4 b Lisa02-ACHTERGROND Sjostakovitsj, de 7e symfonie en

Sjostakovitsj: de 7e symfonie en zijn memoires
Bron 1: Zevende symfonie: Leningrad
Korte samenvatting:

Soort bron: symfonie

Tijdsperiode: 1941 (1939/1940-1941)

Herkomst van de bron: Sovjet-Unie, Leningrad, Moskou, Koejbysjev (huidige Samara)

Maker: Dmitri Sjostakovitsj

Doel: De inwoners van de Sovjet-Unie een hard onder de riem steken in tijden van oorlog,
zal gebruikt worden als propaganda: zowel aan Sovjet als Amerikaanse zijde: De SovjetUnie zal de oorlog winnen en staat aan de zijde van de geallieerden

Doelpubliek: Inwoners van de Sovjet-Unie, specifieker: de inwoners van Leningrad,
geallieerde landen
1
Dmitri Sjostakovitsj was een Russische componist, geboren in Sint-Petersburg in 1906. Zijn
moeder, Sofiya Valiyevna, had piano gestudeerd aan het conservatorium. Ze zag dat Sjostakovitsj
interesse had in muziek en begon hem op tienjarige leeftijd pianolessen te geven. Hij bleek een
muzikaal wonderkind te zijn. Drie jaar later begon hij met lessen aan het conservatorium. Tijdens
deze eerste jaren aan het conservatorium volgde Sjostakovitsj ook een normale opleiding, maar
vanaf zijn vijftiende besloot hij zich volledig toe te leggen op muziek.1 Op zijn negentiende schreef
hij zijn eerste symfonie. Hij werd als snel een van de belangrijkste contemporaine componisten in
Rusland. Zijn tijdgenoten en vrienden beschrijven hem vaak als een componist die de geest van
zijn tijd goed weergaf in zijn muziek.2
Leningrad: achtergrond, tijdsperiode, doelpubliek en doel
Achtergrond: Stalin en Leningrad/ Het beleg van Leningrad
Sjostakovitsj zevende symfonie, die 1941 klaar was, kreeg de titel Leningrad. Leningrad was de
naam voor de stad Sint-Petersburg tussen 1924 en 1991. De naam verwees naar de Russische
revolutionair en oprichter van de Russische communistische partij Vladimir Lenin. SintPetersburg/Leningrad was een zeer rijke stad. Het was een echt cultuurcentrum met vele musea,
concertzalen, kerken. Sint-Petersburg was opgericht in de achttiende eeuw door Tsaar Peter de
Grote als een venster naar het Westen. De stad imiteerde de Westerse cultuur, maar gaf tevens
hier ook een Russische interpretatie aan gaf. Het was dus ook een venster naar het Westen,
doordat het liet zien hoe rijk de Russische cultuur was (en dat Rusland dus ook een grote Europese
macht was).
Na de dood van Lenin kwam Stalin aan het hoofd van de communistische partij te staan.
Stalin klom langzaam op tot alleenheerser en regeerde met ijzeren vuist over de communistische
partij en het Russische Rijk. Hij wantrouwde Leningrad, omwille van haar rijkdom en haar
multiculturele karakter. Vanaf 1936 begon Stalin met zijn zuiveringspolitiek, waarbij hij mogelijke
tegenstanders, zowel binnen de politieke partij als de maatschappij, via schijnprocessen, executies
en werkkampen. Leningrad werd sterk getroffen onder deze zuivering, ongeveer een 70 000
mensen in de stad werden opgepakt en vermoord tijdens de ‘grote zuivering’. Onder dit terreur
groeit Sjostakovitsj op.3
Op 22 juni 1941 valt Hitler, ondanks het niet-aanvalspact dat Stalin en hij in 1939
ondertekende, de Sovjet-Unie binnen. Het Sovjetleger verwachtte geen aanval en Hitler’s troepen
dringen snel diep het land in. Leningrad wordt omsingeld door Duitse troepen. Het beleg van
E. WILSON, Shostakovich a life remembered, 2e uitg., Londen, 2006, 2-9.
H. WEINSTEIN, The War Symphonies: Shostakovich Against Stalin, youtube, Rhombus Media,
1997 (https://www.youtube.com/watch?v=--fSOJzGJnM ).
3 A. VICKERY en T. SERVICE, Leningrad and the Orchestra that defied Hitler, documentaire, 2016,
(https://www.dailymotion.com/video/x3o6kou_leningrad-and-the-orchestra-that-defied-hitlerpart-1_music ).
