BRONNENLES Sjostakovitsj en zijn 7e symfonie

Bronnenles seminarie Historisch Didactisch onderzoek
Leuven
SLO Geschiedenis KU
1. Identificatie en algemene gegevens
student
Lisa Willemaerts
lesonderwerp
Bronnenles: Sjostakovitsj en de zevende symfonie
jaar + richting
6e jaar ASO
2. Profiel van de leerlingen (in overleg met de mentor)
Voorkennis en verworven vaardigheden
Propaganda tijdens de Koude Oorlog: De leerlingen hebben inzicht in hoe de Sovjet-Unie en de
Verenigde Staten de media gebruikten om hun eigen maatschappelijke systeem als superieur voor
te stellen en een vijandsbeeld over elkaar te creëren.
Val van de Sovjet-Unie: De leerlingen weten dat de Sovjet-Unie op 26 december 1991 ophield te
bestaan. Ze weten dat de staatsrepressie afnam hierna en er meer openheid kwam voor kritiek op
de staat en dat er een verandering plaatsvond in hoe mensen zich verhielden ten opzichte van
Stalin en zijn bewind.
De leerlingen kunnen zelfstandig in groep aan een bronnenbevraging werken.
Belangstelling
De leerlingen hebben interesse in geschiedenis en kunnen zich zelfstandig inzetten en
concentreren om de opdracht tot een goed einde te brengen.
Andere
Lesvoorbereiding lesstage deel 2.3
1
3. Situering van het lesonderwerp en het lesconcept
Deze les is een goede afsluiter van een lessenreeks over de Koude Oorlog. Het thema van de les is
de Russische componist Sjostakovitsj en zijn zevende symfonie Leningrad. Deze symfonie schreef
hij tijdens het beleg van Leningrad in WOII. Tijdens WOII werd de symfonie gezien als een
aanklacht tegen de agressie van Nazi-Duitsland en het triomfantelijke einde voorspeldde een
overwinning van het Russische volk. In 1979, tijdens de Koude Oorlog, bracht Solomon Volkov zijn
boek Testimony, de memoires van Sjostakovitsj, uit in de Verenigde Staten. In dit boek komt een
heel andere Sjostakovitsj naar voren: een geheim criticus van Stalin, die via zijn muziek kritiek
uitte. Volkov insinueerde dat het bekende aanvalsthema uit de Leningrad ook gericht was tegen
Stalin, die de stad tijdens zijn grote zuivering terroriseerde.
De verandering in maatschappelijke context zorgde dus ook voor een verandering in
interpretatie van Sjostakovitsj en zijn symfonie. Dit vormt het onderwerp van deze les, waarbij de
leerlingen hun historisch denken oefenen. De leerlingen onderzoeken verschillende bronnen over
Sjostakovitsj en de veranderde context. Zo leren ze historisch contextualiseren en bronnen met
elkaar confronteren om zo tot een zo volledig mogelijk beeld van het verleden te komen.
4. Bibliografie
Materiaal voor de leerlingen
Benodigdheden per groep:

1 enveloppe met de uitgeknipte context

1 enveloppe met de uitgeknipte bronnen

1 lege tijdlijn op A3 formaat
een PC met internet verbinding om de 2 fragmenten uit de symfonie af te spelen
Materiaal voor de leerkracht
DANDO, W. ‘Russian and Sovjet Famines 971-1947’, Food and Famine
in the 21st Century, Volume 1, W. DANDO red., Santa Barbara, 2012,
fragmenten uit volgende
27.
wetenschappelijke
FAY, L., ‘Shostakovich Versus Volkov: Whose Testimony?’, A
werken:
Shostakovich Casebook, M. BROWN red., Bloomington, 2004, 16.
FAY, L., ‘Volkovs Testimony reconsidered’, A Shostakovich Casebook,
M. BROWN red., Bloomington, 2004, 22-66.
Galina Ustvolskaya, interview door Olga
(http://ustvolskaya.org/eng/interview.php).
Gladkova,
Lesvoorbereiding lesstage deel 2.3
1998.
2
MACDONALD,
I,
Music
under
Sovjet
(http://www.siue.edu/~aho/musov/musov.html ).
Rule,
s.d.
ROSS, A., ‘Unauthorized the final Betrayal of Dmitri Shostakovich’,
The New Yorker, 6 september 2004
(http://www.newyorker.com/magazine/2004/09/06/unauthorized ).
VICKERY, A. en SERVICE, T., Leningrad and the Orchestra that defied
Hitler,
documentaire,
2016,
(https://www.dailymotion.com/video/x3o6kou_leningrad-and-theorchestra-that-defied-hitler-part-1_music ).
VOLKOV, S., Testimonies: The Memoirs of Shostakovich as related to
an edited by Solomon Volkov, 1979, Londen, 118.
WEINSTEIN, H., The War Symphonies: Shostakovich Against Stalin,
youtube,
Rhombus
Media,
1997
(https://www.youtube.com/watch?v=--fSOJzGJnM ).
Wikipedia, ‘Dmitri Shostakovich’, 2001-2016.
Wikipedia, ‘lady Macbeth of the Mtsensk district (opera)’, 2004-2016.
WILSON, E., Shostakovich a life remembered, 2e uitg., Londen, 2006, 29.
Lesvoorbereiding lesstage deel 2.3
3
5. Lesdoelen
Algemene lesbedoeling
De leerlingen oefenen in deze les vaardigheden in verband met historisch denken. Ze
verwerven inzicht in het constructieve karakter van geschiedenis, namelijk hoe de context
mee de interpretatie van een bron/gebeurtenis/persoon bepaalt.
Concrete lesdoelen
Noteer je doelen. Geef telkens aan in welke lesfase je aan dit doel wenst te werken.
 De leerlingen krijgen inzicht in het constructieve karakter van
kennis en
geschiedenis: de context bepaalt mee de interpretatie van een
inzicht
bron/gebeurtenis/persoon.
 De leerlingen kunnen bronnen over Sjostakovitsj en zijn symfonie
contextualiseren.
 De leerlingen kunnen historische informatie uit bronnen halen: ze
vaardigheden
kunnen deze bronnen interpreteren en met elkaar confronteren om
zo tot een zo volledig mogelijk beeld van het verleden te komen.
 De leerlingen zijn bereid hun ingenomen standpunten te
confronteren met conflicterende gegevens en die van daaruit te
attitudes
relativeren.

