1. Idee en oorsprong van de rechtsstaat

1.
Idee en oorsprong van de rechtsstaat
Deelvragen:
* Wat is de betekenis van de rechtsstaat?
* Hoe is de rechtsstaat ontstaan?
§1.1 Beginselen van de rechtsstaat
- De overheid treedt op als burgers geweld gebruiken tegen elkaar. Maar de overheid mag
niet alles: Nederland is een democratische rechtsstaat. Deze biedt burgers een dubbele
garantie of waarborg. Ze mogen meedoen aan vrije verkiezingen en daardoor indirect
meebeslissen over politieke kwesties. Dit is de democratische kant.
- Daarnaast biedt de rechtsstaat, voor zover nodig, burgers bescherming tegen de
machthebbers, ook als die gekozen zijn.
- Een rechtsstaat geeft dus regels voor burgers én overheid.
- Kamerleden, ministers, burgemeesters en andere bestuurders moeten zich ook aan de wet
en aan rechtsbeginselen houden. Dat is de basis van de rechtsstaat, waarmee willekeur en
machtsmisbruik wordt tegengegaan.
- De rechtsstaat is een soort sociaal contract tussen burgers en (gekozen) bestuurders. (De
leerplicht, de belastingplicht en de plicht om in tijden van gevaar het land te verdedigen.)
- In een dictatuur bepaalt één machthebber, vaak heel willekeurig, wat de regels zijn. Er zijn
weinig vrijheden voor burgers, geen persvrijheid en geen vrijheid van meningsuiting.
Tegenstanders van het regime worden achtervolgd en vaak zonder vorm van proces
gevangengezet. Zulke praktijken vind je bijvoorbeeld in landen als China, Noord-Korea,
Cuba en Iran.
- De idee van de rechtsstaat staat haaks op deze dictaturen: de rechtsstaat bindt
bestuurders aan maat en regel. Zij zijn dus geboden aan regels en kunnen niet zomaar
buitensporige straffen opleggen zonder tussenkomst van een onafhankelijke rechter (maat).
Zelfs een gekozen meerderheid mag in een rechtsstaat niet alles doen wat ze wil, want er
moet altijd rekening gehouden worden met minderheden.
§1.2 Ontstaan van de rechtsstaat
- De basisgedachte van de rechtsstaat werd geboren in de loop van de 17e en 18e eeuw,
toen duidelijk werd dat de feodale koningen naar willekeur regeerden en absolute macht
bezaten. Koningen als Lodewijk XIV hoefde zijn macht niet te delen. Met de beroemde
uitspraak “L’état, c’est moi!”, wilde hij aangeven dat de macht van de staat alleen aan hem
en aan niemand anders toekwam.
- Volgens Montesquieu moest tegenover de macht van de koning een door het volk gekozen
parlement komen, dat de wetten mocht maken. De koning en zijn ministers zouden slechts
met de uitvoering van die wetten belast worden en tegenover beide machten moest een
onafhankelijke rechterlijke macht komen. Zo ontstond de idee van drie staatsmachten die
elkaar in evenwicht zouden houden: de trias politica, de ‘scheiding der machten’.
- Koningen zijn tegenwoordig in een constitutionele monarchie gebonden aan de grondwet.
De rechtsstaat heeft daarnaast gezorgd voor de grondwettelijke bescherming van
godsdienstvrijheid, vrijheid van meningsuiting en vrijheid van vereniging en vergadering.
- In 1948 werd de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, de UVRM, door de
1
net nieuw opgerichte Verenigde Naties uitgebracht en in 1950 werd het Europees Verdrag
van de Rechten van de Mens, de EVRM, in Rome gesloten.
- Beide documenten hebben een belangrijke rol gespeeld in de verbetering van de
mensenrechten en de bewustwording ervan. Zonder mensenrechten is er geen rechtsstaat
en waar mensenrechten worden geschonden is de rechtsstaat in gevaar.
- De mensenrechten zijn veelal in de grondwet vastgelegd. Daarom spreekt men ook wel van
grondrechten.
- grondrechten = rechten die zo fundamenteel zijn voor de vrijheid, de ontplooiing, het welzijn
en de bescherming van het individu en van groepen, dat ze in de grondwet zijn vastgelegd.
- De rechtsstaat is een heerschappij van regels, maar die regels worden wel uitgevoerd door
mensen en daarbij gaat er af en toe wel eens iets mis. Verdachten hebben soms klachten
over de manier waarop zij door de politie zijn behandeld.
- Wanneer in dit soort situaties onrechtvaardigheid wordt ervaren, komt de
rechtsstaatgedachte weer scherp naar boven en blijken de uitgangspunten ervan nog
springlevend.
- In de media vind je regelmatig berichten waarin mensen naar de rechtsstaat verwijzen of
zich beroepen op de rechtsstaat. In veel van deze situaties worden begrippen als ‘angst’,
‘aantasting, ‘sterven’, enzovoort geassocieerd met de rechtsstaat (zie vb. op blz 28/29). Dit
duidt erop dat de rechtsstaat een uiterste limiet of ondergrens aangeeft, waaraan situaties,
gebeurtenissen, beslissingen en handelingen worden afgemeten.
- De rechtsstaat is de maatstaf bij het beoordelen van de overheid en van wat wel en wat niet
meer is toegestaan. Het belang van de rechtsstaat neemt toe naarmate levensovertuigingen
en leefstijlen verder uiteenlopen. De waarden en normen van de rechtsstaat vormen een
minimale binding die burgers en groepen met elkaar delen. Daarmee is de rechtsstaat niet
alleen de grondslag voor de parlementaire democratie, maar ook voor de verzorgingsstaat
en de pluriforme samenleving.
2