Programmatoelichting - Nederlands Philharmonisch Orkest

Joodse bron
PROGRAMMATOELICHTING
Eeuwenlang was Rusland regelmatig het toneel van antisemitisme en Jodenvervolging. Met de oprichting van de Sovjet-Unie
in 1917 werd die situatie niet beter. Hoewel de Duitse bezetting
in de Tweede Wereldoorlog het gruwelijk dieptepunt van deze
vervolging vormde, stond ook de communistische regering vaak
vijandig tegenover de Joden. Het belette een aantal componisten echter niet om soms Joodse elementen in hun composities
op te nemen, waarmee ze bevestigden dat de Joodse cultuur
een belangrijk onderdeel was van de Russische samenleving.
Jiddische melodieën
Malkin
Zwarte
Bloemen
Vadim Tsibulevsky, viool/leiding
Channa Malkin, sopraan
Sergei Edelmann, piano
WO 4 MEI, 21.00 U
MUZIEKGEBOUW
AAN ’T IJ
WWW.ORKEST.NL
WWW.ORKEST.NL
Sergei Prokofjev was zich daar nog niet erg van bewust tijdens het
componeren van zijn Ouverture op Hebreeuwse thema’s. Hij had zijn
vaderland tijdens de revolutie van 1917 verlaten en zich voorlopig in
de Verenigde Staten gevestigd. Daar ontmoette hij eind 1919 enkele
van zijn Joodse medeleerlingen van het conservatorium in Sint
Petersburg. Zij waren met hun ensemble Zimro op tournee om geld
in te zamelen voor de oprichting van een conservatorium in Jeruzalem.
Van hen kreeg Prokofjev het verzoek een stuk te schrijven in Jiddische sfeer. Als steuntje in de rug gaven ze hem een boekje met een
aantal Joods-Russische volksmelodietjes. Nog diezelfde avond
speelde hij de liedjes; hij zette zich aan het componeren en voltooide
het stuk al de volgende dag. Korte tijd later vond de succesvolle première plaats van de Ouverture op Hebreeuwse thema’s. Prokofjev had
zich uitstekend van zijn taak gekweten: in de beide thema’s van de
ouverture maakte hij gebruik van die typisch Jiddische melodieën
en harmonieën die het stuk soms het karakter van klezmermuziek
geven. In de Sovjet-Unie werd dit stuk vrijwel volledig genegeerd
vanwege het Joodse karakter. Nog in de jaren zeventig, voor één van
de weinige publieke uitvoeringen, mocht het werk niet als Hebreeuws
op de affiches aangekondigd worden, maar slechts als ‘Ouverture.’
Slachtoffers van fascisme en oorlog
Dmitri Sjostakovitsj maakte de keuze om gebruik te maken van
Joodse volksmuziek heel bewust: ‘Deze muziek heeft altijd een grote
indruk op mij gemaakt. Ik raak er nooit op uitgekeken. Het heeft
zoveel gezichten. Het kan vrolijk zijn terwijl het tragisch is. Het is
bijna altijd een lach door de tranen heen. Deze eigenschap van de
Joodse muziek komt heel dicht bij de ideeën die ik ook over muziek
heb.’ In een aantal van zijn composities liet hij zich dan ook inspireren door Joodse volksmuziek, soms door het karakter van een zelf
verzonnen thema, maar ook door volksmelodieën letterlijk over te
nemen. Zijn Strijkkwartet nr. 8 schreef Sjostakovitsj in 1960 tijdens
een verblijf in Dresden. Naar eigen zeggen was dit werk, gecomponeerd in een uiterst zwarte en depressieve periode in zijn leven, zijn
meest persoonlijke strijkkwartet. Het simpelste bewijs hiervoor is
te vinden in zijn muzikale handtekening, bestaande uit de noten
d-es-c-b, die als een telkens terugkerend motief het werk doordrenkt. Het staat voor de initialen van zijn naam in het Duits: Dmitri
Schostakowitsch, waarbij de Duitse h staat voor de noot b. Het strijkkwartet zit vol met citaten uit eigen werk, die tezamen een aanklacht
zouden vormen tegen totalitaire regimes zoals communisme en
fascisme. De componist gaf het werk de ondertitel ‘Ter herinnering
aan de slachtoffers van fascisme en oorlog.’ De directe aanleiding
was de stad Dresden, die in 1960 nog vrijwel volledig in puin lag na
de bombardementen van 1945. Als herinnering aan zijn persoonlijke
leed, hem door het communistische bewind aangedaan, citeert
Sjostakovitsj zijn opera Lady MacBeth, die in 1936 vernietigend werd
besproken door de autoriteiten. Ook klinken citaten uit zijn Symfonie
nr. 5, de symfonie waarmee hij zich rehabiliteerde door toe te geven
aan de muzikale eisen van het regime. In het tweede deel gebruikt
hij een Joods thema afkomstig uit zijn Pianotrio nr. 2, een duidelijke
verwijzing naar het leed van de Joodse gemeenschap in de Tweede
Wereldoorlog.
jaren daarvoor hem diep had aangegrepen, was hij het vrolijke deel
van zijn karakter niet zonder meer kwijtgeraakt. Het Pianokwintet
kent diepe dalen, maar ook uitbundige momenten. Vaak zijn die lach
en traan onverbrekelijk met elkaar verbonden en lopen vloeiend in
elkaar over. Precies dat wat Sjostakovitsj zo bewonderde in de Joodse
muziek. Met een beetje fantasie is halverwege het scherzo zelfs een
zweem van een Joods melodietje te horen.
