De Geheime Joden van Kechene

JOODS LEVEN IN: ETHIOPIË
De Joden van Kechene,
gevangen in geheimhouding
TEKST & FOTO'S WOUTER VAN DER SCHAAF
H
et verhaal van de Falasja's, de Ethiopische
Joden die in het noorden van het land woonden, is veel breder bekend dan dat van de meer
ondergrondse Joden van Kechene. Na lang
wikken en wegen werden de Falasja's door Israël als Joods
erkend en in de jaren tachtig en negentig werden zij met
de geheime, spectaculaire, militaire Operaties Mozes en
Salomon naar de Joodse Staat gebracht.
“Maar zij waren niet de enige Joden in Ethiopië”, zegt Demeke. “Onze voorvaderen zijn zo'n 150 jaar geleden vanuit
het noorden naar Addis Abeba verhuisd. De toenmalige
koning had ons als handwerklieden nodig bij de opbouw
van de stad. En daarna zijn we als Joodse gemeenschap
altijd hier in Kechene bij elkaar gebleven.”
“Altijd overheerste de
grote angst binnen onze
gemeenschap”
De wijk Kechene ligt aan de noordrand van
de Ethiopische hoofdstad Addis Abeba,
Hij vertelt dat Kechene toen nog een dorp was op enige afstand van Addis Abeba waardoor de gemeenschap
makkelijker haar Joodse tradities kon voortzetten. Maar
in tegenstelling tot de Falasja's durfden zij hun Jodendom nooit openlijk te etaleren, hoewel ze er wel vaak van
verdacht werden.
“Altijd overheerste de grote angst binnen onze gemeenschap,” legt Demeke uit. Hij zegt dat de afkeer van de
Koptische kerk tegen de Joden al eeuwen oud is. “De discriminatie is groot en eigenlijk werden wij Joden gezien als
ongewenste inwoners. Pas sinds kort durft een klein aantal
van ons openlijk naar buiten te treden als Joods. En dan
nog heel voorzichtig.” Hij frummelt aan de Magen David
die aan een ketting om zijn nek hangt. “Ik draag ‘m met
trots, maar als er naar gevraagd wordt, ben ik voorzichtig
met mijn antwoord.”
Demeke is één van de weinigen in Kechene die openlijk
laat weten Joods te zijn. “Er wonen hier in de wijk heel
veel Joden, maar vrijwel niemand zal openlijk voor zijn
geloof uitkomen. Zeker niet naar buitenstaanders. De
kans op een tegenactie is altijd groot.” Daarom houden de
een Afrikaanse metropool met zes miljoen
inwoners. Een groot deel van de traditionele
ambachtslieden waar de wijk om bekend
staat, is Joods, al durfden ze daar lange tijd
niet voor uit te komen. “Wij wonen hier al
vele generaties,” zegt Demeke Engida, de
chazan van de kleine Joodse gemeente van
Addis Abeba. Hoe klein echter en hoe Joods
die gemeenschap precies is, is onderwerp
van discussie en controverse.
26
Joods • Joods leven in Ethiopië
In de praktijk zijn we nog steeds
het volk van het boze oog”
meesten zich alleen binnenshuis aan de Joodse gebruiken.
Ze houden de sjabbat, vieren de feestdagen, zeggen de
gebeden. De jongens krijgen de brit mila, de choepa wordt
gevierd. Alleen een Joodse begrafenis is onmogelijk. “We
hebben geen eigen begraafplaats. Begraven kan alleen via
de Koptische kerk.”
Het zijn er dus maar heel weinig die voor de buitenwereld uit willen komen voor hun Joods zijn. “Ja, het is
niet anders. De angst zit diep. Joods zijn in Addis Abeba
is eigenlijk onmogelijk,” stelt Demeke. De vrijheid van
godsdienst is dan sinds een jaar of vijftien bij wet geregeld,
weet hij ook. “Maar in de praktijk zijn wij nog steeds het
volk van het boze oog, de ‘buda’. In deze samenleving is
dat ongeveer het ergste dat je kan overkomen.”
Hij haalt het voorbeeld aan van een lerares die geen
geheim meer wilde maken van haar Joodse identiteit. Dat
leidde tot zoveel onrust op school dat zij uiteindelijk werd
overgeplaatst naar een andere school. “En mensen willen
Veel geheime synagoges
De synagoge waar Demeke voorzanger is, is de enige in
de wijk waar openlijk op vrijdagavond en sjabbatmorgen
een dienst is. “We beginnen zaterdagmorgen om zeven
uur. Officieel is de zaterdag in Ethiopië een werkdag . We
hebben altijd minjan.”
