Zoogdieren

ZOOGDIEREN
Inhoud
Exoten .................................................................................................................................................. 3
Insecteneters ....................................................................................................................................... 4
Haasachtigen ....................................................................................................................................... 5
Knaagdieren......................................................................................................................................... 6
Inheemse roofdieren ........................................................................................................................... 7
Hoefdieren........................................................................................................................................... 8
Zeehonden........................................................................................................................................... 9
Walvisachtigen .................................................................................................................................. 10
Vleermuizen (handvleugeligen)......................................................................................................... 12
==================================================================================
IVN Helden
1
zoogdieren
Zoogdieren
Onder de gewervelde dieren valt de groep van de zoogdieren. Dit is de
groep waartoe ook de mens behoort. De naam is ontleend aan de manier
waarop ze hun jongen voeden.
Eigenschappen
Voor zoogdieren geldt, net als voor de andere gewervelde dieren, dat ze
een inwendig geraamte met een centraal zenuwstelsel hebben. Onderdeel
van dit geraamte is de wervelkolom ofwel ruggengraad.
Naast deze kenmerken geldt:
- ze brengen levende jongen ter wereld die ze enige tijd zogen
- ze zijn warmbloedig
- ze ademen door longen
- ze leven op het land, in de lucht en in het water
- ze hebben inwendige bevruchting
- de huid bestaat uit opperhuid en lederhuid en is min of meer bezet
met haren.
- ze voeden zich met plantaardig en/of dierlijk voedsel
Ordening
Er zijn diverse manieren van ordenen.
Bijvoorbeeld:
- inheemse en uitheemse dieren
- carnivoren, herbivoren, omnivoren en detrivoren
- parasieten, saprofyten, epifyten
- landdieren, waterdieren, bodemdieren enz.
- warmbloedige- en koudbloedige dieren.
De gehanteerde keuze is afhankelijk van het doel.
Wij gaan uit van de indeling van de zoogdierenverening. Die is afgeleid
van de wetenschappelijke indeling.
Naam
Exoten
Insecteneters
Haasachtigen
Knaagdieren
voorbeelden
-beverrat -muskusrat -pallas eekhoorn -grijze eekhoorn
-bosspitsmuis (gewone en tweekleurige) -dwergspitsmuis
-huisspitsmuis -veldspitsmuis -waterspitsmuis
-egel -mol
-haas -konijn
-muizen (aardmuis -bosmuis -dwergmuis -eikelmuis hazelmuis -huismuis –woelmuis -veldmuis )
==================================================================================
IVN Helden
2
zoogdieren
-Ratten (woelrat -zwarte rat -bruine rat)
-bever –eekhoorn (rode) -hamster
-boommarter -bunzing -das -hermelijn –nerts -lynx -otter
Roofdieren
-steenmarter -vos -wezel -wilde kat -wolf
Evenhoevigen
-damhert -Edelhert -ree
en
-wild zwijn -wisent –
Onevenhoevigen paard - ezel
(hoefdieren)
Zeehonden
-zeehond (gewone en grijze)
Walvisachtigen
-bruinvis –dolfijn –potvis -dwergvinvis
Vleermuizen
-hoefijzerneus (grote en kleine) -watervleermuis -ingekorven
vleermuis -vale vleermuis -baardvleermuis
-franjestaart -bosvleermuis -rosse vleermuis -laatvlieger
-dwergvleermuis (gewone en ruige) -grootoorvleermuis
-tweekleurige vleermuis -mopsvleermuis
We gaan een aantal zoogdieren nader bekijken.
Exoten
Een exoot is een organisme dat zich met hulp van de mens
heeft gevestigd in een gebied waar het oorspronkelijk niet voorkwam.
Gevestigd wil zeggen dat het zijn volledige levenscyclus kan voltooien en
zich op meer dan één plaats gedurende een reeks van jaren kan
handhaven zonder directe hulp van de mens.
Een exoot is heel vaak zonder opzet door de mens of onder menselijke
invloed geïntroduceerd.
==================================================================================
IVN Helden
3
zoogdieren
Insecteneters
Deze kleine zoogdieren eten vooral kleine ongewervelde dieren, zoals
insecten, wormen, kevers en spinnen. De bekendste en meest wijd
verspreide insecteneters zijn de egels, mollen en spitsmuizen.
Om hun lichaam op temperatuur te houden zijn ze erg actief en steeds
bezig met het verzamelen van voedsel.
