Wat is eigenlijk gezonde voeding?

Wat is eigenlijk
gezonde voeding?
Selma Timmer (drs. geneeskunde) is medisch journalist met specialisatie voeding,
Selma Timmer
voedingssupplementen en kruiden.
Informatie: [email protected].
Niemand zal ontkennen dat we gezonder moeten gaan eten als we de degeneratie van
het lichaam willen keren/verminderen. Maar wat is gezond? De term ‘gezonde voeding’ of
‘goede voeding’ is een containerbegrip: wat het precies inhoudt is niet duidelijk. Er kan van
alles mee bedoeld worden, zoals voeding volgens de ‘Richtlijnen goede voeding’, voeding
met een keurmerk zoals ‘Ik kies bewust’ of ‘Slow Food’.
Gezond eten is het fundament van ons bestaan. Een gezond voedings-
Vechten tegen de bierkaai
patroon is niet alleen essentieel om je lichamelijk en geestelijk fit te
Het ministerie van VWS (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) is verant-
voelen, het verkleint ook de kans op overgewicht en metabool syndroom
woordelijk voor het beleid gericht op het bevorderen van een gezond
en (daarmee samenhangende) chronische ziekten zoals hart- en vaat-
voedingspatroon. Het Voedingscentrum (dat wordt gefinancierd door
ziekten, diabetes mellitus type 2, jicht, artritis, osteoporose en bepaalde
de ministeries van LNV (Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit) en
vormen van kanker. Ongezond eten (waaronder veel eten, te lage
VWS) informeert de burger over gezonde voeding en gebruikt als basis
consumptie van groenten en fruit, te hoge consumptie van verzadigde
hiervoor het in 2006 verschenen rapport ‘Richtlijnen goede voeding’
vetten, fast food) is een even grote risicofactor voor ziekte als roken.
van de Gezondheidsraad [1]. De kern van de boodschap luidt:
Ondanks de welvaart en het ruime en gevarieerde aanbod aan voedings-
•
Zorg voor een gevarieerde voeding
middelen, is ongezond eten de norm. Slechts een paar procent van de
•
Zorg dagelijks voor voldoende lichaamsbeweging
bevolking eet volgens de officiële Richtlijnen Goede Voeding en dat
•
Gebruik dagelijks ruim groente, fruit en volkoren graanproducten
percentage neemt eerder af dan toe. Het aantal Nederlanders met over-
•
Eet regelmatig (vette) vis
gewicht blijft stijgen. De helft van de volwassenen heeft nu last van
•
Gebruik zo weinig mogelijk producten met een hoog gehalte aan
verzadigde vetzuren en enkelvoudig trans-onverzadigde vetzuren
overgewicht, 11% is obees. Naar verwachting neemt het aantal volwassenen met obesitas de komende twintig jaar met de helft toe. Het aantal
•
aan voedingszuren
is best mogelijk dat de komende generatie minder oud wordt dan de
huidige.
Beperk frequent gebruik van voedingsmiddelen en dranken met
gemakkelijk vergistbare suikers en dranken met een hoog gehalte
kinderen met (ernstig) overgewicht stijgt eveneens onrustbarend. Het
•
Beperk de inname van keukenzout
•
Bij alcoholgebruik: wees matig.
Over de hele wereld zien we deze trend. De Wereldgezondheidsorganisatie schat dat elk jaar 2,6 miljoen mensen dood gaan aan overgewicht.
Zo op het eerste gezicht zijn het prima richtlijnen. Echter, in het hele
Hoofdoorzaak (naast minder lichaamsbeweging) is de snelle voedsel-
rapport komen de woorden vers, volwaardig, onbewerkt, biologisch en
transitie van traditionele voeding naar fabrieksvoedsel in de afgelopen
duurzaam geen enkele keer voor. Zijn dit geen criteria voor gezonde
vijfentwintig jaar. De levensmiddelenfabrikanten, supermarkten en
voeding? Ook wordt niet gerept over de (on)wenselijkheid van addi-
horeca verdienen ontzettend veel geld met de productie, marketing
tieven in voeding zoals geur-, kleur- en smaakstoffen. Het maakt kenne-
en verkoop van (sterk) geraffineerde en bewerkte ‘voedingsmiddelen’
lijk niet uit of je een verse appel eet of een appel die is verwerkt in
die calorierijk zijn en een lage voedingswaarde hebben zoals frisdrank,
een (diepvries)appeltaart; of je een door de voedingsindustrie in elkaar
gebak, snacks, sauzen en kant-en-klare maaltijden. De voedingsindus-
geknutselde maaltijd vol additieven in de magnetron schuift of zelf
trie bepaalt voor een steeds groter deel wat mensen eten. Dat zijn bij
een maaltijd bereidt met verse, volwaardige ingrediënten. Als de totale
voorkeur geen zelf bereide maaltijden met verse, volwaardige ingre-
daginname van de afzonderlijke voedingscomponenten (groenten, fruit,
diënten, want daar verdient de industrie weinig of niets aan.