1
2
2
Leningrad begint op 8 september 1941 en duurde 872 dagen tot 27 januari 1944. Naast
bombardementen was het voornaamste wapen van de Duitse troepen uithongering. De stad werd
afgesloten van de buitenwereld en haar bevolking stierf langzaam door uithongering en koude.
Het totale aantal slachtoffers van het beleg blijft onduidelijk, maar historici schatten het tussen
700000 en 1,5 miljoen doden.4 Sjostakovitsj geeft zich eerst op als vrijwilliger om anti-tank sloten
te graven. Hij gaat echter al snel over naar brandweercorps van het conservatorium. De directie
achtte Sjostakovitsj te waardevol en trachtte hem op deze manier uit onmiddellijk gevaar te
houden. Tijdens een geënsceneerde blusactie op het dak van het conservatorium wordt de
iconische foto van Sjostakovitsj in zijn uniform en helm genomen.
Een variant van deze foto zien we ook op de albumhoes van de zevende symfonie. De foto prijkte
ook op de cover van Time magazine op 20 juli 1942 met als onderschrift: Amid bombs bursting in
Leningrad he heard the chords of victory. Sjostakovitsj en zijn familie werden eind september 1941
uit de stad geëvacueerd. 5
Tijdsperiode
De zevende symfonie werd het symbool voor het beleg van Leningrad en het verzet van de
Russische bevolking tegen de Duitse aanvaller. Over de periode waarin deze symfonie geschreven
is, heerst echter onenigheid. Vaak wordt gesteld dat Sjostakovitsj zijn symfonie begon te schrijven
na de start van het beleg op 8 september.6 Zo beschreef Sjostakovitsj zijn werkproces in een artikel
in de Literaturnaia Gazeta als I wrote my Seventh Symphony, The Leningrad, very quickly. I couldn’t
not write it. War was all around. (….) From the first days of the war I sat down at my piano and
W. DANDO, ‘Russian and Sovjet Famines 971-1947’, Food and Famine in the 21st Century,
Volume 1, W. DANDO red., Santa Barbara, 2012, 27.
5 VICKERY en SERVICE, Leningrad.
6 WEINSTEIN, The War Symphonies: Shostakovich Against Stalin.
4
3
started work.7 Volgens een leerling van Sjostakovitsj, Galina Ustvolskaya, was Sjostakovitsj echter
reeds in 1939 of 1940 bezig aan zijn zevende symfonie.8 Het bekende invasiethema uit de
symfonie bemoeilijkt de datering. Na de vrolijke opening volgt een lange militaire mars op
trommel, deze begint heel zacht en wordt gedurende meer dan 340 maten steeds luider en luider,
als een leger dat de stad nadert en alles vernietigd op zijn weg. Deze passage werd geïnterpreteerd
als de muzikale verbeelding van het Duitse leger en zo beschreef Sjostakovitsj het ook vlak tijdens
en vlak na de oorlog. In zijn memoires, geschreven door Solomon Volkov en pas post-mortem
gepubliceerd, stelde Sjostakovitsj dat deze invasie niet enkel verwees naar Hitler, maar ook naar
Stalin en diens terreur, dat de stad bedreigde en dat het idee van de symfonie reeds voor de oorlog
bij hem speelde.9 Er heerst echter veel commotie omtrent deze memoires. Volgens critici
waaronder Lauren Fay heeft Volkov plagiaat gepleegd en tevens zijn eigen visies en fantasieën
neergeschreven.10 De symfonie was voltooid op 27 december 1941 en premierde in Moskou op 5
maart 1942.
Doel en doelpubliek van de symfonie
De symfonie eindigt met de overwinning van het Russische volk.11 Toch is de interpretatie van
deze overwinning niet eenduidig te interpreteren. Op wie overwint het volk? Er heerst namelijk
onzekerheid over de interpretatie van de mars (symboliseert deze Hitler of Hitler en Stalin).