Insecteneters hebben spitsvormigescherpe tandjes, die ze gebruiken bij de
jacht op voedsel. Ook hebben deze dieren
meestal een lange snuit, kleine oogjes en
kleine oortjes. De lange neus is belangrijk
omdat veel soorten slecht zien. Ze
hebben hun reuk nodig om de weg te vinden en voedsel te verzamelen.
Ook de gevoelige snorharen spelen hierbij een belangrijke rol.
Insecteneters zijn altijd in de buurt van de grond te vinden, soms erop,
soms eronder. Mollen brengen veel tijd onder de grond
door. Spitsmuizen en egels zijn vaak te vinden op de grond tussen
dichte vegetatie, hoewel sommige spitsmuizen ook in bomen klimmen of
zich onder de grond bewegen.
Veel insecteneters zijn nachtdieren die solitair leven. Sommige
insecteneters zijn ook overdag actief zijn. Mollen hebben geen heel
duidelijk dag-en-nachtritme, omdat zij onder de grond leven. Toch zijn
ze ’s nachts vaak actiever dan overdag.
Insecteneters zijn klein en zullen zich vaak moeten verdedigen. Egels
hebben daarvoor stekels. Als ze zich bedreigd voelen zetten ze deze op
en rollen ze zich op tot een bal. Veel insecteneters gaan in de aanval als
er gevaar dreigt. Ze proberen dan te bijten.
Spitsmuizen hebben giftig speeksel. Hiermee verlammen ze hun prooi.
Op deze manier kunnen ze dieren vangen die nauwelijks kleiner zijn dan
zijzelf, zoals kleine hagedissen.
==================================================================================
IVN Helden
4
zoogdieren
Haasachtigen
Haasachtigen zijn zoogdieren met twee families namelijk de hazen en
konijnen.
Het zijn kleine tot middelgrote op de grond
levende planteneters (herbivoren).
Hazen en konijnen produceren
keutels die ze opnieuw kunnen eten
waardoor voedsel tweemaal door
het spijsverteringsstelsel gaat. Ze
eten dus hun eigen uitwerpselen
(coprofagie).
De haasachtigen verschillen voornamelijk van de knaagdieren door de
snijtanden en hun kauwbeweging.
Konijnen hebben zes snijtanden, vier in de bovenkaak (twee grote en
daarachter twee kleine stifttandjes) en twee in de onderkaak.
Insecteneters hebben er 4; 2 boven en 2 onder.
Achter de snijtanden zitten de kiezen. De tanden en kiezen blijven
groeien (net als de nagels). Dat ze niet steeds langer worden komt door
het afslijten.
Knaagdieren bewegen hun onderkaak alleen van achter naar voren,
terwijl haasachtigen hun voer malen door rondjes te draaien met hun
kaken.
Haasachtigen zijn verder te herkennen aan de korte staarten en de
spleetvormige neusgaten, die kunnen worden geopend en gesloten door
een vouw in de huid.
Alle soorten haasachtigen leven op de grond. Ze hebben veel vijanden.
Haasachtigen worden bejaagd door vossen, roofvogels en mensen.
Hun ogen en oren zijn erg goed ontwikkeld om gevaar op tijd waar te
nemen. Vooral hazen kunnen zeer hard lopen, hoewel konijnen ook een
flinke snelheid kunnen behalen.
==================================================================================
IVN Helden
5
zoogdieren
De staart is kort en ze hebben grote oren. Ook hebben ze wollige
voetzolen.
Van konijnen is bekend dat ze zich zeer snel kunnen vermeerderen. Als
konijnen geboren worden, duurt het slechts vier maanden voor ze zelf
jongen kunnen krijgen. De draagtijd is ongeveer een maand en een
vrouwtje kan meerdere keren per paar een worp krijgen. Zo kan een
konijn elk jaar vele jongen krijgen, want per worp worden er meestal
drie tot twaalf jongen geboren. Ook hazen kunnen behoorlijk wat jongen
grootbrengen. Vaak rond de elf jongen per jaar.
Knaagdieren
Bijna veertig procent van alle zoogdiersoorten behoort tot deze familie.
Ze komen, m.u.v. Antarctica, op alle continenten in verscheidene
leefgebieden voor. Je treft ze aan in bomen, onder de grond en in zoet
water. Sommige knaagdieren hebben zich uitstekend aan de mens
aangepast en zijn in veel gebieden een ware plaag geworden.