eiwitten, vetten, koolhydraten, vezels, vitamines en mineralen) maar
volgens de norm is en de verhoudingen in orde zijn (zoals de verhouding tussen verzadigde en onverzadigde vetten). De meeste mensen
8
Van Nature nr. 14 - 2009
OPINIE
kennen de voedingsrichtlijnen wel zo’n beetje, maar vinden het lastig
om deze te vertalen naar het dagelijkse voedingspakket. Daarbij hebben
veel mensen geen idee wat ze op een dag in totaal eten. De overheid wil
Ten tweede wil een beursgenoteerd bedrijf voor zijn aandeelhouders,
daarom dat in de voorlichting aan de consument meer nadruk komt te
dat er meer ijs wordt verorberd dus hoezo ‘met mate’? Volgens mij is
liggen op de totale voeding in plaats van op de afzonderlijke voedings-
het heel simpel: ijs is een luxeproduct en geen basaal voedingsmiddel.
middelen of bestanddelen daarvan. Het effect van deze voedingsvoor-
Het hoort niet thuis in een gezond dieet. Je kunt best af en toe van
lichting zal beperkt zijn, aangezien het bedrijfsleven tweeduizend keer
een ijsje genieten zonder schuldgevoel en zonder er direct ziek van te
meer geld uitgeeft dan de overheid aan voedingsgerelateerde informatie
worden. Meer is er niet over te zeggen. Hetzelfde geldt voor de propa-
(reclame) en daarin vooral ongezondere producten promoot. Het is
ganda van ‘tussendoortjes’ in een land waar vrijwel iedereen zich drie
vechten tegen de bierkaai.
ruime maaltijden per dag kan veroorloven.
"Veel consumenten denken veel beter
te eten dan in feite het geval is"
Verantwoordelijkheid bij consument
Zowel de overheid als het bedrijfsleven leggen de verantwoordelijkheid
voor een verstandige voedselkeuze bij de consument. Leve de keuzevrij-
Voedingsindustrie zaait verwarring
heid. De praktijk laat echter zien dat de consument die verantwoorde-
De overheid ziet graag dat de levensmiddelenindustrie zorgt voor
lijkheid helemaal niet aankan, en die verantwoordelijkheid vaak ook niet
een gezonder voedselaanbod, maar wil geen dwingende maatregelen
wil hebben. Het bewijs is onder andere de gestage toename van over-
opleggen. De burger wordt aan zijn lot overgelaten. De voedings-
gewicht en voedingsgerelateerde chronische ziekten. Immers, gezond
industrie construeert steeds meer producten met een gezond imago
eten betekent in deze obesogene samenleving dat je tegen de stroom in
die ‘voldoen’ aan de voedingsrichtlijnen, bijvoorbeeld door er vezels
moet roeien. Heel bewust en in volle overtuiging, want veel vrienden
en vitamines aan toe te voegen of verzadigd vet uit te halen. Dit levert
maak je er niet mee. Eten is een sociaal gebeuren en als je bewuste
producten op met een lagere energiedichtheid en hogere nutriënten-
keuzes wilt maken, gebaseerd op kennis over voeding, kun je er snel
dichtheid zoals light frisdranken, vetarme zuivel en functional foods.
uit liggen. De trend op voedingsgebied is immers snelheid, gemak,
Door te kiezen voor de ‘gezondere’ variant binnen een productgroep
‘smaak’, luxe, veel en ‘instant satisfaction’. Korte termijn bevrediging
(geholpen door logo’s als ‘ik kies bewust’, het ‘energielogo’ of het
is belangrijker dan lange termijn gezondheid. Voortdurend sta je bloot
‘gezonde keuze-klavertje’) denken consumenten dat ze goed bezig zijn
aan eetverleiding. Je moet moeite doen om je hieraan te onttrekken.
