Kunst in de gevangenis - Sint

KUNST IN DE GEVANGENIS
- Een onderzoek naar het kunstaanbod in
Leuven-Centraal en Leuven Hulp.
Iñaki Bouillon
Charlotte De Strooper
Simon Donvil
Leonarda Goguadze
Woord vooraf
27 maart 2013
Zoveel interessante onderwerpen, een immens aanbod aan keuzemogelijkheden en
vier totaal verschillende personen die een jaar lang onderzoek moeten voeren over één
onderwerp. De opdracht leek onmogelijk.
Kunst en criminaliteit kwam uiteindelijk uit de hoed na enkele lange brainstormsessies.
Waarom we dit onderwerp kozen, is een vraag met voor ieder een ander antwoord. Het
sociale, het artistieke of het psychologische aspect? Er was voor elk van ons vrijwel
meteen iets dat aansprak.
We hebben ons gericht op het aanbod van kunst in de gevangenis van Leuven Centraal
en Leuven Hulp, omdat deze in onze stad gevestigd zijn.
De grote vraag die reeds aan het begin van het onderzoek door ons hoofd raasde was
voornamelijk de reden achter het organiseren van kunstprojecten in detentiecentra.
Waarom zou er iemand kunst willen laten maken door of tonen, juist aan diegenen die
ooit de wet overtreden hebben?
Vragen die daar dan vanzelfsprekend op volgden waren ‘Hoe wordt dit mogelijk
gemaakt?’ ‘Hoe begin je aan zo’n project, wat is de vonk?’ et cetera.
Gedurende ons onderzoek werden deze vragen beetje bij beetje beantwoord.
Deze ondervindingen hebben we voor u opgelijst in ons onderzoeksproject.
We zouden graag nog onze “experts” die ons bijstonden in dit onderzoek bedanken,
met name Frederik Janssens (Rode Antraciet) en Agnès-Rammant Peeters (Art Without
Bars). Ook Jo Beelen verdient een bedankje. Hij coachte ons goed en hielp ons daar
waar het wat stroef liep.
We hopen dat we u al een beetje hebben warm gemaakt om u aan ons werk te zetten.
Veel leesplezier gewenst,
Iñaki Bouillon
Charlotte De Strooper
Simon Donvil
Leonarda Goguadze
Kunst in de gevangenis
2
Inhoudstafel
1. Inleiding ....................................................................................................................... 4
2. Kunstaanbod ............................................................................................................... 5
3. De vonk ....................................................................................................................... 8
4. Doel ............................................................................................................................. 9
4.1 Sociale doelstellingen ............................................................................................ 9
4.2 Productie van kunst ............................................................................................. 10
4.3 Verwachtingen ..................................................................................................... 10
5. Verwezenlijking ......................................................................................................... 11
5.1 Financieel............................................................................................................. 11
5.2 In de gevangenis .................................................................................................. 11
5.3 Moeilijkheden/knelpunten..................................................................................... 12
6. Voldoening ................................................................................................................ 13
7. Conclusies ................................................................................................................. 15
8. Bronnen..................................................................................................................... 17
9. Bijlagen ..................................................................................................................... 18
Kunst in de gevangenis
3
1. Inleiding
Het leven binnen gevangenismuren, veel mensen staan er niet bij stil wat dit precies
inhoudt en hoe dit allemaal in zijn werk gaat. Eindeloze uren in een cel zitten is een veel
zwaardere taak dan wie dan ook zich kan inbeelden. Kunstorganisaties kiezen er
doelbewust voor om hun projecten te lanceren in strafinstellingen opdat re-integratie
van de gedetineerden vlotter verloopt en er een uitlaatklep voor hen ontstaat, tussen de
eindeloze uren zitten en zwijgen in.
In dit onderzoeksproject wordt het kunstaanbod in Leuven-Centraal en Leuven-Hulp
besproken, maar wordt er vooral ook gefocust op de doelstellingen van diens
organisators. Waarom willen deze zich juist toespitsen op gedetineerden? Er zijn
namelijk zoveel maatschappelijk kwetsbare of “zwakkere” groepen, waarom kiest men
juist voor het aanbieden van kunst en cultuur in gevangenissen?
Daarnaast wordt er in dit werk ook ingezoomd op de vonk van zulke kunstorganisaties,
de verwezenlijking van hun projecten en de voldoening die men hieruit haalt. Wat
motiveert hen om hun projecten te organiseren in de gevangenis? Hoe doen ze dit, en
zijn ze uiteindelijk tevreden met wat ze bereikt hebben?
Doorheen dit onderzoek worden deze vragen beantwoord door meerdere bronnen en
partijen. Ze staan opgelijst en toegelicht per deelvraag en worden nog eens
samengevat in de conclusie.
Kunst in de gevangenis
4
2. Kunstaanbod
Hieronder een inventaris met alle kunstprojecten die tussen 2000 en 2013
georganiseerd werden in de gevangenis Leuven Hulp en/of Leuven Centraal op
chronologische volgorde. Daarnaast staan de organisator van het project, een beknopte
toelichting en het jaar waarin het plaatsvond, ook vermeld.
PROJECT
ORGANISATIE
TOELICHTING
JAAR
Timur NOVIKOV
Art without Bars (Is
een vereniging die
kunsttentoonstellingen en workshops
hierrond organiseert
voor mensen in
detentie.)
Een Russische kunstenaar die in Leuven
hulpgevangenis zijn expo “Russian
Saints” heeft tentoongesteld.
2000 2001
Het schijnt dat er
bijna geen mussen
meer zijn
Vlaamse Federatie
voor Forensisch
Welzijnswerk
Teksten door gedetineerden, geschreven
onder begeleiding van auteurs.
2002
CD “Side by side”
Unbreakable
(Muzikale groep
gedetineerden uit
Leuven hulp.)
CD door gedetineerdenband
Unbreakable in samenwerking met Anton
Walgrave.
2003
Fotoboek Leuven
Hulp
De Rode Antraciet
(Dit is een
organisatie voor
sociaal-culturele en
sportieve activiteiten
in de gevangenis
sector.)
Er werd onder begeleiding van Lieven
Blancquaert een fotoboek samengesteld
in de hulpgevangenis van Leuven. De
foto’s werden gemakt door tien
gedetineerden, zeven personeelsleden
en vijf bezoekers.