Maar hoe zit dat dan met de andere Joden in deze wijk.
Gaan zij ook naar de synagoge? En met het stellen van
deze vraag komt meteen hét grote geheim van Kechene
De niet-verborgen synagoge in Kechene
absoluut niet dat een Jood in de buurt komt van een zwangere vrouw. Dat brengt ongeluk aan het ongeboren kind.
En vergeet niet dat er in het verleden meermalen pogroms
zijn geweest die veel mensen het leven hebben gekost.”
naar voren. Demeke vertelt. “Zeker, een aantal Joden gaat
ook op sjabbat naar de synagoge. In deze wijk zijn er nog
zo'n vijftien synagogen. Maar je zult ze niet makkelijk
vinden. Het zijn de ‘verborgen synagoges’ en ze hebben
elke week minjan en een volledige dienst. Maar niet zoals
in Europa of Israël. Het is een dienst zonder boeken. Ons
Jodendom leeft voort via de mondelinge overlevering
die volledig is overgedragen van vader op zoon. Zoals
het eeuwenlang is gegaan. Altijd in het geheim, want ons
Joodse bestaan in deze omgeving kon alleen op die manier
overleven.”
Jongere generatie wil naar buiten treden
Demeke en anderen wilden dit patroon van
geheimhouding doorbreken. “Het is een breuk tussen
de generaties. De ouderen staat die openheid helemaal
niet aan, maar we zetten door.” Een aantal twintigers
en dertigers kocht een stukje grond in het centrum van
Kechene om daar een eigen synagoge te bouwen. “Dat is
ons eigendom. We willen niet van anderen afhankelijk zijn.
27
Joods • Joods leven in Ethiopië
Demeke Engida, chazan van de Joodse gemeenschap
"We hadden eerst de inrichting zoals die in Europa, maar
op aandringen van "De Ouderen" hebben we die teruggebracht naar onze eigen traditie. Een traditie die teruggaat
tot de tijden van voor de talmoed, toen er nog geen Poerim
of Chanoeka werden gevierd. Ik wil daarmee zeggen dat we
wel heel ver teruggaan, en al die tijd hebben overleefd. En
altijd met vrees voor ons voortbestaan."
Onze gemeente heeft nu ruim tweehonderd leden.”
We bezoeken de synagoge. Een klein gebouw in een
zijstraat maar van buitenaf onmiskenbaar als synagoge
herkenbaar. Een betonnen muur, met daarin de menora
gegroefd. Op de muur zijn twee blauw geschilderde Magen
Davids bevestigd. Een mezoeza hangt naast de deur van de
synagoge. Het bestuur van de gemeente is bijeen. Opvallend: iedereen doet zijn schoenen en sandalen uit alvorens
naar binnen te gaan. Een kleine ruimte. Alle plaatsen zijn
langs de muur.
Openheid vanwege vraag om erkenning
De laatste jaren keren echter juist die angst en het opgedrongen isolement zich tegen de Joden van Kechene. Hun
erkenning lijkt de Israëlische overheid en het rabbinaat
een brug te ver te zijn. Er zijn meerdere bezoeken aan de
Joodse gemeenschap van Kechene gebracht. Vanuit diverse groepen in Israël en de VS is sympathie voor hun lot
geuit en Demeke heeft zelfs een scholing ontvangen. Maar
voorlopig lijkt er niet veel schot in de zaak te komen. Het
stuit op onbegrip.
"We voelen ons Joods en we kennen ons deel van een
lange traditie. We respecteren zoveel mogelijk de wetten
en voelen ons verbonden met Israël.” Hij zegt dat ze dan
ook zeker zullen doorgaan met hun strijd voor erkenning,
ondanks de weerstand in Israël. In Ethiopië zelf dringen
de stamouderen aan op terughoudendheid en voorzichtigheid. “Ze raden aan ons niet al te zeer te manifesteren,
omdat dat alleen maar tegen ons zal werken. Maar voor
de wereld buiten Ethiopië is het juist belangrijk dat we
eindelijk onze terughoudendheid afwerpen en laten zien
en horen wie wij zijn, de Joden van Kechene.” •
28