Partij er alleen voor
toen het werkelijk zo ver kwam. Hierna zouden er nog veel meer problemen ontstaan tussen
de twee buurlanden. Volgens Griffith lag de aard van het probleem in het feit dat Mao
vastbesloten was om China internationaal op de kaart te zetten. Maar dit zou betekenen dat
het geschil voorkomen had kunnen worden als China een andere leider had gehad. Daarmee
doet Griffith de ernst van de problemen te kort. Er speelde veel meer dan alleen persoonlijke
problemen, zoals de verschillende wijze – chronologisch en praktisch – waarop de revolutie
verliep en meningsverschillen over de communistische doctrine.
Om duidelijk te maken wat er precies gebeurde, heb ik kort beschreven welke
gebeurtenissen in de jaren vijftig en zestig aanleiding gaven tot een breuk. Het basisgeschil
waaruit alle andere geschillen voortkwamen, was volgens Crankshaw de pretentie dat Moskou
het communistische ‘Rome’ zou zijn. In 1956 hield Chroesjtsjov zijn destalinisatierede,
waarbij deze pretentie zijn legitimatie verloor. Een andere belangrijke gebeurtenis was het
terugtrekken van Russische experts en deskundigen uit China in 1960 wat voor serieuze
economische problemen zorgde.
Tenslotte heb ik gekeken hoe groot de rol van de Verenigde Staten was in dit verhaal.
Waarom zocht China aan het eind van de jaren zestig toenadering tot de VS? Een van de
21
oorzaken voor de verslechterde relaties tussen de Sovjet-Unie en China was hun buitenlandse
politiek. Terwijl China pleitte voor een anti-Amerikaanse strijd, richtte de Russen zich juist op
détente met de Verenigde Staten. Het is daarom opvallend dat juist China uiteindelijk de
banden aantrok met de VS. Dit was overigens na jaren van animositeit, wantrouwen en
wederzijdse isolering niet eenvoudig voor zowel de Verenigde Staten als China. De redenen
waarom China dan toch toenadering zocht, waren veranderende dreigingpercepties,
economische problemen en druk door grensconflicten met de Sovjet-Unie.
Terugkomend op de belangrijkste vraag in dit essay, namelijk of de breuk voorkomen had
kunnen worden, is het antwoord duidelijk nee. Zelfs wanneer er andere leiders aan de macht
waren geweest, zou de uitkomst hetzelfde zijn geweest. De oorzaken van het geschil omvatte
meer dan personen!
22
Literatuurlijst
Boeken:
Crankshaw, Edward, Rusland/China: een wereldconflict (Utrecht 1963).
Garthoff, Raymond L., Détente and confrontation: American-Soviet relations from Nixon to
Reagan (Washington 1985).
Griffith, William E., Sino-Soviet relations, 1964-1965. Studies in international communism 8
(Massachusetts 1967).
Mayers, David Allan, Cracking the monolith : U.S. policy against the Sino-Soviet alliance,
1949-1955 (1986).
Riasanovsky, Nicholas V. en Mark D. Steinberg, A history of Russia (7e druk; New York
Oxford 2005).
Spence, Jonathan D., The search for modern China (2e druk; New York Londen 1999).
Wu, Aitchen K., China and the Soviet Union: a study of Sino-Soviet relations (Londen 1950).
Zhang, Shu Guang, Economic cold war: America’s embargo against China and the SinoSoviet alliance, 1949-1963. Cold war international history project series (Washington 2001).
Tijdschriftartikelen:
‘Brezhnev on China’s foreign policy’, Studies in comparative communism, 2: 3-4 (July 1969 October 1969) 313-317.
‘collective security in Asia, an anti-China alliance’, Studies in comparative communism, 2: 34 (July 1969 - October 1969) 356-358.
‘Gromyko on the problems of Sino-Soviet relations’, Studies in comparative communism, 2:
3-4 (July 1969 - October 1969) 361-364.
‘Riposte by Chou En-Lai to the Soviet plan for Asian security’, Studies in comparative
communism, 2: 3-4 (July 1969 - October 1969) 364-365.
Lukin, Alexander, Perceptions of China Threat in Russia andRussian-Chinese Relations
(geschreven voor de Internationale conferentie China Threat Perceptions from Different
Continents 2001).
William Burr, ‘Sino-American relations, 1969: The Sino-Soviet border war and steps towards
rapprochement’, Cold War History 1:3 (2001) 73-112.
Xia, Yafeng, ‘China’s elite politics and Sino-American rapprochement, January 1969Februari 1972’, Journal of Cold War studies 8:4 (2006) 3-28.
23