De leerlingen zijn bereid om actuele/historische spanningsvelden
vanuit verschillende gezichtshoeken kritisch te bekijken, rekening
houdend met mogelijke achterliggende waarden, normen en
mentaliteiten.
Lesvoorbereiding lesstage deel 2.3
4
6-8. De leerinhoud - lesplan - ‘bordschema’
Lesvoorbereiding lesstage deel 2.3
5
Lesstructuur
Werkvorm
Instap: 15 min
Muziek beluisteren
Fragment uit de symfonie
onderwijsleergesprek
Onderwijsmiddelen
Muziekfragment via youtube
Onderwijsactiviteit
Translatievragen stellen
leeractiviteiten
Muziek beluisteren en
antwoorden op vragen
beluisteren en enkele
translatievragen stellen.
Sjostakovitsj introduceren
Groepswerk 45 min
Begeleid zelfstandig
Werkbladen met bronnen,
Groepswerk uitleggen
Uitleg groepswerk zie
onderzoek
contexten en
Groepjes begeleid in
bronnenbevragingen
onderzoek
volgende pagina
Historisch denken oefenen:

Bronnen
contextualiseren

Lege tijdlijn
Inzicht in invloed van
context op
interpretatie van
bronnen (historische
beeldvorming)
Conclusie: 15 min
Samen bespreken wat we
geleerd hebben over de
onderwijsleergesprek
Bord
Vragen stellen en
Bevindingen rapporteren
Ingevulde tijdlijn
antwoorden herformuleren
tot conclusies
bronnenbevraging in
verband met de invloed van
de context op de
interpretatie van de bron
Lesvoorbereiding lesstage deel 2.3
6
Instap
Introductie van Sjostakovitsj en zijn Zevende symfonie door de leerkracht (meer achtergrond
informatie in context document:
Dmitri Sjostakovitsj werd in 1906 geboren in Sint-Petersburg (van 1924 tot 1991 heette de
stad Leningrad). Hij bleek een muzikaal wonderkind te zijn. Op zijn dertiende begon hij met
lessen aan het conservatorium en op zijn negentiende schreef hij zijn eerste symfonie. Hij
werd als snel een van de belangrijkste componisten in Rusland van zijn tijd. Zijn tijdgenoten
en vrienden beschrijven hem als een componist die de geest van zijn tijd goed weergaf in zijn
muziek.
In 1941 bracht hij zijn Zevende symfonie uit, genaamd Leningrad. We gaan samen twee
korte fragmenten beluisteren. Het eerste fragment komt uit het begin van de symfonie en
het tweede moment is het einde van de symfonie:
https://www.youtube.com/watch?v=DQJcFMHLXek (5 min 26 sec- +-8 min 16 sec en +1u8min 0 sec- 1u 11min 14 sec) = 6 min in totaal
Lesvoorbereiding lesstage deel 2.3
7
Lkr: Wat vonden jullie er van? Mooi? Lelijk? Etc.
Persoonlijk antwoord
Lkr: Waaraan doet het tromgeroffel in het eerste fragment jullie denken?
Persoonlijk antwoord: een leger?
Lkr: Hoe zouden jullie het einde beschrijven?
Persoonlijk antwoord: bv groots, triomfantelijk
Lkr: Waarover zou het muziekstuk kunnen gaan?
Persoonlijk antwoord, maar misschien horen ze er wel al een leger en overwinning in.
Lkr: lesbedoeling uitleggen. Zonder context is het natuurlijk moeilijk om te achterhalen waar
de symfonie over gaat. Vandaag gaan jullie dan ook in groep deze symfonie en de componist
Sjostakovitsj onderzoeken.
Groepswerk
Benodigdheden per groep:
 1 enveloppe met de uitgeknipte context
 1 enveloppe met de uitgeknipte bronnen
 1 lege tijdlijn op A3 formaat
Leerlingen worden in groepen van 4 of 5 verdeeld. Ze krijgen per groep een enveloppe met
contexten en bronnen en een lege tijdlijn met vragen. De contexten hebben een zwart kader
en de bronnen een blauw kader. Een van de contexten heeft een rood kader. Dit is belangrijk
om de leerlingen hier op te wijzen. Dit is een context die niet specifiek over één van de