Vijfendertig tranen
Tussen de twee werken van Sjostakovitsj klinkt de liederencyclus
Zwarte bloemen van Josef Malkin. Hiermee komt de Joodse bron
van dit programma heel dicht bij. Schrijfster Ida Vos maakte de
Tweede Wereldoorlog van nabij mee. Van de Joodse schoolklas uit
haar jeugd in Den Haag zijn in de oorlog 35 kinderen omgekomen.
Ida Vos was één van de slechts vier overlevenden. Als herinnering
aan die klasgenootjes schreef zij in 1975 evenzovele gedichten die
zijn verschenen onder de titel Vijfendertig tranen. Het zijn veelal
korte verzen die vertellen over het verdriet, de angst en de tragedie
van de Jodenvervolging. De uit Georgië afkomstige violist en componist Josef Malkin koos twaalf van de verzen van Vos en maakte er
twaalf liederen van, aanvankelijk voor sopraan en orkest, later ook
in een versie voor een klein ensemble. De gedichten van Vos zijn
aangrijpend in hun eenvoud en directheid. Ook de liederen van Malkin
zijn eenvoudig van structuur en melodie, maar door hun kleinheid
minstens even indringend als de tekst die er aan ten grondslag ligt.
Vooraf klinkt een instrumentale inleiding op basis van een gedicht
van Malkin zelf. De première van deze liederen werd gezongen door
de dochter van de componist. Sindsdien is zij een warm pleitbezorgster van deze bijzondere compositie.
Diepe dalen, uitbundige momenten
Twintig jaar daarvoor waren de omstandigheden voor Sjostakovitsj
heel anders. De rehabilitatie na de veroordeling van Lady MacBeth
was een feit; hij mocht zich de populairste componist van het land
noemen. Het Pianokwintet uit 1940 was een voorlopige bekroning
van die populariteit. Het was geheel in de stijl die de autoriteiten
graag zagen en de ontvangst was dan ook zeer lovend. Sjostakovitsj
kreeg er zelfs de Stalin Prijs voor. Hoewel de verguizing van enkele
Tekst: Kees Wisse
Programma
Reserveer nu uw volgende concert op www.orkest.nl
WO 4 MEI 2016, 21.00 UUR geen pauze
(einde concert ca. 22.15 uur)
MUZIEKGEBOUW AAN ‘T IJ
Hartmut Haenchen dirigeert Sjostakovitsj 8
Ensemble uit het Nederlands Philharmonisch Orkest
Vadim Tsibulevsky, viool/leiding
Channa Malkin, sopraan
Sergei Edelmann, piano
SERGEI PROKOFJEV (1891 -1953)
Ouverture op Hebreeuwse thema’s in c, op. 34 (1919)
DMITRI SJOSTAKOVITSJ (1906 -1975)
Strijkkwartet nr. 8 op. 110 in c (1960)
Largo
Largo
Allegro molto
Largo
Allegretto
JOSEF MALKIN (1950)
Zwarte bloemen (2008)
Versie voor sopraan en klein ensemble
Als zwarte zaailingen (instrumentaal)
Voorjaar
Vlinder
Stil
Hollandsche Schouwburg
Samen
Het draaiorgel
Slaapliedje
Klasgenoten
Moeder en kind
Ik ga mee!
Kom terug!
Bloemen voor jou
ZA 21 MEI 2016, 20.15 UUR
ZO 22 MEI 2016, 14.15 UUR
DI 24 MEI 2016, 20.15 UUR
HET CONCERTGEBOUW
Nederlands Philharmonisch Orkest
Hartmut Haenchen, dirigent
HÄNDEL - Music for the Royal Fireworks
SJOSTAKOVITSJ - Symfonie nr. 8
Grootse muziekstukken zijn er geschreven over de verschrikkingen
van de oorlog en de vreugde als er uiteindelijk vrede werd gesloten.
Een feest met vuurwerk en muziek wilde George, koning van GrootBrittannië en van het Duitse Hannover, toen in 1749 in Aken vrede
werd gesloten. Georg Friedrich Händel, Londens topcomponist,
moest de muziek leveren. Het werd het spetterende Music for the
Royal Fireworks. Tegenhanger daarvan is de Symfonie nr. 8 die
Dmitri Sjostakovitsj midden in de Tweede Wereldoorlog schreef.