2005
Een brug tussen 2
werelden
De Munt/La Monnaie
Koorzangateliers aan de gedetineerden
(2 uur per week)
2005 2013
Inside
Lieven Nollet
(Fotograaf. Doet
Een fotoproject waar de kunstenaar de
muren een belangrijke rol wil geven en
2006
Kunst in de gevangenis
5
onderzoek naar de
realiteit en de
subjectieve ervaring
ervan.)
duidelijk de isolatie wil aantonen.
“Verborgen talent”
CAW regio Leuven
(Centrum Algemeen
Welzijnswerk Regio
Leuven)
Expositie van kunstwerken, gemaakt
door de gedetineerden in Leuven
Centraal.
Project II. Inmate
Tattoo
Art without Bars
Dit is een project waarbij er met de
2008
gedetineerden werd samengewerkt om
tatoeages en body painting bespreekbaar
te maken, het taboe hier rond te
doorbreken. Er werd een tentoonstelling
gemaakt van deze samenwerking
genaamd “The ornamental body”. Deze
werd later ook voor het grote publiek
geopend.
Kaffee Detinee Ciné
Vormingplus OostBrabant (één van de
dertien
volkshogescholen in
Vlaanderen. Ze
organiseren
educatieve
activiteiten rond
uiteenlopende
thema’s.)
Er worden films gespeeld die iets te
maken hebben met gevangenschap en
achteraf is er een panelgesprek.
20082013
Openingen
Bibliotheken Leuven,
Kortenberg en
bibliotheek Leuven
Centraal.
Verzamelbundel van
gevangenisgedichten
2009
Schrijven door
muren…
VFFW (Vlaamse
Federatie voor
Forensisch
welzijnswerk.) en
Karel Sergen
(organisator in
Leuven hulp)
Schrijfworkshops over creatief schrijven
rond het onderwerp vrijheidsberoving.
2010
(Straf)tijd
Lieve Blancquaert
Een bundeling van foto’s en gesprekken
2010
Kunst in de gevangenis
2007
6
(Fotografe.)
met 22 mensen, gemaakt in de hulpgevangenis van Leuven. Er komen 10
gedetineerden, 7 personeelsleden en 5
familieleden aan het woord.
Marktrock i.d.
gevangenis
De Rode Antraciet
Dit is een feestdag geworden voor de
gevangenis. Ze zijn nu al aan de 14de
editie (2011). Het vindt plaats rond
dezelfde periode
als Marktrock in Leuven zelf plaatsvindt.
Het festival wordt geopend door een
groep muzikale gedetineerden.
2011
CD “Parole Denied”
107 (Muzikale groep
gedetineerden uit
Leuven hulp.)
CD door gedetineerdenband 107.
2012
Klassiek concert
De Rode Antraciet
Dit is een project dat nog niet vast staat.
Er zijn al concerten geweest van de
Filharmonie in Antwerpen, Merksplas en
Mechelen en nu krijgen andere
gevangenissen de kans om dit klassieke
concert bij hen te laten doorgaan in mei
2013. Dit kan enkel indien er door de
gedetineerden voldoende gereageerd
wordt op dit project.
2013
Jail TV
De Rode Antraciet
Jail tv is een project dat in Leuven
Centraal gerund wordt in door Caroline
Bruynseels (een sexuologe en
psychologe) samen met studenten. De
gedetineerden leren filmen en monteren,
maar dit is niet het hoofddoel van dit
project. Ze leren ook samenwerken en
het is een middel om hun zelfbeeld te
verbeteren.
2013
Slam Poetry
Urban Woorden
Poëzie als sociale zelfrealisatie. Het is
een zeer vrije en expressieve vorm van
schrijven en performen uitgevoerd door
een groep jonge mensen onder de naam
Urban Woorden. Slam heeft al in vijf
gevangenissen plaatsgevonden en werd
telkens enthousiast onthaald.
2013
Kunst in de gevangenis
7
3. De vonk
De initiatieven om kunstprojecten in de gevangenis te organiseren kwamen vaak van
individuen die al langer met artistieke vorming bezig waren, zoals fotografe Lieve
Blancquart met haar project (Straf)tijd. De vraag naar projecten in detentiecentra kwam
ook dikwijls van sociale stichtingen, zo was er de Koning Boudewijnstichting die de
aanzet gaf tot het project Kaffee Detinee.
Andere organisaties werden dan weer door de gevangenis zelf gevraagd om workshops
voor te stellen. Er worden namelijk wekelijks enkele uren gewijd aan muzieklessen aan
muzikale vorming, schrijven,… in Leuven Centraal en zulke workshops dienen dan als
uitbreiding. Zo is
Verborgen Talent bijvoorbeeld georganiseerd als aanvulling op het teken- en
schilderatelier in Leuven Centraal. De gedetineerdenband Unbreakable ontstond ook
naar aanleiding van de gitaarlessen in de gevangenis.
De combinatie artiesten en gedetineerden is een hele productieve en gezonde
combinatie, dit speelt ook een rol in de aanzet tot een kunstproject in detentiecentra.
Beide zijn ze vaak extreem denkende en excentrieke mensen, maar bij samenwerking
vullen ze elkaar aan en halen bij elkaar het onderste uit de kan.
Het feit dat de gevangenen volledig afgesloten zijn van de maatschappij, lokt ook vele
organisaties. Ze willen de gedetineerden klaarstomen voor re-integratie en hen door
middel van kunst tonen wat er buiten allemaal verandert tijdens hun afwezigheid. Ze
willen “Buiten naar binnen brengen” - Mirjam Zomersztajn, De Munt.
Tentoonstellingen van de kunstwerken, die gemaakt werden door de gevangenen
werden dan weer georganiseerd om het omgekeerde te bereiken. Men wil de
buitenwereld doen inzien dat er een verkeerd beeld is van de strafinrichting. Met die
reden is Het Schijnt Dat Er Bijna Geen Mussen Meer Zijn opgericht. In dit project
werden een tekstcollage en een theatervoorstelling gemaakt, gebaseerd op de
schrijfwerken van gedetineerden en vervolgens opengesteld voor het brede publiek.
Maar de voornaamste reden om kunst aan te bieden aan gedetineerden, kwam vanuit
de drang van deze culturele organisaties om ook kunst en cultuur aan te bieden daar,
waar het zo verschrikkelijk weinig aanwezig is. De gedetineerden hebben nood aan
esthetiek en kunnen zich uiten door in aanraking te komen met kunst. “Gevangenissen
zijn zo zwart en grauw, met een groot gebrek aan cultuur en schoonheid. Daar kan
kunst & cultuur pas echt goed doen” - Agnès Rammant-Peeters, Art Without Bars.