bronnen handelt, maar die als achtergrond dient bij de interpretatie van enkele bronnen
(geeft informatie over het terreur van Stalin en dus de nodige achtergrond om de zevende
symfonie als een kritiek op Stalin te interpreteren).
De leerlingen moeten de bronnen koppelen aan de juiste contexten en deze in
chronologische volgorde plaatsen. Daarna kunnen ze beginnen met de vragen op de tijdlijn
Lesvoorbereiding lesstage deel 2.3
8
te lossen. Via deze vragen gaan de leerlingen Sjostakovitsj en zijn symofnie in zijn context
interpreteren. De context en de interpretaties schrijven ze op hun tijdlijn.
Uitkomst:
Via de tijdlijn wordt de verschuiving in interpretatie en context visueel voorgesteld. Tijdens
dit groepswerk ondervinden de leerlingen dat de symfonie van Sjostakovitsj naar gelang de
context anders geïnterpreteerd wordt.
Bronnen, contexten en tijdlijn in bijlage
Conclusie
Tijdens een onderwijsleergesprek vraag je de leerlingen naar hun bevindingen uit het
onderzoek. Het verloop van het onderwijsleergesprek is natuurlijk volledig vrij, dit zijn enkele
voorbeeldvragen die je kan stellen.
Je kan beginnen door te vragen hoe zij de symfonie en Sjostakovitsj interpreteren:
 Wie wordt er voorgesteld door het tromgeroffel?
 Wie was hij?
 Wat deed hij?
De leerlingen kunnen hier verschillend op antwoorden: ze kunnen 1 van de 2 interpretaties
naar voren schuiven, of misschien al doorhebben dat het afhankelijk is van de context. Hier
kan je dan een discussie over voeren.
 Wat heeft de verandering in het beeld dat we van Sjosjtakovitsj hebben beïnvloed?
Achterhalen welke interpretatie de ‘juiste’ is, is heel moeilijk, misschien zelfs wel onmogelijk.
Maar je zou wel aan de leerlingen kunnen vragen of ze een idee hebben hoe ze het wel
zouden kunnen achterhalen.
 Is er een juiste interpretatie?
 Welke bronnen zou je kunnen gebruiken om dit te achterhalen?
o Bv Een dagboek van Sjostakovitsj geschreven in de periode dat hij de symfonie
schreef
Lesvoorbereiding lesstage deel 2.3
9
o Bv een brief geschreven door Sjostakovitsj aan een vertrouwenspersoon
waarin hij zijn interpretatie van de symfonie weergeeft
Extra achtergrond info bij het debat over Sjostakovitsj en het boek van Volkov (meer info in
context bundel):
Sommige historici twijfelen aan de juistheid van het boek van Volkov. Er heerst een
heel debat over de interpretatie van Sjostakovitsj: revisionisten volgen Volkov in zijn
interpretatie en anti-revisionisten stellen dat deze visie te ver gaat en dat zulke
interpretaties van de muziek van Sjostakovitsj beïnvloed zijn door onze tijdsgeest. Zij stellen
dat revisionisten zien wat ze willen zien in de muziekstukken en dus eerder vertrekken
vanuit de antwoorden dan vanuit de vragen. Lauren Fay is een van de belangrijkste critici van
Volkov. Ze beschuldigt hem van plagiaat, als ook van zijn eigen interpretaties en fantasieën
neer te schrijven.
Uiteindelijk kom je tot een conclusie:

Wat kunnen we uit deze bronnenbevraging leren?
Het belang van de maatschappelijke context bij de interpretatie van bronnen. Afhankelijk
van de context werd Sjostakovitsj gezien als een communistische held of een criticus van
Stalin. Het is dus belangrijk om de brede maatschappelijke context in acht te nemen,
wanneer je de de beeldvorming rond historische figuren, gebeurtenissen etc. onderzoekt.
Lesvoorbereiding lesstage deel 2.3
10