Tijdens de oorlog deed zich hier natuurlijk geen onduidelijkheid over voor: de zevende symfonie
eindige met de overwinning van het Russiche volk op Hitler. Sjostakovitsj schreef deze symfonie
toen er nog geen zicht was op een overwinning van de geallieerden. De winter was zeer koud in
Leningrad en de inwoners hadden weinig hoop op overleving. Het triomfantelijke einde was dus
een manier om de mensen in Leningrad, en bij uitbreiding het Russische volk, een hart onder de
riem te steken en en hoop te geven, hen aan te zetten niet op te geven, want de overwinning zal er
uiteindelijk komen. Het doel van de symfonie was dus om de moraal van het Russische volk op te
krikken. Maar dan blijft de vraag of Sjostakovitsj hen enkel wilde aanmoedigen om te blijven
vechten tegen Hitler of dat hij ook verzet tegen Stalin wilde stimuleren? Deze vraag, net als de
memoires van Sjostakovitsj vormen onderdeel van een groter debat. Het debat wordt gevoerd
tussen revisionisten, die Sjostakovitsj en zijn muziek als een geheime dissident zien, die via zijn
L. FAY, ‘Shostakovich Versus Volkov: Whose Testimony?’, A Shostakovich Casebook, M. BROWN
red., Bloomington, 2004, 16.
8 Galina Ustvolskaya, interview door Olga Gladkova, 1998. (
http://ustvolskaya.org/eng/interview.php)
9 S. VOLKOV, Testimonies: The Memoirs of Shostakovich as related to an edited by Solomon Volkov,
1979, Londen, 118.
10 FAY, ‘Shostakovich Versus Volkov: Whose Testimony?’, 1-21; L. FAY, ‘Volkovs Testimony
reconsidered’, A Shostakovich Casebook, M. BROWN red., Bloomington, 2004, 22-66.
11 VICKERY en SERVICE, Leningrad.
7
4
muziek kritiek uitte op Stalin, en de anti-revisionisten, die stellen dat deze interpretatie te ver gaat
en dat zijn muziek over geïnterpreteerd wordt.12 Ik ga dieper in op deze vraag en het debat bij de
contextualisering van de confronterende bron.
De zevende symfonie reisde reeds tijdens de oorlog een groot deel van de wereld rond. Op
8 september 1942, een jaar na het begin van het beleg van Leningrad, werd de symfonie op de
BBC radio gespeeld. Daarna trok de symfonie verder, via Zuid-Amerika, naar New York. Ook
buiten de Sovjet-Unie kende de symfonie een grote impact. Het was het symbool voor de SovjetUnie die meevocht met de geallieerden en dus een bondgenoot was van de Westerse landen die
tegen Hitler vochten. Het werd in één jaar bijna honderd keer gespeeld in verschillende landen. In
augustus 1942 werd de symfonie ook in Leningrad opgevoerd.13 Het symfonische orkest van
Leningrad was er slecht aan toe. Verschillende spelers waren reeds gestorven en de overlevende
waren zeer zwak. Toch sloegen ze er in om de symfonie uit te voeren. Ook dit was een heel
symbolische gebeurtenis. De muziek werd via boxen aan de grenzen van de stad uitgezonden,
zodat de Duitsers hoorden dat de symfonie gespeeld werd. Dit was een manier om te tonen dat de
stad zich niet gewonnen gaf en zou blijven vechten tot de overwinning.14
Sjostakovitsj en Stalin
Joseph Stalin was een aanhanger van Lenin. In 1922 werd hij benoemd tot Secretaris-generaal van
de communistische partij en begon steeds meer macht naar zich toe te trekken. Na de dood van
Lenin in 1924 werkte hij zich op tot de leider van de communistische partij. Hij schakelde zijn
politieke tegenstanders uit en vanaf 1929 stond Stalin als een alleenheerser aan het hoofd van een
totalitaire staat.15 Naast politiek en economie stond ook cultuur in dienst van de staat. Stalin vond
dat kunstenaars zich moesten inzetten om het communistische gedachtegoed in de staat te
versterken. Kunstenaars die dit niet deden, werden in sommige gevallen ‘vijanden van het volk’
genoemd en in het ergste geval zelfs uitgeschakeld. Zo ver is het voor Sjostakovitsj nooit gekomen.
Al vertelden zijn zoon in de documentaire ‘Leningrad and the orchestra that defied Hitler’ en een
vriend van Sjostakovitsj in ‘Sjostakovitsj against Stalin: The war symfonies’ dat Sjostakovitsj wel
door de mazen van het net gekropen is.16
Sjostakovitsj had een ingewikkelde relatie ten opzichte van Stalin en de communistische
partij. Sjostakovitsj kende een grote populariteit in de Sovjet-Unie. In 1932 kwam de film
I. MACDONALD, ‘The Shostakovich debate: a manual for beginners’, Music under Sovjet Rule,
s.d. (http://www.siue.edu/~aho/musov/deb/begin.html ).