met hun voeding. De fabrikanten maken handig gebruik van de afge-
Veel gehoord is de opmerking dat gezond eten toch saai en helemaal
nomen kennis over voeding. Zo wordt de light-variant van frisdrank
niet lekker is. Dat is mijns inziens natuurlijk flauwekul. Mensen die
gepromoot als het ‘gezonde’ alternatief voor frisdrank met suiker; de
dat zeggen, kunnen niet koken, hebben hun smaakzin onvoldoende
verkoop ervan is de afgelopen tien jaar met 580% gestegen. Je hoort
ontwikkeld en/of zijn verslaafd aan met smaakversterkers opgepimpte
mensen zeggen ‘die kant- en klare maaltijd is gezond hoor, want alles
kant-en-klare producten. Het is maar wat je gewend bent. Iemand die
zit erin en het logo geeft aan dat het gezond is’. Het is een misconceptie
veel zout gebruikt, vindt iets al snel flauw; iemand die weinig zout
van wat goede voeding is; het is en blijft geraffineerd, kunstmatig en
gebruikt, vindt iets al snel te zout. Een appel is minder smakelijk als je
‘dood’ voedsel. Veel consumenten denken veel beter te eten dan in feite
gewend bent aan appelmoes met toegevoegde suiker. Persoonlijk heb
het geval is [2,3].
ik niets met frisdrank en kijk ik vol verbazing naar mensen die hun
De Gezondheidsraad is niet blij met het toenemend aantal keurmerken
winkelkar volladen met plastic flessen, gevuld met water en additieven.
voor ‘gezonde’ voeding. Deze gezondheidslogo’s zijn vooral commer-
We zijn gehersenspoeld door slimme marketeers, die positieve beelden
cieel en niet gericht op echt gezond eten. Het voedselaanbod hoort
en associaties aan nutteloze producten koppelen en inspelen op onze
mijns inziens overwegend gezond te zijn, een keurmerk is dan over-
onbewuste frustraties en verlangens. >>
bodig. Op minder gezonde (geraffineerde) producten zou een waarschuwing moeten staan en de prijs van deze producten zou omhoog
moeten om ze minder aantrekkelijk te maken. De voedingsindustrie is
hier geen voorstander van, want veel producten krijgen dan een negatief imago en zullen dan slechter verkopen.
De voedingsindustrie beweert, om de nodige verwarring te zaaien,
dat er eigenlijk geen ‘ongezonde’ of ‘gezonde’ voedingsmiddelen
bestaan, alleen een gezond of ongezond voedingspatroon. Zo heeft
Unilever-(oud)topman Anthony Burgmans verkondigd: ‘Wij vinden
dat een Magnum thuis hoort in een gezond dieet, mits met mate’.
Dus, als ik dat ijsje compenseer met gezonde voeding, zit ik wel goed.
Ten eerste is dit onzin, je kunt ongezond eten niet balanceren met
gezond eten. Daar kom je nooit uit; dat wordt een eindeloos geschipper.
HET
DOSSIER
Van Nature nr. 14 - 2009
9
Traditionele voedingspatronen uit verschillende culturen zijn geassocieerd met een afgenomen kans op chronische ziekten en (vroegtijdige) sterfte [7,8]. Ouderen met een Mediterraan eetpatroon (veel
groenten, fruit, vis, olijfolie, matig granen en peulvruchten en weinig
vlees en zuivelproducten) hebben over een periode van tien jaar twintig
procent minder kans te overlijden dan ouderen die dat eetpatroon niet
hebben [8]. In tegenstelling tot fabrieksvoedsel past de traditionele
voeding van onze (verre) voorouders bij onze stofwisseling en genetische make-up. Dit geldt niet in de laatste plaats voor het paleodieet van
primitieve jager-verzamelaars, dat voornamelijk bestond uit planten,
Fabrieksvoedsel is verslavend ‘lekker’ gemaakt en als je dit op dagelijkse
vruchten, zaden, noten, eieren, vis en vlees [9]. Deze oervoeding heeft
basis blijft nuttigen, is het lastig om de meer subtiele smaakdiversi-
een gunstige glycemische lading, vetzuursamenstelling, samenstelling
teit van gezonde producten te waarderen. De smaakverloedering (met
van macronutriënten, dichtheid van micronutriënten, zuur-basebalans,
dank aan de voedingsindustrie) draagt ongetwijfeld bij aan de tanende
natrium-kaliumverhouding en vezelgehalte. Deze factoren beschermen
consumptie van groenten en fruit. Er zijn gelukkig tegengeluiden waar-
ons tegen voedingsgerelateerde (welvaarts)ziekten [9]. In onderzoek is
onder de nationale Week van de Smaak - de derde editie vindt dit jaar
gekeken naar wat mensen motiveert om gezonder te gaan eten: 72%
plaats van 20 tot 29 september - waarin verse, ambachtelijke, seizoens-
wil zich beter voelen; 62% wil afvallen; 57% wil een betere controle
gebonden, diervriendelijke, natuurzuivere en duurzame producten en
krijgen over een huidig medisch probleem; 55% wil kanker en andere
bijzondere en vergeten smaken centraal staan [4].