Kunst in de gevangenis
8
4. Doel
4.1 SOCIALE DOELSTELLINGEN
Uit interviews met verschillende organisaties werd al snel duidelijk dat het
therapeutische effect een grote rol speelt bij het aanbieden van kunst en cultuur aan
gedetineerden. Dit is van toepassing op zowel de gedetineerden zelf, als op de gewone
burger. Zo willen veel organisaties de buitenwereld graag een realistischer beeld geven
van het leven in de gevangenis. De bevolking weet niet altijd hoe het er daar aan toe
gaat en heeft zo vaak een vertekend beeld, of zelfs een onveiligheidsgevoel over
criminaliteit en gevangenisstraf. Projecten zoals Kaffee Detinee en Schrijven Door
Muren hopen hier komaf mee te maken en zo detentie ook bespreekbaar te maken bij
de bevolking.
Aan de andere kant van de muren, bij de gedetineerden, is één van de grote doelen het
opkrikken van hun zelfbeeld. Jarenlang vastzitten in een kleine cel, met amper sociaal
contact, heeft ongetwijfeld een negatieve invloed op de eigenwaarde van gevangenen
en kan hen verbitterd maken. Met hun projecten proberen o.a. Schrijven Door Muren en
Het Schijnt Dat Er Bijna Geen Mussen Meer Zijn hun leven in de gevangenis wat
draaglijker te maken, beginnend bij het verbeteren van hun zelfbeeld.
Een ander gevolg van jarenlange detentie kan zijn dat gedetineerden hun ‘identiteit’
verliezen. Het fotografie-project Inside van Lieven Nollet had daarom o.a. als doel om
gevangen te helpen zichzelf terug te vinden. Hij nam foto’s van omgeving, architectuur
en interieur van gevangenissen, en liet de gedetineerden ook zelf foto’s trekken, waar
het publiek een eigen interpretatie aan kon geven. De expositie werd beschreven als
een ‘collectieve en individuele zoektocht naar identiteit’.
Het doel dat het meest terugkomt bij kunstprojecten in de gevangenis is een zinvolle
opvulling van de tijd achter de tralies. Gedetineerden zouden in plaats van culturele
projecten ook televisie kunnen kijken in hun cel, maar dit zou een zinloos tijdverdrijf zijn.
Door deel te nemen aan kunst- en cultuurprojecten kunnen gevangenen zich positief
ontplooien. Ze krijgen zo ook de kans om zich creatief te uiten en worden gestimuleerd
om te lezen, schrijven, tekenen,... Deze aspecten kunnen hen positief beïnvloeden, wat
zeker belangrijk is voor hun terugkeer in de maatschappij na hun vrijlating. Een citaat uit
de thesis Kunst, heel gewoon van P. Smet sluit dicht aan bij deze denkwijze;
“Cultuur is ook zeer belangrijk voor de persoonlijke ontwikkeling, het zet aan tot
expressie, persoonlijke ontwikkeling, maatschappelijke betrokkenheid en een rijker leeren leefklimaat. Cultuur zorgt ook voor een meer sociale verbondenheid.”
Kunst in de gevangenis
9
Kunst en cultuur worden volgens velen beschouwd als basisbehoeften, en zeker in zo’n
donkere, grauwe plaats als een gevangenis. “Daar kan kunst en cultuur pas écht goed
doen,” zegt de woordvoerdster van Art Without Bars, “gevangenen hebben hier nood
aan, want in het jaar 2000 was er in gevangenissen helemaal niets.”
4.2 PRODUCTIE VAN KUNST
Organisators van kunstprojecten in de gevangenis zijn zelf meestal enorme liefhebbers
van kunst en cultuur. Om deze reden hebben ze ook een tweede doel bij het
organiseren van zulke projecten, namelijk de productie van kunst. Volgens Art Without
Bars kan de enorme expressiviteit van gevangenen iets ‘teruggeven’ en prachtige
dingen creëren, daarom hebben ze esthetiek nodig.
Bij deze projecten gaat de aandacht zowel uit naar het proces en de ontplooiing van de
deelnemende gedetineerden, als naar het creëren van een kwalitatief, hoogstaand
product. Zo worden er na de projecten dikwijls tentoonstellingen georganiseerd voor de
deelnemers (zowel gevangenen als buitenstaanders) en kunnen ze met trots tonen wat
ze bereikt hebben.
4.3 VERWACHTINGEN
Uiteraard verwachten de organisators van zo’n kunstprojecten in de gevangenis dat
alles goed verloopt en dat de gedetineerden positief reageren, maar daar stopt het niet.
Ze hopen dat de gevangenen hun frustraties kunnen kwijtraken en hun ziel blootleggen,
want dat lucht op. Art Without Bars hoopt daarnaast ook dat de deelnemers van hun
projecten kritisch leren denken, zowel over de maatschappij als over zichzelf. Dit
allemaal in functie van het re-integreren in de samenleving, na het uitzitten van hun
straftijd. De Munt, een organisatie die koorzang aanbiedt in de gevangenis, verwacht
vooral dat de gedetineerden respect hebben voor elkaar en voor de zangleider. Hun
‘verplichte‘ samenwerking zorgt ervoor dat ze elkaar leren kennen en dat er banden
gesmeed worden, wat alleen maar positief kan zijn. De Munt vindt het enorm belangrijk
dat hun koor in geen enkel opzicht verschilt van een ‘gewoon’ koor.
Kunst in de gevangenis
10
5. Verwezenlijking
5.1 FINANCIEEL
Het is vanzelfsprekend dat deze kunstorganisaties ook voldoende financiering nodig
hebben en dit via subsidies en schenkingen moeten bekomen. Om subsidies te kunnen
ontvangen, moeten de organisaties al naambekendheid hebben en moeten ze ook
kunnen bewijzen dat de overheid werkelijk baat heeft bij hun activiteiten, dit geldt voor
elke organisatie die hulp vraagt aan de overheid. De overheid kan namelijk niet zomaar
geld schenken aan iedere vrijwilligersorganisatie. Voor organisaties die culturele
activiteiten aanbieden in de gevangenis is dit nog een pak moeilijker.
Art Without Bars moet het bijvoorbeeld vooral met eigen middelen doen en ze moeten
zelf manieren zoeken om geld te verwerven d.m.v. concerten, tentoonstellingen,.. Hun
financiering berust dus vooral op ‘achterpoortjes’.