13 VICKERY en SERVICE, Leningrad.
14 WEINSTEIN, The War Symphonies: Shostakovich Against Stalin.
12
15
R. SERVICE, Stalin: A biography, Harvard, 2005, 3-7.
S. FITZPATRICK, ‘Culture and Politics under Stalin: A Reappraisal’, Slavic Review, 35 (1976),
211-212; VICKERY en SERVICE, Leningrad.
16
5
‘Counterplan’ uit. Deze film handelt over de zoektocht naar saboteurs in de fabriek. Deze
saboteurs werden als anti-revolutionisten en ‘vijanden van het werk’ bestempeld in de SovjetUnie. De film functioneerde dus als een vorm van propaganda met de boodschap: dit gebeurt er
als je niet goed werkt. Sjostakovitsj componeerde de muziek voor deze film en vooral het lied ‘The
song of the counterplan’ werd razend populair, ook bij Stalin. Dit lied bezong de vreugde om te
gaan mogen werken in de fabriek en de welvaart in de staat sinds de collectivisering en de vijfjaar plannen.17 Het duurt echter niet lang alvorens Sjostakovitsj uit de gratie van Stalin valt. In
1936 woont Stalin een voorstelling van de opera ‘Lady Macbeth uit het district Mtsensk’ van
Sjostakovitsj bij. Deze opera was gebaseerd op de gelijknamige novelle van Nikolaj Leskov. Het
verhaal handelt over een vrouw die ongelukkig is in haar huwelijk. Samen met haar minnaar
vermoordt ze haar man, schoonvader en neefje om met al de erfenis een nieuw leven te kunnen
starten.18 Het is dus een verhaal vol sterke emoties van woede, passie en hebzucht en dit uit zich
ook in de muziek. Stalin verlaat de zaal na het eerste deel. Twee dagen later verschijnt er in de
Pravda, de officiële krant van de communistische partij, een review waarin de opera als chaotisch
en choquerend werd afgeschreven. Dit artikel zou vermoedelijk door Stalin geschreven zijn. De
opera wordt onmiddellijk uit alle zalen gebannen en de rest van de carrière van Sjostakovitsj ziet
er niet rooskleurig uit.19
In 1937 moet Sjostakovitsj zich melden bij de FSB (de federale veiligsheidsdienst van de
Russische Federatie). Hij werd verdacht van samen met Mikhail Tukhachevsky, een maarschalk
in het leger en beschermheer van Sjostakovitsj, een aanslag op Stalin te plannen. Degene die
Sjostakovitsj moest ondervragen werd echter zelf opgepakt en weggevoerd, waardoor
Sjostakovitsj vrij uit ging. In datzelfde jaar komt Sjostakovitsj opnieuw in de gratie van Stalin met
zijn vijfde symfonie, die de bijnaam ‘Het antwoord van een Sovjetkunstenaar op terechte kritiek’.20
Ook de zevende symfonie klonk als muziek in de oren van Stalin, die deze symfonie natuurlijk als
een propagandamiddel zal gebruiken om de moraal van de bevolking op te krikken en de relaties
met het Westen te versterken. Hij won hier ook de Stalin prijs voor (deze prijs won hij overigens
vijf keer in 1941, 1942, 1946, 1950 en 1952).21
In 1945 werd Sjostakovitsj gevraagd om een symfonie te schrijven over de overwinning
van de Sovjet-Unie op Hitler. In tegenstelling tot de tragische maar glorieuze overwinning op het
einde van de zevende symfonie is de negende heel lichte en vrolijk van toon. Dit viel niet in goede
aarde bij de communistische partij. Andrei Zhdanovwas secratris van het Centrale Comité en had
17
18
VICKERY en SERVICE, Leningrad.
Wikipedia, ‘lady Macbeth of the Mtsensk district (opera)’, 2004-2016.
VICKERY en SERVICE, Leningrad.
VICKERY en SERVICE, Leningrad; WEINSTEIN, The War Symphonies: Shostakovich Against
Stalin.
19
20
21
Wikipedia, ‘Dmitri Shostakovich’, 2001-2016.