ernstige ziekten voorkomen en 4% doet het primair voor anderen
[10]. De kans dat iemand erin slaagt zijn voedingspatroon blijvend te
Gezonde voeding is ‘slow food’
veranderen wordt grotendeels bepaald door drie factoren: 'self-efficacy'
De Week van de Smaak is natuurlijk geen initiatief van levensmidde-
(gemotiveerd zijn en weten dat je het kunt), steun van je omgeving en
lenconcerns en supermarkten, maar van partijen die zich tegen ‘fast
kennis over voeding [11]. Een ter zake kundig therapeut of arts kan op
food’, ‘fast life’ en het verdwijnen van lokale voedseltradities keren,
het vlak van kennis en motivatie helpen. Je eetpatroon omgooien gaat
zoals de Slow Food beweging. De Slow Food beweging, een rond 1990
echt niet vanzelf, maar het is de moeite waard en het kan je veel gezond-
opgerichte non-profit organisatie met meer dan honderdduizend leden
heidswinst en levensvreugde opleveren. Bovendien lever je een actieve
in 132 landen, koppelt aan gezond voedsel kernwaarden zoals vers,
bijdrage aan een duurzame samenleving. <<
volwaardig, onbewerkt, niet genetisch gemodificeerd, traditioneel en
geproduceerd met respect voor milieu, mens en dier (dus biologisch)
[5]. Deze kernwaarden zijn veel belangrijker dan luxe en het grote
Referenties
gemak. Slow Food betekent weer ‘ouderwets’ koken en de nodige tijd
1.
en aandacht besteden aan een gezonde maaltijd en daarvan genieten.
De Amerikaanse journalist Michael Pollan, die de bestseller ‘Een plei-
2006; publicatie nr 2006/21. http://www.gr.nl/samenvatting.php?ID=1479
2. Schilpzand R. Eindrapport studie "gezond eten". Een actorschets over voeding en
gezondheid. Schuttelaar & Partners, Den Haag, november 2004. www.rathenau.nl/
dooi voor echt eten’ schreef, formuleerde in een artikel in de New York
Times negen simpele principes voor gezond eten [6]:
•
downloadfile.asp?ID=765
3.
Eet voedsel. In onze huidige staat van verwarring is dit gemakke-
•
Mijd voedingsmiddelen met gezondheidsclaims.
•
Mijd vooral voedingsmiddelen die ingrediënten bevatten die a)
onbekend, b) onuitspreekbaar, c) meer dan vijf in aantal zijn of
fructoserijke maissiroop bevatten. Het gaat dan meestal om geraffineerde voedingsmiddelen.
•
Bezoek zo min mogelijk supermarkten.
•
Betaal meer, eet minder.
•
Eet hoofdzakelijk plantaardig voedsel, vooral bladeren.
•
Eet meer zoals de Fransen, de Japanners, de Italianen of de
Grieken.
•
•
10
Kook. En als je kunt, leg een groententuin aan.
Eet als een omnivoor.
Van Nature nr. 14 - 2009
Special Eurobarometer on Health and Food. Special Eurobarometer 246/ Wave 64.3.
European Commission, 2006. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/
ebs_246_en.pdf
lijker gezegd dan gedaan. Maar probeer dit: eet niets dat je overovergrootmoeder niet als voedsel zou herkennen.
Gezondheidsraad. Richtlijnen goede voeding 2006. Den Haag: Gezondheidsraad,
4. www.weekvandesmaak.nl
5.
www.slowfood.com
6. Michael Pollan. Unhappy meals. The New York Times, 28 januari 2007. www.nytimes.com/2007/01/28/magazine/28nutritionism.t.html?_r=2&pagewanted=1
7. McCullough ML, Feskanich D, Stampfer MJ et al. Diet quality and major chronic
disease risk in men and women: moving toward improved dietary guidance. Am J Clin
Nutr. 2002;76(6):1261-71
8. Knoops KT, de Groot LC, Kromhout D et a. Mediterranean Diet, Lifestyle factors, and
10-year mortality in elderly European men and women; The HALE Project’. JAMA.
2004;292:1433-1439
9. Cordain L, Eaton SB, Sebastian A et al. Origins and evolution of the Western diet:
health implications for the 21st century. Am J Clin Nutr. 2005;81(2):341-54
10. Satia JA, Kristal AR, Curry S, Trudeau E. Motivations for healthful dietary change.
Public Health Nutr. 2001;4(5):953-9
11. Shaikh AR, Yaroch AL, Nebeling L et l. Psychosocial predictors of fruit and vegetable
consumption in adults a review of the literature. Am J Prev Med. 2008;34(6):535-543.