Ze hebben vier grote snijtanden; Twee in de onderkaak en twee in de
bovenkaak. De tanden van knaagdieren groeien hun hele leven door.
Door veel te knagen slijten de tanden steeds, waardoor ze niet te ver
doorgroeien.
Een ander specifiek kenmerken van knaagdieren is, dat ze zich heel snel
kunnen voortplanten. Per jaar kunnen ze meerder nestjes jongen groot
==================================================================================
IVN Helden
6
zoogdieren
brengen.
De meeste knaagdieren zijn nachtactief. Overdag liggen ze dan meestal
te slapen. Er zijn ook wel soorten die gewoon overdag actief zijn.
Knaagdieren die in koudere gebieden leven houden een winterslaap.
Wanneer het weer warmer wordt komen ze uit hun winterslaap.
Inheemse roofdieren
Roofdieren zijn zoogdieren die voornamelijk vlees eten (carnivoren).
Soms zijn het alleseters (omnivoren).
In Nederland komen alleen kleine roofdieren voor. Sommige soorten zijn
bijna of helemaal verdwenen. Een aantal soorten is, uit zichzelf of met
behulp van de mens, bezig met een comeback. Soorten als wolf, wilde
kat, otter en boommarter breiden zich weer uit.
Roofdieren zijn belangrijk voor het natuurlijke evenwicht. In de ecologie
spreken we over natuurlijke vijanden (predatoren). Omdat ze zwakke
prooidieren het eerst vangen spelen ze een rol bij het gezond houden
van populaties.
Vanuit de mens gezien kunnen ze ook schadelijk zijn. Zo kunnen ze
landbouwhuisdieren en zeldzame diersoorten als weidevogels doden.
Steenmarters zijn berucht omdat ze auto’s en gebouwen beschadigen.
Samenhangend met hun jacht geldt dat hun gehoor, de reukzintuigen en
het zichtvermogen goed ontwikkeld zijn en dat ze voornamelijk
nachtactief zijn.
==================================================================================
IVN Helden
7
zoogdieren
Hoefdieren
Deze groep wordt onderverdeeld in evenhoevigen en onevenhoevigen.
Evenhoevigen worden gekenmerkt door een even aantal tenen. Aan de
twee middelste tenen zitten hoeven. Dit zijn brede nagels. De twee
buitenste tenen zijn rudimentair aanwezig. Voorbeelden zijn damhert,
edelhert, ree, wild zwijn en wisent.
Onevenhoevigen danken hun naam aan het oneven aantal tenen per
poot/been. De middelste teen heeft zich tot hoef ontwikkeld. De tenen aan
de zijkant zijn rudimentair aanwezig. Tot deze groep behoren paard en
ezel.
Opvallend is dat alle dieren grote oren hebben.
Het zijn planteneters die van nature in bijna alle leefgebieden en
werelddelen voorkomen. Veel soorten worden als landbouwhuisdier
gehouden. Denk hierbij aan runderen, geiten, schapen, varkens, paarden
en ezels. Ook worden ze ingezet als begrazers om natuurgebieden open te
houden. In het wild kunnen ze, voor de mens, schadelijk zijn door het
verwoesten van landbouwgewassen. Jagers gebruiken dit argument om
hun activiteiten te verdedigen.
==================================================================================
IVN Helden
8
zoogdieren
Evenhoevigen zijn, in tegenstelling tot onevenhoevigen, bijzonder vatbaar
voor mond-en-klauwzeer.
Zeehonden
Zeehonden leven altijd solitair in een kolonie. In Nederland komen 2
soorten voor, de gewone zeehond en de grijze zeehond. Ze komen het
meest voor in de Waddenzee, verder onder andere in de Ooster- en
Westerschelde.
Zeehonden zijn doorgaans wit van kleur als ze geboren worden. Jonge
zeehonden die hun moeder zijn kwijtgeraakt noemt men ook wel huilers.
Zeehonden hebben korte stugge haren en nauwelijks ondervacht. Ze
houden met een dikke speklaag de lichaamswarmte vast. Ze hebben goed
ontwikkelde tastharen (snor en wenkbrauwen). Hiermee kunnen ze de
stroming van het water voelen én kunnen ze ook voelen in welke richting
de vissen.
De meeste soorten hebben een gevlekte vacht.
Zeehonden zijn vinpotige zoogdieren. De achtervinnen zijn groter dan de
voorvinnen. Deze gebruikt hij om zich voort te bewegen. De voorste
vinnen dienen om te sturen. De zeehond heeft dezelfde manier van
zwemmen als de grote vis.