6
een culturele doctrine geschreven. Alle kunstenaars moesten in hun kunstwerken voldoen aan de
officiële partij doelen, de communistische waarden verspreiden in de maatschappij, en wie dit niet
deed zou gestraft worden.22 De symfonie werd in 1948 door de censuur verbannen en in datzelfde
jaar werd Sjostakovitsj als een formalist en als iemand ‘tegen van het volk’ veroordeeld. Een
formalist was iemand die kunst maakte voor de vorm, die met zijn kunst dus niet de
communistische waarde in de maatschappij trachtte te versterken. Sjostakovitsj’s werken werden
verbannen, hij werd ontslagen van het conservatorium en verloor dus zijn inkomsten. Daarnaast
moest hij zich ook een publiek verontschuldigen. Toch uitte Sjostakovitsj ook kritiek op deze
veroordeling. Zo schreef hij een satirische operette ‘Rayok’, waarin de Zhdanov doctrine en de
anti-formalistische campagne belachelijk gemaakt worden. Dit gebeurde op de muziek van het
lievelingslied van Stalin, ‘Suliko’. Dit werk werd natuurlijk enkel in familie en vriendenkring
opgedragen. Pas 1989 en dus 15 jaar na de dood van Sjostakovitsj, werd het voor de eerste keer
publiek vertoond.23
Na deze veroordeling zat er voor Sjostakovitsj niets anders op dan opnieuw te proberen
in de gratie van Stalin te komen. Dit deed hij voornamelijk door muziek te componeren voor films,
zoals hij aan het begin van zijn carrière ook deed. Dit waren voornamelijk films waarin Stalin en
de revolutie verheerlijkt werden. Na verloop van tijd werd zijn muziek opnieuw geapprecieerd en
kon hij opnieuw symfonieën, orkeststukken en muziektheaterstukken schrijven.24
De verhouding van Sjostakovitsj en de communistische partij en Stalin schommelde dus
sterk tussen 1932 en 1953, toen Stalin stierf. De zevende symfonie zorgde voor een moment van
rust in de relatie tussen beide. Sjostakovitsj balanceerde vaak op een dunne lijn tussen
goedkeuring en vervolging. Het is omwille van deze veranderende houding, dat revisionisten hem
ook zien als een verborgen dissident, die kritiek gaf op Stalin in de mate waarin dit mogelijk was.
FITZPATRICK, ‘Culture and Politics under Stalin, 211-212.
VICKERY en SERVICE, Leningrad; WEINSTEIN, The War Symphonies: Shostakovich Against
Stalin.
24 WEINSTEIN, The War Symphonies: Shostakovich Against Stalin.
22
23
7
Bron 2: Testimony: The memoires of Sjostakovitsj as related to and edited by Solomon
Volkov
Korte samenvatting:

Soort bron: memoires

Tijdsperiode: interviews tussen 1971-1974, gepubliceerd in 1979

Herkomst van de bron: Sovjet-Unie, maar uitgegeven in Amerika

Maker: Solomon Volkov, naar interviews met Sjostakovitsj

Doel: officieel: het leven van Sjostakovitsj beschrijven, onofficieel: een beeld creëren van
Sjostakovitsj als een geheime criticus van Stalin, die kritiek uitte waar hij kon

Doelpubliek: Amerikanen met interesse in Sjostakovitsj
8
Achtergrond, maker en tijdsperiode
Solomon Volkov, geboren in 1944, is een Russisch-Amerikaanse musicoloog. Hij studeerde net als
Sjostakovitsj aan het conservatorium in Leningrad. In 1976 emigreerde hij naar de Verenigde
Staten en nam ook de Amerikaanse nationaliteit aan. Volkov ontmoette Sjostakovitsj voor het
eerst in 1965, op een muziekfestival dat Volkov organiseerde. In 1971 publiceerde Volkov een
boek over componisten uit Leningrad en natuurlijk kwam Sjostakovitsj aan bod in dit boek.
Tussen 1971 en 1974 interviewde Volkov Sjostakovitsj enkele keren (Sjostakovitsj zijn vrouw
stelde na de publicatie van het boek dat Volkov drie of vier keer langskwam voor een interview).