Andere organisaties (De Munt, Rode Antraciet,...) vinden gemakkelijker financiële steun
omdat ze reeds een label en/of naambekendheid hebben. De Koning
Boudewijnstichting is één van de belangrijkste geldschieters voor verschillende
(kunst)organisaties. Het bedrag dat werd uitgegeven aan lidgelden, schenkingen,
legaten en subsidies in 2011 bedroeg 68.772.055 euro. Daarnaast krijgen organisaties
nog financiële steun vanuit hun provincies en van bijkomende sponsors, zoals KBC,
Cera Foundation en vele anderen.
5.2 IN DE GEVANGENIS
Activiteiten organiseren in de gevangenis gebeurt niet zomaar op één, twee, drie. Er
moeten heel wat cruciale fasen doorlopen worden, opdat de verwezenlijking van deze
projecten juist verloopt.
De directeur van Leuven Centraal, de heer Verschueren, wordt door veel organisaties
omgeschreven als zeer humaan persoon, deze staat dan ook erg open voor hun
projecten. Het is uiteraard niet gemakkelijk om een middenkader te vinden dat geschikt
is voor zowel de penitentiaire beambten als voor de gedetineerden, dit vormt voor de
directie één van de grootste moeilijkheden. Het is ook belangrijk dat de instelling achter
het project staat, dit verlicht het werk voor de organisators. Als het personeel dan ook
nog eens goed meedoet, maakt dit de gedetineerden automatisch enthousiaster.
Uiteraard moeten organisaties niet het onmogelijke vragen van de gevangenisdirectie
en het reglement respecteren, om een goede samenwerking te kunnen blijven
garanderen.
Kunst in de gevangenis
11
5.3 MOEILIJKHEDEN/KNELPUNTEN
Men zou kunnen denken dat er tijdens activiteiten veel problemen zijn tussen de
gedetineerden, De Munt verklaart echter het omgekeerde. Uit interviews met deze
organisatie bleek zelfs dat de gedetineerden in Leuven-Hulp en Leuven-Centraal relatief
rustig zijn, vergeleken met andere gevangenissen.
Wat af en toe wel voorkomt tijdens hun zangateliers, is het vrijkomen van negatieve
gevoelens. Aangezien muziek een zeer emotionele kunstvorm is, is het volkomen
normaal dat opgekropte emoties zich tijdens deze ateliers uitspreken. Om deze reden is
bij de zangateliers van De Munt steeds een moreel consulent aanwezig. Deze kan
persoonlijke moeilijkheden, of onderlinge problemen tussen de deelnemers, discreet
helpen oplossen.
De regulering in deze zangateliers loopt gelijk met de regulering in elk ander
conservatorium; wederzijds respect is een vereiste.
Een ander voorkomend probleem, is dat sommige gedetineerden weigeren te
participeren aan een project, wegens meningsverschillen of conflicten met een andere
deelnemer van dat project. Men probeert deze personen toch zo veel mogelijk te
bezoeken, om zo veel mogelijk gedetineerden mee te krijgen in de verschillende
projecten. De doelgroep van de meeste organisaties is dan ook vooral de personen die
het diepst in de put zitten, aangezien zij het meeste hulp nodig hebben om er weer
bovenop te geraken.
Het tekort aan tijd is eveneens één van de grote knelpunten bij het organiseren van
kunstprojecten in de gevangenis. Gedetineerden moeten zo gehaast aan de slag gaan
met hun kunstwerk, omdat ze niet altijd de kans krijgen om dit af te maken. Dit is enorm
spijtig, want kunst creëren tegen een deadline is onmogelijk.
Een laatste moeilijkheid voor culturele organisaties is de financiering van hun projecten,
zoals reeds eerder vermeld werd in 5.1.
Kunst in de gevangenis
12
6. Voldoening
Bij het organiseren van deze kunstprojecten zijn er bepaalde doelstellingen, wensen en
verlangens die de organisators ontwikkelen. De mate waarin deze worden beantwoord,
zijn ook erg belangrijk naar een eventueel volgend project toe. De voldoening die eruit
wordt gehaald, zorgt voor een stimulans onder de vrijwilligers en een positievere sfeer
bij het werken.
De gedetineerden die deelnamen aan de verschillende projecten reageren meestal heel
positief. Ze zijn dikwijls erg fier op het kunstwerk dat ze gedurende de workshop
gecreëerd hebben. Sommigen worden emotioneel bij het maken van een kunststuk, ze
krijgen er een enorme voldoening uit. Er kan gesteld worden dat veel gedetineerden die
deelnamen aan de projecten, deze als een soort “emotionele uitlaatklep” zagen.
Via deze projecten komen sommige gedetineerden in contact met mensen die ze
normaal nooit zouden spreken. Ze komen terecht in een “kunstwereldje binnen de
muren”. Volgens Agnès Rammant (Art Without Bars) krijgen de gedetineerden enorm
veel respect wanneer ze echt mooie kunstwerken creëren. Dit respect komt niet enkel
van de andere kunstenaars, maar van iedereen, zelfs van de bewakers.
“De gedetineerden leren samen werken aan iets mooi waar ze samen achter staan”
- Mirjam Zomersztajn, De Munt.
De organisaties stellen doelen op die soms gehaald worden, maar andere keren dan
weer niet. A. Rammant vindt dit uiteraard jammer, maar begrijpt ook dat dit normaal is,
niet alles kan volgens plan verlopen. Zeker niet bij een groep mensen waarvan
sommigen het omgaan met kunst gewoon verleerd zijn. Het belangrijkste is echter altijd
hun resultaat, dit geeft een duidelijk beeld van de besproken kunstenaar.
De “gedetineerde-kunstenaars” grijpen eveneens de kans om kritiek te geven op zaken
in de maatschappij, die zij niet correct vinden. Dit doen ze meestal met behulp van
gedichten, maar ook met beeldende kunst zoals tekeningen en schilderijen. Ze zijn blij
dat ze de kans krijgen dit soort kritiek te uiten en kunnen dit dan ook als de besten.
Volgens A. Rammant zijn deze gedetineerden het “geweten van de maatschappij” en
weten ze dus waar en hoe het fout loopt, gezien ze het zelf al allemaal ondervonden
hebben.
Omdat ze opgesloten zitten, kunnen gevangenen zelf niet veel ondernemen om de
maatschappij op haar fouten te wijzen, ondanks hun kennis over wat er juist mee
scheelt.