Op het land kan hij zich moeilijk voortbewegen. Hij moet kruipen door
afwisselend zijn borst en zijn bekken te gebruiken.
De zeehonden hebben gestroomlijnd lichaam.
Ze hebben geen oorschelpen, maar wel kleine gaatjes aan de zijkant van
zijn kop. Deze kunnen ze afsluiten bij het duiken. Een zeehond kan wel 20
minuten onder water blijven.
Ze hebben vrij grote ogen, die nodig zijn om onder water te kunnen zien.
Het nadeel is wel als hij boven water is, kan hij niet zo goed zien. De
zeehond kan ook bepaalde kleuren niet onderscheiden.
Bij hoogwater is gaan voedsel zoeken. Bij laagwater luieren op de
zandbanken. Een zeehond eet allerlei soorten vis (bijvoorbeeld zalm en
kabeljauw ) en ook weekdieren! Ze eten onder water zonder water mee te
==================================================================================
IVN Helden
9
zoogdieren
nemen door de tong tegen het gehemelte te houden. Zo sluiten ze de
luchtpijp af!
Sommige soorten worden bedreigd, in het verleden door de jacht en
tegenwoordig door vervuiling van de zee. Zieke en verlaten zeehonden
worden in Nederland opgenomen in de opvangcentra Zeehondencrèche
Pieterburen te Pieterburen en Ecomare op Texel.
Een zeehond wordt in normale omstandigheden maximaal 25 jaar, hoewel
er in het opvangcentrum in Texel exemplaren in gevangenschap leven die
meer dan 30 jaar oud zijn.
Walvisachtigen
Walvisachtigen zijn in het water levende zoogdieren.
Net als alle zoogdieren ademen walvissen lucht met behulp van
hun longen. Ze zijn warmbloedig, brengen levende jongen ter wereld
(onder water), voeden deze jongen met melk en hun lichaam is bedekt
met (weinig) haar.
Walvissen zijn zeer intelligente en sociale dieren.
Ze nemen bij het duiken slechts weinig lucht mee naar beneden. De
longcapaciteit is ongeveer de helft van die bij de landzoogdieren. De
zuurstofvoorraad is niet opgeslagen in de longen, maar in het
spierweefsel. De neusgaten worden bij het bovenkomen geopend. De
uitademing gaat gepaard met een hevig gesnuif (blazen) door de
neus(spuit)gaten. Bij de grote soorten ontstaat dan een fontein van door
afkoeling gecondenseerde waterdamp, die tot circa 8 meter hoog kan
worden.
Walvisachtigen worden
ingedeeld in:
a) Baleinwalvissen
b) Tandwalvissen
Baleinwalvissen of grote
walvissen hebben baleinplaten
in plaats van tanden. Dit
zijn hoornplaten die in rijen aan
het gehemelte van de
bovenkaak hangen. Hiermee
filteren ze voedseldeeltjes uit
het water. De baleinwalvissen
behoren tot de grootste levende
diersoorten op aarde. Hun
voedsel bestaat uit kleine
oceaandieren, vooral plankton en kleine schaaldieren. Alhoewel de
==================================================================================
IVN Helden
10
zoogdieren
schaaldieren afzonderlijk minuscuul zijn, filteren baleinwalvissen zo'n
groot volume water dat ze dagelijks toch voldoende voedsel
binnenkrijgen. Alleen de kleinste baleinwalvis, de dwergvinvis, wordt in de
noordelijke helft van de Noordzee regelmatig gezien.
Tandwalvissen hebben, in tegenstelling tot de baardwalvissen, tanden in
hun kaak. Een ander verschil met de baleinwalvissen is het spuitgat, dat
bij tandwalvissen bestaat uit één enkel neusgat. Baardwalvissen en alle
overige zoogdieren hebben twee neusgaten.
Tandwalvissen voeden zich met vis, inktvis, en soms met
andere zeezoogdieren. Omdat walvisachtigen meestal dieper onder water
zwemmen, zijn ze moeilijk te zien. Voorbeelden van tandwalvissen zijn
Potvissen, dolfijnen en bruinvissen.
Als een potvis of een andere grote walvissoort in de ondiepe zuidelijke
Noordzee terecht komt gaat het om dwaalgasten; dieren die om
onbekende redenen uit hun natuurlijke omgeving zijn weggezwommen.