Volkov beschrijft in de inleiding van het boek hoe de interviews in zijn werk gingen: beide heren
zaten aan een tafel in de studeerkamer van Sjostakovitsj. Sjostakovitsj bood Volkov een drankje
aan, dat Volkov steeds weigerde. Dan begon Volkov vragen te stellen, waar Sjostakovitsj eerst vaak
kort en met tegenzin op antwoorde. Volkov stelde dat Sjostakovitsj zich moest ‘opwarmen’ en
bleef daardoor steeds de zelfde vragen stellen.25
De interviews vonden plaats tussen 1971 en 1974, maar Sjostakovitsj had als voorwaarde
gegeven dat de memoires pas na zijn dood mochten uitgebracht worden. Sjostakovitsj stierf in
1975. Volkov emigreerde in 1976 naar de Verenigde Staten en in 1979 werd het boek
gepubliceerd. Hoewel Volkov het boek in het Russisch schreef is het nooit in de Sovjet-Unie
gepubliceerd. Het boek werd naar het Engels vertaald en eerst gepubliceerd in de Verenigde
Staten. Sjostakovitsj had wel zijn goedkeuring gegeven voor de verschillende hoofdstukken in het
boek. Volkov had deze dus al geschreven voor de dood van Sjostakovitsj en deze door de
componist laten lezen. Sjostakovitsj schreef op iedere voorpagina van de hoofdstukken, die hij
goedkeurde ‘gelezen’ gevolgd door zijn handtekening. Op deze manier trachtte Volkov aan te
tonen dat Sjostakovitsj volledig achter het verhaal stond dat in de memoires verteld werd. Volkov
stelde dat hij korte aantekeningen maakte tijdens de interviews en deze dan uitwerkte in een
verhalende tekst.26 Toch schreef hij het boek in de ik-vorm, alsof Sjostakovitsj het zo allemaal
letterlijk gezegd had. Dit is vermoedelijk een manier om de authenticiteit te versterken. Dit werkte
ook, want in de documentaire ‘Sjostakovitsj against Stalin: The War Symfonies’ werden er
passages uit de memoirs voorgelezen alsof Sjostakovitsj zelf aan het woord was.
Receptie, doel en doelpubliek
Het boek verscheen tijdens de Koude Oorlog, een periode van vijandelijkheid tussen de Verenigde
Staten en de Sovjet-Unie. De memoires geven een beeld van Sjostakovitsj die perfect in deze
S. VOLKOV, Testimony: The memoires of Sjostakovitsj as related to and edited by Solomon
Volkov, New York, 1979, IX-XIII.
26 FAY, ‘Shostakovich Versus Volkov: Whose Testimony?’,13-22; VOLKOV, Testimony: The
memoires of Sjostakovitsj as related to and edited by Solomon Volkov, New York, 1979, IX-XIV.
25
9
tijdsgeest past. In 1942 werd Sjostakovitsj’s zevende symfonie in Amerika een teken van het
bondgenootschap tussen de de VS en de SU. Sjostakovitsj werd als een goede Russische burger die
vocht voor zijn land tegen Hitler afgebeeld. In de memoires zien we een heel ander beeld.
Sjostakovitsj en zijn zevende symfonie waren niet langer een symbool voor de samenwerking
tussen beide machten, maar werd nu gezien als een kritiek op Stalin. Dit past natuurlijk perfect in
het koude oorlog propaganda van de VS en roept een beeld op dat vele Amerikanen maar al te
graag wilden zien. Als inwoners van de Sovjet-Unie zelf al kritiek beginnen geven op het regime,
dan is dat in Amerikaanse ogen een bewijs dat Amerika en haar staatsysteem beter zijn. De
vrienden en familie van Sjostakovitsj in de Sovjet-Unie reageerden echter minder enthousiast op
de memoires. Zes belangrijke componisten en tevens voormalige leerlingen en vrienden van
Sjostakovitsj, Basner, Vainberg, Karaev, Levitin, Tishchenko en Katchaturian, schreven een artikel
waarin ze steevast stelden dat het boek vol leugens stond en dat het niet de memoires van
Sjostakovitsj was, maar een boek van Volkov. Ook zijn familie distantieerde zich van de publicatie.
Zijn vrouw reageerde zeer sceptisch en verklaarde dat Volkov maar drie of vier keer een interview
had afgenomen. Ze vroeg zich af hoe hij op die enkele interviews genoeg informatie voor zo’n dik
boek had bijeengebracht.27
Het boek werd zeer populair en vormde de aanleidingen voor het debat, dat ik reeds
aanhaalde in deze tekst en dat tot op vandaag gevoerd wordt: ‘was de componist een ware
communist of een geheime criticus van Stalin?’. Revisionisten zien in Sjostakovitsj een criticus, die
waar mogelijk in zijn muziek kritiek uitte op Stalin. De memoires van Volkov vormt een van de
belangrijkste revisionistische bronnen. Anti-revisionisten stellen dat deze visie te ver gaat en dat
zulke interpretaties van de muziek van Sjostakovitsj beïnvloed zijn door onze tijdsgeest. Zij stellen
dat revisionisten zien wat ze willen zien in de muziekstukken en dus eerder vertrekken vanuit de
antwoorden dan vanuit de vragen.28 Lauren Fay is een van de belangrijkste critici van Volkov. Ze
beschuldigt hem van plagiaat, als ook van zijn eigen interpretaties en fantasieën neer te schrijven.