Voor dit spectaculaire programma keert voormalig chef-dirigent
Hartmut Haenchen terug op het concertpodium bij het Nederlands
Philharmonisch Orkest.
DMITRI SJOSTAKOVITSJ (1906 -1975)
Pianokwintet in g, op. 57 (1940)
Prelude: Lento
Fugue: Adagio
Scherzo: Allegretto
Intermezzo: Lento
Finale: Allegretto
Hartmut Haenchen
Biografieën
Vadim Tsibulevsky, viool/leiding
De uit Azerbeidjan afkomstige violist Vadim Tsibulevsky maakte al
op tienjarige leeftijd zijn debuut in Bakoe. Twee jaar later won hij een
regionaal violistenconcours hetgeen hem in staat stelde leerling te
worden van de Centrale Muziekschool voor Begaafde Kinderen in
Moskou. Hij vervolgde zijn opleiding aan het conservatorium van
Moskou waar hij concertmeester van het conservatoriumorkest werd.
Hij verhuisde naar Israël waar hij lid werd van het Israëlisch Kamerorkest dat toen onder leiding van de befaamde violist Shlomo Mintz
stond en studeerde onder Yair Kless. In 1996 werd hij concertmeester
van het Belgische kamerorkest I Fiammingi. Regelmatig was Vadim
Tsibulevsky als solist te horen in recitals en op festivals in Europa,
Rusland en Israël. Hij speelde onder meer met bekende musici als
Shlomo Mintz, Philippe Entremont en David Golub. Ook trad hij op als
gastconcertmeester bij onder meer deFilharmonie in Antwerpen, het
Brussels Philharmonic en het Philharmonisch Orkest van Bergen in
Noorwegen. Sinds 2001 is Vadim Tsibulevsky als 1e concertmeester
verbonden aan het Nederlands Philharmonisch Orkest.
Channa Malkin, sopraan
Nog maar tien jaar oud was Channa Malkin toen zij in 2000 optrad
tijdens het traditionele nieuwjaarsconcert van het Nederlands
Blazers Ensemble. Zes jaar later stond zij op het toneel bij De
Nationale Opera als Barbarina in Le nozze di Figaro van Mozart.
Nog datzelfde jaar soleerde ze met het Koninklijk Concertgebouworkest onder Mariss Jansons. Haar eigenlijke zangstudie moest
toen nog beginnen. Dat deed ze in Utrecht onder Charlotte Margiono
waar ze in 2012 haar diploma behaalde. Inmiddels heeft Channa
Malkin naam gemaakt, zowel in opera, concert als liedkunst. Daarbij
schuwde ze wereldpremières niet zoals de cantate Yizkor en de liederencyclus Zwarte bloemen, gecomponeerd door haar vader Josef
Malkin. Ook zong zij de rol van Eve in de opera In the beginning van
Carlijn Metselaar. Voor het Nederlands Philharmonisch Orkest is
Channa Malkin geen onbekende. In juni 2014 vertolkte ze met het
orkest de vrouwenrollen in een kindervoorstelling van Griegs Peer
Gynt in Het Concertgebouw.
Sergei Edelmann, piano
Al jaren behoort Sergei Edelmann tot de top van de Oost-Europese
klavierleeuwen. De Oekraïense pianist kreeg zijn eerste pianolessen
van zijn vader, eveneens een vermaard pianovirtuoos. Hij maakte furore
als solist in alle landen van de Sovjet-Unie. Na zijn emigratie naar de
Verenigde Staten lag ook het Westen voor hem open. In 1983 behoorde
hij tot de laureaten van de Koningin Elisabethwedstrijd. In de jaren die
volgden, gaf hij talloze recitals en concerten met onder meer het Dallas
Symphony Orchestra, het London Symphony Orchestra, het Orchestre
de Paris en het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Hij ontmoette grote
dirigenten als Yoel Levi, Valery Gergiev en Maxim Sjostakovitsj, zoon van
de componist. Over zijn onlangs verschenen cd met enkele van Chopins
werken schreef de pers: ‘De muziek werd met uiterste virtuositeit en
diepgang door deze ervaren meester op de piano gespeeld.’
Radio-opnamen Omroep Max
Het concert van 4 mei wordt live uitgezonden op
NPO Radio 4 in het Max Avondconcert. Kijk voor meer
informatie op www.maxavondconcert.nl.
Luister gratis onze playlist
op 24classics.com
Wilt u vast een voorproefje van het concert dat u gaat bezoeken?
Luister via 24classics.com of de 24classics-app gratis naar onze
playlist Orkest met een steeds wisselende selectie van de werken
die wij dit seizoen spelen.
Zit u op de winnende stoel?
Elke bezoeker van onze concerten kan zitten op de
winnende stoel. Met uw plaatsbewijs maakt u kans op
twee gratis concertkaarten. Kijk op de donderdag na het
concert op www.orkest.nl of uw stoel het winnende nummer heeft.