Vaak loopt het slecht met ze af en spoelen ze ergens aan. Als gevolg van
klimaatveranderingen veranderen de stromingen in de oceanen.
Dolfijnen leven in groepen die soms wel bestaan uit meer dan 1000
dolfijnen. Dolfijnen vertonen ook cultureel gedrag. De bekendste
dolfijnsoorten zijn de orka, de tuimelaar en de gewone dolfijn.
==================================================================================
IVN Helden
11
zoogdieren
In de middeleeuwen werden bruinvissen zeevarken genoemd. Toen
werden ze veel gegeten. Het is de meest voorkomende walvisachtige van
de Noordzee.
Vleermuizen (handvleugeligen)
Vleermuizen zijn vliegende zoogdieren. Hiertoe zijn hun vleugels
voorzien van een vlieghuid die tussen de vingers van hun voor- en
achterpoten en hun staart zit.
In Nederland zijn, de hieronder genoemde, 21 verschillende
vleermuissoorten aangetroffen. Daarvan komen er 7 soorten algemeen of
redelijk algemeen voor. 9 soorten worden als vrij zeldzaam tot zeer
zeldzaam beschouwd en 3 andere soorten zijn de afgelopen 50 jaar geheel
uit Nederland verdwenen. 2 soorten zijn als dwaalgast slechts 1 keer in
Nederland waargenomen.
Baardvleermuis
Bechsteins vleermuis
Bosvleermuis
Brandt's vleermuis
Bruine of gewone grootoorvleermuis
Franjestaart
Gewone dwergvleermuis
Grijze grootoorvleermuis
Grote hoefijzerneus
Grote rosse vleermuis
Ingekorven vleermuis
==================================================================================
IVN Helden
12
zoogdieren
Laatvlieger
Meervleermuis
Mopsvleermuis
Noordse vleermuis
Rosse vleermuis
Ruige dwergvleermuis
Tweekleurige vleermuis
Vale vleermuis
Watervleermuis
Europese vleermuizen zijn veelal insecteneters. Deze insecten worden in
de avondschemer in de lucht gevangen.
Vleermuizen zenden ultrasone geluiden uit die
op een prooi weerkaatsen en weer opgevangen
worden. Zo kan de vleermuis de afstand tot
zijn prooi en omgeving inschatten en vliegt hij
opmerkelijk veilig.
De echogeluiden zijn voor het menselijk oor
niet waarneembaar. Om ze hoorbaar te maken
gebruikt men een bedrecorder. Dit is een
manier om ze aan het geluid te determineren.
Vroeger dachten de mensen dat vleermuizen
blind waren, misschien omdat ze 's nachts zo
zigzaggend door de lucht vliegen. Tegenwoordig
weten we dat insectenetende vleermuizen wel
degelijk kunnen zien. Ze merken het verschil
tussen licht en donker, zodat ze weten wanneer
het dag of nacht is. Bovendien kunnen ze in het
donker vage vormen zien, zoals bomen en
huizen.
Omdat er 's winters nauwelijks insecten rondvliegen, houden ze
een winterslaap, waarbij ze hun stofwisseling tot een uiterst laag pitje
terugdraaien en hun lichaamstemperatuur maar net boven het vriespunt
blijft.
==================================================================================
IVN Helden
13
zoogdieren
Vleermuizen paren vóór de winter, maar de eisprong en bevruchting
treden pas een paar maanden later op. Meestal is er maar één jong; dat
wordt gezoogd en blijft tijdens de jacht van de moeder op de slaapplaats
hangen. Vleermuizen kunnen tot tientallen jaren oud worden en planten
zich maar langzaam voort. Ze zijn meestal zeer trouw aan hun standplaats
en overwinteringsplaats.
Vleermuizen slapen en overwinteren vaak in grote aantallen in grotten,
boomholten, gebouwen en door mensen gemaakte grotten en
vleermuiskasten. Ze hangen daar overdag met hun hoofd naar beneden.
's Avonds vliegen vleermuizen uit.
Ze zijn in de schemering goed te herkennen, in de eerste plaats omdat er
in de schemering weinig vogels vliegen en in de tweede plaats omdat hun
vlucht nogal afwijkend is.
Op jacht naar vliegende insecten hebben ze een zeer onregelmatige
vlucht, ze kunnen snel hun vliegrichting aanpassen.
==================================================================================
IVN Helden
14
zoogdieren