Hoe kan je dan verklaren dat Sjostakovitsj zijn goedkeuring gaf voor ieder hoofdstuk? Fay
analyseerde de engelse vertaling van het boek en het originele manuscript en is er van overtuigd
dat het boek dat wij vandaag lezen niet hetzelfde boek is dat Sjostakovitsj goedkeurde. Waarom
zou sjostakovitsj een boek goedkeuren dat kritiek gaf op de Sovjet-Unie terwijl zijn familie en
vrienden nog in de Sovjet-Unie woonde en dus hiervoor vervolgd konden worden? Sjostakovitsj
zette zijn handtekening op de eerste pagina van ieder hoofdstuk dat hij had goedgekeurd. Op deze
pagina’s ontdekte Fay dat Volkov hele stukken letterlijk had overgenomen van eerdere artikels
FAY, ‘Shostakovich Versus Volkov: Whose Testimony?’,12.
MACDONALD, ‘The Shostakovich debate: a manual for beginners’; A. ROSS, ‘Unauthorized
the final Betrayal of Dmitri Shostakovich’, The New Yorker, 6 september 2004
(http://www.newyorker.com/magazine/2004/09/06/unauthorized ).
27
28
10
die Sjostakovitsj zelf geschreven had. Volkov beweert echter dat hij deze artikels nooit gelezen
heeft en dus onmogelijk plagiaat kan gepleegd hebben. Volgens hem heeft Sjostakovitsj het zo aan
hem verteld tijdens de interviews. Fay ontdekte echter ook dat de inhoud van de eerste pagina
van de hoofdstukken vaak niet overeenkomt of zelfs volledig tegengesteld is aan de rest van het
hoofdstuk.29 Onderstaande citaten staan respectievelijk op de eerste en tweede pagina van het
vijfde hoofdstuk en handelen over de zevende symfonie: ‘I wrote my seventh symfonie, The
Leningrad, very quickly. I couldn’t help but write it. War was all around. (…) From the first days
of the war, I sat down at the piano and started work’. Op de tweede pagina zien we echter een heel
ander tijdskader ontstaan, die de interpretatie van de symfonie sterk veranderd. ‘The seventh
symfonie had been planned before the war and consequently, it simply can not be seen as a
reaction to Hitler’s attack.’30 Deze twee citaten spreken elkaar volledig tegen. Daarbij valt tevens
op dat de controversiële uitspraken, zoals het tweede citaat, nooit op de eerste pagina staan, maar
steeds in het vervolg van het hoofdstuk. Dit doet Fay dus concluderen dat Volkov een andere
versie getoond heeft aan Sjostakovitsj en dat Volkov het boek dus later herschreven heeft. Volkov
heeft nooit gereageerd op de kritiek van Fay, maar andere hebben dat wel voor hem gedaan. Allan
Ho en Dmitri Feanov fomuleerden in hun boek Sjostakovitsj reconsidered tegenargumenten op de
kritiek van Fay. Zo hadden ze onder anderen verschillende artsen gevonden die onder eed wilden
zweren dat Sjostakovitsj zo’n goed geheugen had dat hij vermoedelijk teksten die hij had
geschreven woord voor woord opnieuw zou kunnen herhalen.31
Het debat werd nog gecompliceerder na de val van de Sovjet-Unie. De vrienden en familie
van Sjostakovitsj die voorheen zweerden dat het boek vol leugens stond, verklaren nu dat
Sjostakovitsj weldegelijk de criticus was zoals Volkov hem voorstelde. Konden ze na de val van de
Sovjet-Unie pas de waarheid zeggen of willen ze Sjostakovitsj’s daden en relatie tot de
communistische partij goedpraten? Sjostakovitsj schreef immers ook muziek over de
verheerlijking van Stalin en de revolutie.32
Een eenduidig antwoord zal in dit debat vermoedelijk nooit geformuleerd kunnen worden.
Het is echter wel een heel interessant voorbeeld, om aan te tonen hoe veranderende contexten
impact hebben op de interpretatie van de zevende symfonie als ook Sjostakovitsj zelf.
FAY, ‘Shostakovich Versus Volkov: Whose Testimony?’, 1-21; FAY, ‘Volkovs Testimony
reconsidered’, 22-66.