Kunst in de gevangenis
13
Agnès Rammant vermeldt ook dat de vorming van gedetineerden enorm belangrijk is op
alle vlakken en dat het bijblijven op cultureel vlak zeker niet verwaarloosd mag worden.
Het helpt hen sneller en gemakkelijker te rehabiliteren.
Naast de voldoening die de gedetineerden uit de projecten halen, ervaren de
organisators hun projecten natuurlijk ook positief. Ze zijn tevreden met het
enthousiasme van de deelnemers en beschouwen dit als een stimulans om volgende
projecten te organiseren. De creaties van de gedetineerden zorgen niet alleen voor trots
bij de makers zelf, maar ook bij de organisators. Ze zijn fier op het resultaat dat ze uit
de sessies met de gedetineerden hebben kunnen halen. Organisaties ervaren dat
enkele van hun doelstellingen werkelijk worden behaald, zoals de ontplooiing van
gevangenen en verbetering van hun zelfbeeld.
Door de toenemende interactie tussen gedetineerden, penitentiaire beambten en
workshopbegeleiders, hangt er een positievere sfeer in de gevangenis en is er zichtbaar
verschil in het gedrag van de gedetineerden. Daarnaast hangen vele van de
kunstwerken op in de gevangenis zelf, wat er voor zorgt dat de toch wel donkere ruimte
een aangenamere uitstraling krijgt.
Er is dus tevredenheid bij alle deelnemende partijen, wat ervoor zorgt dat de
kunstprojecten met steeds minder tegenstand georganiseerd worden. Dit impliceert dat
organisaties ze steeds talrijker en gevarieerder kunnen maken.
Kunst in de gevangenis
14
7. Conclusies
Na afloop van dit onderzoek, voornamelijk gebaseerd op interviews met de organisaties
van kunstprojecten in Leuven Centraal en Leuven Hulp (die te vinden zijn in de bijlagen
onderaan dit werk), is het mogelijk om enkele conclusies trekken. Hoewel er erg
uiteenlopende antwoorden waren op veel van de gestelde vragen, was er toch een rode
draad doorheen de verschillende projecten te vinden.
De aanleiding tot het organiseren van kunstprojecten wordt voornamelijk toegeschreven
aan de gedachte dat dit de deelnemende gedetineerden werkelijk psychologisch kan
beïnvloeden. Hoe kunst een uitlaatklep van emoties kan vormen voor de gedetineerden,
hun zelfbeeld kan verbeteren, zelfontplooiing stimuleert en de dikke muur tussen het
leven achter de tralies en de vrije buitenwereld kleiner maakt, speelt allemaal mee bij de
beslissing om een project door te voeren.
De initiatiefnemers zijn zeer uiteenlopend. Het ene project wordt georganiseerd op
aanvraag van de Koning Boudewijnstichting, het andere wordt op benen gezet door een
individu.
“Buiten naar binnen brengen en binnen naar buiten”: Aan de buitenwereld tonen wat er
werkelijk omgaat in de detentiecentra en detentie bespreekbaar maken bij de bevolking.
Dit staat tegenover het vergemakkelijken van de re-integratie van de gedetineerden.
Deze doelstellingen vormden ook belangrijke gronden voor de cultuur-organisaties om
effectief de stap te zetten naar Leuven Hulp en Leuven Centraal.
Voor de kunstenaars in de organisaties is het uitermate interessant om de creaties van
de gedetineerden te aanschouwen en te zien hoe zij zichzelf uiten in prozawerken,
schilderijen, foto’s en zo veel meer. De kunstenaars en gedetineerden vormen een
uitdaging voor elkaar, wat voor beide partijen voordelig is. Zo zetten de artiesten de
gevangenen aan tot nadenken over de maatschappij en het uiten van zichzelf over waar
ze niet akkoord mee zijn. De artiesten worden op hun beurt geconfronteerd met de
opgekropte emoties van de gedetineerden. Het kunstaanbod opent niet alleen deuren
voor de gevangenen maar stelt ook een nieuwe wereld open voor de kunstenaars.
Een belangrijk, positief element dat het onderzoek aantoont, is het feit dat er effectief
een relatief groot aanbod is aan kunst en cultuur in Leuven Hulp en Leuven Centraal.
Ondanks het feit dat de verwezenlijking van deze projecten redelijk moeizaam verloopt
(via de overheid en vele omwegen, veiligheidsproblematiek, goedkeuring van de
gevangenis zelf, moeilijke financiering, tijdsgebrek...) komt er duidelijk steeds meer
beweging en openheid binnen de centra. Dit is te danken aan het geloof dat kunst en
Kunst in de gevangenis
15
cultuur een positief effect hebben op de gevangenen en de sfeer binnen de muren
stimuleren (in 2000 was er helemaal geen kunst te bespeuren in Leuven Hulp/Centraal).
De organisators van de projecten zijn ervan overtuigd dat de gevangenen een zekere
voldoening halen uit de projecten. Het trekt hen uit de alledaagse sleur, zorgt dat ze met
iets positiefs bezig zijn, staat hen toe te werken aan een langdurig proces waarbij ze
uitkijken naar het resulaat, … Er is duidelijk meer interactie in de gevangenis tijdens de
workshops. Bovendien worden de gevangenen uitgedaagd tot het vormen van een
eigen mening en tot het nadenken over bepaalde zaken in het leven waar ze mee
zitten. Dit vormt een belangrijke stimulans om de workshops te blijven organiseren.
Het onderzoek heeft een erg positieve uitslag. Het aanbod van kunst in de
detentiecentra, dat sinds 2000 wordt georganiseerd in Leuven Hulp en Leuven
Centraal, blijft groeien en uitbreid geworden. Het aanbod wordt ook steeds
gevarieerder. Naar de goede resultaten van de projecten en het geloof in een positieve
ontwikkeling van de gevangenen, wordt er ook meer steun gegeven vanuit de overheid.
De organisaties krijgen meer vrijheid en de gevangenen kunnen hiervan genieten. Alle
deelnemers, organisators en kunstenaars zijn tevreden met de resultaten van hun
projecten en hopen op nog meer financiële steun.
Het blijft een moeilijke opdracht, maar de organisators staan zeker achter hun projecten
en zullen hun best blijven doen, opdat het leven binnen de muren aangenamer wordt en
de tijd die de gevangenen er spenderen, nuttig wordt ingevuld. De projecten zijn voor
alle deelnemende partijen enorm zinvol, productief en interessant . Als het zo verder
gaat wordt er misschien zelfs ooit wel eens een nieuwe Rubens of Gaudi ontdekt? Wie
weet.