30 VOLKOV, Testimonies, 117-118.
31 FAY, ‘Volkovs Testimony reconsidered’, 40-41.
32 WEINSTEIN, H., The War Symphonies: Shostakovich Against Stalin.
29
11
Doel van de bronnenconfrontatie
Door deze twee bronnen met elkaar te confronteren wil ik de impact van de context op de
interpretatie van bronnen aantonen. In de context van WOII was de interpretatie van de zevende
symfonie heel duidelijk: het verbeeldt de strijd tegen Hitler. Maar na de oorlog, wanneer de
terreur van Stalin aan het licht komt, wordt deze interpretatie verlaten. De symfonie is nu een
verbeelding van de strijd tegen Stalin en Hitler en het Leningrad dat lange tijd geterroriseerd werd
door Stalin en enkel de genadeslag leek te krijgen door Hitler. Het is onmogelijk te achterhalen
welke boodschap Sjostakovitsj nu echt in gedachte had toen hij de symfonie schreef, maar de
confrontatie van de bronnen toont wel verschillende moeilijkheden aan.
Waarom kwam deze interpretatie omtrent Stalin pas in de jaren zeventig naar voren?
Toen Stalin nog leefde en ook de in jaren vlak na zijn dood, was zo’n mening natuurlijk
levensgevaarlijk. Als je zo’n mening publiek uitte werd jij en je familie gestraft. Dus de
maatschappelijke context in de Sovjet-Unie stond deze interpretatie in de weg. In de Verenigde
Staten paste deze interpretatie echter perfect in de koude oorlog retoriek van de jaren zeventig.
In de Sovjet-Unie gaat deze interpretatie ook resoluut afgewezen worden door familie en
vrienden. Maar na de val van de Sovjet-Unie gaan ook zij deze interpretatie verdedigen en stellen
dat Sjostakovitsj, en bij uitbreiding zij allemaal, een criticus van Stalin was/waren.
Betekent dit dan dat dit de juiste interpretatie is, en dat deze tijdens de jaren onder
Sovjetbeleid niet geuit kon worden? Ook hier kan over getwijfeld worden. De context is volledig
veranderd. Er heerst geen angst meer om kritiek te uiten op het communisme en Stalin, maar
daarvoor is een context waarbij iedereen zich wil distantiëren van het Stalinisme in de plaats
gekomen. Dus misschien gaan de vrienden en familie van Sjostakovitsj achter deze interpretatie
staan, om hun daden en de daden van Sjostakovitsj te verdedigen. Om aan te tonen dat
Sjostakovitsj, die muziek componeerde om Stalin te verheerlijken, zelf niet in deze boodschap
geloofde.
Het is heel moeilijk, misschien wel onmogelijk om hier een eenduidig antwoord op te
formuleren, maar ik denk dat dit wel een heel interessante denkoefening kan vormen om
leerlingen te laten nadenken over het belang van de maatschappelijk context bij de interpretatie
van bronnen.
12
Bibliografie
DANDO, W. ‘Russian and Sovjet Famines 971-1947’, Food and Famine in the 21st Century, Volume
1, W. DANDO red., Santa Barbara, 2012, 27.
FAY, L., ‘Shostakovich Versus Volkov: Whose Testimony?’, A Shostakovich Casebook, M. BROWN
red., Bloomington, 2004, 16.
FAY, L., ‘Volkovs Testimony reconsidered’, A Shostakovich Casebook, M. BROWN red.,
Bloomington, 2004, 22-66.
Galina
Ustvolskaya,
interview
door
Olga
Gladkova,
1998.
(http://ustvolskaya.org/eng/interview.php).
MACDONALD, I, Music under Sovjet Rule, s.d. (http://www.siue.edu/~aho/musov/musov.html ).
ROSS, A., ‘Unauthorized the final Betrayal of Dmitri Shostakovich’, The New Yorker, 6 september
2004 (http://www.newyorker.com/magazine/2004/09/06/unauthorized ).
VICKERY, A. en SERVICE, T., Leningrad and the Orchestra that defied Hitler, documentaire, 2016,
(https://www.dailymotion.com/video/x3o6kou_leningrad-and-the-orchestra-that-defied-hitlerpart-1_music ).
VOLKOV, S., Testimonies: The Memoirs of Shostakovich as related to an edited by Solomon Volkov,
1979, Londen, 118.
WEINSTEIN, H., The War Symphonies: Shostakovich Against Stalin, youtube, Rhombus Media, 1997
(https://www.youtube.com/watch?v=--fSOJzGJnM ).
Wikipedia, ‘Dmitri Shostakovich’, 2001-2016.
Wikipedia, ‘lady Macbeth of the Mtsensk district (opera)’, 2004-2016.
WILSON, E., Shostakovich a life remembered, 2e uitg., Londen, 2006, 2-9.
13