Kunst in de gevangenis
16
8. Bronnen
> JANSSENS, F. De Rode Antraciet. Geraadpleegd op 1 februari 2013.
www.derodeantraciet.be
> DEVEEN, L. Art Without Bars. Geraadpleegd op 1 februari 2013.
www.artwithoutbars.be
> BRUYNSEELS, C. 2013. Word echt rijk. Geraadpleegd op 7 februari 2013.
http://www.wordechtrijk.be/nl-BE/gevangenisactie/verspreid-straffe-bajesverhalen/carolinebruynseels/
> VORMINGPLUS. 2013.Vormingplusob. Geraadpleegd op 7 februari 2013.
www.vormingplusob.be
> CAROLIEN. 2008. Leven in Leuven. Geraadpleegd op 7 februari 2013.
http://leveninleuven.be/2008/10/09/kaffee-detinee-cine/
> CAROLIEN. 2008. Leven in Leuven. Geraadpleegd op 7 februari 2013.
http://leveninleuven.be/tags/urban-woorden/
> JANSSENS, F. 2013. De Rode Antraciet. Geraadpleegd op 7 februari 2013.
http://www.derodeantraciet.be/paginas/pagina.php?pag_niv1_ID=2#slam
> BLANCQUART, L. 2010. KULeuven. Geraadpleegd op 7 februari 2013.
http://www.kuleuven.be/thomas/images/cms/idgp/Recensie_Straftijd_Rondom_Gezin_lente
nummer_2010(1).pdf
> Verkempinck, R. 2007. Verborgen talent. Geraadpleegd op 7 februari 2013.
http://users.telenet.be/deadlyparasites/Uitwerking/
> De Standaard. Geraadpleegd op 7 februari 2013.
http://www.standaard.be/
> ROELANDTS, D. 2001. Inspiratiebundel. Leuven
> NYS, C. 2007 - 2008. Kunsteducatie in de gevangenis: een kwalitatief onderzoek naar de
beleving van gedetineerden binnen het sociaal-artistiek project ‘Als ik in de spiegel kijk …’.
Antwerpen
> SMET, P. 18 januari 2010. Kunst, heel gewoon. Geraadpleegd op 12 maart 2013
http://www.cultuurnetwerk.nl/communicatie/documenten/Kunst_heel_gewoon.pdf
> BETERCONSORTIUM, 2012 - juni 2013. Onderzoek bezig. Geraadpleegd op 12 maart
2013
http://beterconsortium.nl/onderzoeksresultaten
> VOLGENS NEDERLAND, November 2012. Gezond(er) worden door naar kunst te
kijken? Geraadpleegd op 12 maart 2013.
http://www.volgensnederland.nl/themas/gezondheid/gezond-er-worden-door-naar-kunst-tekijken
> RAMMANT - PEETERS, A., Art Without Bars. Interview vond plaats op 20 februari 2013
> ZOMERSZTAJN, M., De Munt. Interview vond plaats op 4 maart 2013
> IN1WOORD. 2006-2013. Synoniemen.net. Geraadpleegd op 23 maart 2013.
http://synoniemen.net/
Kunst in de gevangenis
17
9. Bijlagen
9.1 BIJLAGE: Interview met ART WITHOUT BARS - woensdag 20 februari 2013
1. Welke projecten heeft u al in Leuven Centraal/Leuven Hulp georganiseerd?
Eerste project in België (Kunst & gevangenissen) Epifanie, Jan Hoed @ Abdij van Park
> project in gevangenis (parallel met project in Abdij)
Daar werd er gevraagd aan Jan Hoed of ze ook iets mochten doen in de gevangenis.
Dit mocht, en zo zijn de doeken ook in Leuven Centraal en Hulp tentoongesteld.
Inmate Tattoo (Hulpgevangenis, ontstaan in Oudenaarde) > Gedetineerden met
Tattoo’s
Gemaakt door 2 Franse artiesten die de gedetineerden gefotografeerd hebben in de
gevangenis van Oudenaarde.
Project rond Hoge Hoed (scenario schrijven/verzinnen ; levensverhaal in
gevangenissen rondom wereld ; jeugd – middelbare leeftijd – ouderdom) Scenario
wordt bedacht door de gevangenen zelf. Niet doorgegaan omdat het een heel complexe
zaak was, heel moeilijk om met een kleine organisatie subsidies vast te krijgen.
2. Zijn er bepaalde beperkingen bij het organiseren van zo’n project? (vanuit de
gevangenis, de overheid, …)
De overheid is zeer voorzichtig in het ondersteunen van kunstprojecten, degenen die
georganiseerd zijn door gesubsidieerde vzw’s worden veel rapper gesteund. Wij
moeten het doen met persoonlijk contact met directeurs; achterpoortjes zoeken,… om
te kunnen blijven realiseren binnen de gevangenis.
In Rijsel hebben ze met vrouwengevangenis kunnen werken. Heel succesvol. (En plus
buiten de grenzen)
Doornik, proberen binnen geraken in Ieper
Testen > overheid proberen overtuigen
De directie heeft het niet gemakkelijk > middenkader (PB’s) moet dat willen > brengt
veel met zich mee > Velen hebben bang voor de beweging dat een cultuurproject
meerbrengt in de gevangenis. Er is ook een groot verlangen van de PB’s om mee te
doen. Mogen ze niet dus dit mondt dit uit tot een boycot. Het zou maar kleine stappen
vragen om meer cultuur te organiseren maar de overheid doet dit niet. Meestal door de
sindicale bewegingen. PB’s zijn zeer belangrijk.
Overheid is een ruim begrip, directie van gevangenissen zit er ook tussen.
Kunst in de gevangenis
18
3. Wat zijn jullie verwachtingen bij het begin van een project? Denken jullie de
projecten een soort van invloed op het gedrag heeft van de gedetineerden?
Prachtige voorbeelden van gedichten van gedetineerden die spijt hebben, die weer
geaccepteerd willen worden door samenleving, krijgen weinig kansen van
maatschappij. Tekenen, schrijven dingen > frustraties kwijtraken, alles binnenhouden
maakt verbitterd.
Gevangenen kunnen zich uiten, alles loslaten en kritisch op zichzelf en op de
maatschappij, reflecteren, om niet weer in de problemen te geraken (drugs, geweld,…)
We werken samen met les excrivains publiques. Hierin uitten de gevangenen zich zalig.
Gaat veel over hun frustraties, veel seksuele gedichten.
Ook animator/bewaker kan inspelen op dat proces
BELANGRIJK: Kritisch & vrij denken, kunst verwerken, gevangenen hebben iets
poëtisch nodig, want ze zitten diep in de put, hierin kunnen ze hun ziel even
blootleggen. Dat lucht op.
4. Wat zijn de moeilijkheden tijdens een project?
Wijzelf gaan occasioneel binnen in gevangenissen voor projecten; gevangenen kunnen
bv. niet meer naar projecten gaan door mensen waarmee ze niet overeenkomen,…
Gevangenen scheppen een band; werken samen in ateliers, discussiëren over
projecten, klagen over de PB’s, …
Er wordt te weinig gepraat over/tussen projecten (wanneer gevangenen het niet meer
zien zitten,…) Deze projecten moeten eigenlijk een echt sociaal gebeuren zijn.
Belangrijk is dat de gevangen ook buiten de sessies bezig kunnen zijn met het project.
Het zou een hele sfeer moeten creëren binnen de gevangenis.
Men zou de mensen moeten bereiken die het meest nood hebben aan zulke projecten,
maar men krijgt vooral de mensen die het meest interesse hebben, maar juist degenen
die het diepste zitten, en het het meeste nodig hebben, blijven in hun cel en hebben een
stimulans nodig. Het is echter niet gemakkelijk om zo’n sfeer te creëren van kunst en
cultuur binnen de muren van een gevangenis. Hierdoor komen veel mensen niet tot
cultuur, spijtige zaak.
Velen zien kunst & cultuur als een luxe, maar bij Art without Bars ziet men dat meer
therapeutisch.
5. Waarom zijn jullie begonnen met het organiseren van projecten in de
gevangenis? Wat was de vonk?
Kunst en cultuur heeft dat therapeutische effect, en gevangenen hunkeren ernaar, zijn
expressief, kunnen zelf iets ‘teruggeven’. De gevangenen kunnen ons iets brengen. Ze
hebben nood aan esthetiek.
Kunst in de gevangenis
19
Gevangenissen zijn zo zwart en grauw, met gebrek aan cultuur en schoonheid, daar
kan kunst & cultuur pas echt goed doen.
Kunstenaars die binnengingen met hun werken, zijzelf en gevangenen zijn wat te
extreem soms, en gingen soms wat te ver en hierdoor passen ze mooi bij elkaar.
Gevangenen hebben nood aan kunst en cultuur, want in het jaar 2000 (startjaar) was er
in gevangenissen helemaal niets.
6. Krijgen jullie positieve reacties van de gedetineerden zelf?
Soms vinden ze projecten tamelijk moeilijk, en dan passen wij die aan. Gedetineerden
zijn meestal heel blij; vb. bij moeilijke woorden (moeten we die schrappen? Nee, dat
vinden wij juist leuk, > gedetineerden genieten daarvan) Je vindt toegangswegen tot
mensen via deze projecten, nieuwe manieren zoeken om mensen te bereiken
Positieve reacties, maar ook kritische reacties. Gevangenen vinden het moeilijker om
zich beeldend uit te drukken dan schrijvend, want te weinig privacy…
Taal gaat makkelijker dan tekenen. Tekenen is veel moeilijker, het is meer privé als
schrijven. Over de taal moeten ze echt nog onderzoeken, hier weten ze nog te weinig
over.
Over het algemeen; men moet een sfeer scheppen. Slam Poetry! Ateliers > manier om
zich te uiten, dichten – Gevangenen zijn blij om zich te uiten met kunst, en kritisch
bekijken van maatschappelijke problemen.
Hun kritiek (gedichten) duidt misschien op hun besef, op hun geweten
Ze zijn enorm kritisch en ze hebben heel veel gelijk, ze zijn eigenlijk een beetje het
‘geweten van de maatschappij’. Ze duiden op de verschillende zwakke plekken van de
maatschappij.
“In die zwarte plek komen er goede dingen”
Door gewoon tv te kijken, houdt men zich bezig, maar kan men zich niet vormen vorming is heel belangrijk. Ze moeten zich na het gevangenisleven weer kunnen reintegreren in de maatschappij. Rehabilitatie is enorm belangrijk om zich op voor te
bereiden.
7. Waar halen jullie subsidies, de middelen en vrijwilligers?
Wij binden de eindjes altijd aan elkaar. Hier en daar proberen geld en middelen te
halen. Door creatief te zijn kan men met weinig middelen veel doen. Visibiliteit &
credibiliteit kosten ook veel; op een tentoonstelling moet men zich goed kunnen laten
zien.
Niet te veel hoop op overheid, maar privé-instanties. Kunstenaars die werken
scheppen… Evenementen (concerten,…) organiseren voor geld voor tentoonstellingen.
Deze kunstprojecten zijn in de ogen van de overheid wat te moeilijk.
Kunst in de gevangenis
20
Middelen zoeken – wie zoekt die vindt, maar veel middelen zijn er niet nodig. +
Vrijwilligerswerk (heel hard werken en veel motivatie hebben), veel werken; mensen
aanspreken, benifietconcertjes organiseren, veel lobbien, …
Hebben de label gekregen van de Euro-Metropool : dit is Doornik-Rijsel-Ieper. Dit geeft
een soort van credibiliteit.
Nu streven ze voor een nieuwe label over Taal.
Als je labels hebt kan je je laten zien, dan krijg je ook rapper subsidies.
8. Welke projecten waren de meest succesvolle?
Minst succesvolle; heel leuk project over broodkruimels (in Leuvenhulp; veel
boterhammen die verspild worden, weggegooid worden,…) – artieste die werkt met
broodkruimels
Kruimels mengen met speeksel/water; dingen vormen.
Op het matje geroepen in Brussel; ‘Gevaar voor veiligheid, gevaar voor hygiëne,
verspilling van brood’ – slechte reputatie als vzw à broodkruimels in sleutelgaten, dat is
gevaar voor veiligheid! Broodkruimels hebben zich ondertussen een weg gebaand in de
sector van de andersvaliden.
Meest geslaagde; Tatoeages in gevangenis
(tattoos zijn verboden in de gevangenis; hygiëne! Maar gebeurt voortdurend)
- Interesse van directrice van gevangenis (had haar thesis hierover geschreven)
waardoor zij dit gemakkelijk(er) toeliet.
9.2 BIJLAGE: Interview met KAFFE DETINEE (Inspiratiebundel Dirk Roelandts)
1. Hoe is de idee voor dit project ontstaan? Vanwaar komt de vonk?
Na projectoproep van de Koning Boudewijnstichting rond onveiligheidsgevoelens.
2. Wat waren de doelstellingen van het project?
Drie grote doelstellingen
→ realiteitbetrokken beeld geven aan deelnemers (gevangenen & burgers)
→ onveiligheidsgevoelens die horen bij criminaliteit & gevangenisstraf tot reële
proporties brengen.
→ informeren van een ruimer Vlaams publiek over deze onveiligheidsgevoelens
(via journalistiek)
3. Geef een beschrijving van het project.
Project bracht Leuvenaar vier maal in contact me gevangenis.
→ gevangenismuseum in Tongeren
→ gespreksavond in Leuven Hulp
→ bezoek- en gespreksavond in Leuven-Centraal
→ ervaringen gedeeld met buitenstaanders
Kunst in de gevangenis
21
Doelstellingen werden behaald: denkbeelden over criminaliteit bevraagd, breder publiek
bereikt via persbelangstelling, voorbeeld voor andere gevangenissen en sectoren.
4. Wie waren de deelnemende partners + kunstenaar? (+hun rol?)
zes verschillende partners: Hulpgevangenis te Leuven, Centrale gevangenis Leuven, de
Rode Antraciet vzw, Vormingplus Oost-Brabant vzw, preventiedienst van Leuven en
Leuvens Instituut voor Criminologie (KULeuven). Geen kunstenaars want herstelgericht
sociaal-cultureel project.
5. Waar vonden jullie financiering voor het project?
Koning Boudewijnstichting keurde projectvoorstel goed → gaf financiële steun.
6. Wie was de doelgroep?
30 burgers van Groot-Leuven
→ 20 gerekruteerd via medewerkers van wijkhuizen & buurtwerkingen van
Leuven
→ 10 via Vormingplus Oost-Brabant
7. Heeft het personeel van de gevangenis een rol gehad in dit project?
Bewakend kader werd actief betrokken bij gespreksavonden in beide gevangenissen te
Leuven.
8. Wat zijn punten die je zeker onthoudt voor een volgend project?
- Moeilijker bereikbare mensen strikken
- Voldoende tijd voor nabespreking en stoom aflaten voor beide partijen
+Mensen waren bereid hun denken in vraag te stellen
+Gewone burgers kunnen zwaar engagement inzake tijdsinvestering aan.
9. Wat waren de reacties van de gedetineerden/de deelnemers aan het project?
Zeer positief [Zie elektronische brochure en getuigenissen van enkele deelnemers]
9.3 BIJLAGE: Interview met (STRAF)TIJD (Inspiratiebundel Dirk Roelandts)
1. Hoe is de idee voor dit project ontstaan? Vanwaar komt de vonk?
Idee om boek te maken over leven in de gevangenis met foto’s door gedetineerden, na
een tijd kwam de goedkeuring. Na betrokkenheid van Lieve Blancquart, kwam
stroomversnelling. Idee werd uitgewerkt.
Kunst in de gevangenis
22
2. Wat waren de doelstellingen van het project?
Een boek maken over leven in en rond de gevangenis met gedetineerden, familieleden
en personeelsleden met aandacht voor zowel een kwalitatief hoogstaand product als
proces. Buitenwereld beeld geven van leven en werken in de gevangenis.
3. Geef een beschrijving van het project.
Uniek: werken met gedetineerden als personeel en familieleden, interview en portret
door Lieve, dan kregen ze fototoestel en individueel te werk → creatief zijn + geen
ideeën kopiëren. Daarna alle deelnemers samen en tentoonsteling voorbereiden. Erg
verschillende promotie want drie doelgroepen.
Belangrijk aan selectie: diversiteit deelnemers want zo juist mogelijk beeld van leven +
diversiteit van verhalen want boeiender.
→ gedetineerden: allochtoon, autochtoon, jong, oud, geïnterneerden,
veroordeelden, niet veroordeelden, …).
→ personeel en familie: man, vrouw, moeder, grootvader, vrouw, zoon, …
Combinatie van voorstelling van het boek en een toonstelling. Voorbereiding gebeurde
in dezelfde groep (zes bijeenkomsten) maar ook andere gedetineerden, personeel en
familieleden betrokken bij uitwerking en vormgeving tentoonstelling.
Aan de tentoonstelling waren ook twee thema-avonden gekoppeld, één met
getuigenissen en de andere over sociaal artistieke projecten in Vlaamse
gevangenissen.
4. Wie waren de deelnemende partners + kunstenaar? (+hun rol?)
Partners waren Hulpgevangenis Leuven, Rode Antraciet, CAW regio Leuven, Justitieel
Welzijnswerk, Vormingplus Oost-Brabant, Lieve Blancquart, Globe, uitgeverij Roularta.
5. Waar vonden jullie financiering voor het project?
Financiële steun door Provincie Vlaams Brabant, KBC en Stichting Porticus.
6. Wie was de doelgroep?
In eerste instantie naar gedetineerden, hun familieleden en de personeelsleden van de
Hulpgevangenis. Het boek en tentoonstelling veel breder publiek: tentoonstelling: 2500
bezoekers waarvan 51 groepen een begeleid bezoek.
7. Heeft het personeel van de gevangenis een rol gehad in dit project?
Zeer belangrijke rol: actief deelnames aan boek en/of tentoonstelling.
Kunst in de gevangenis
23
8. Wat zijn punten die je zeker onthoudt voor een volgend project?
+ Lieve Blancquart opende veel deuren.
- Op lange termijn in arresthuis niet evident: gedetineerden in vrijheid of overgeplaatst
- enorme investering van alle partners.
9. Wat waren de reacties van de gedetineerden/de deelnemers aan het project?
Erg positief, verbazing door grote proporties dat het project aangenomen heeft, de
persreacties en de massale belangstelling.
9.4 BIJLAGE: Interview met VERBORGEN TALENT (Inspiratiebundel Dirk Roelandts)
1. Hoe is de idee voor dit project ontstaan? Vanwaar komt de vonk?
Idee bestaat al lang, wordt om de tien jaar herhaald in Leuven Centraal (want
voornamelijk hier langgestraften), als drie maal (1987 - 1997 - 2007). Vanuit teken- &
schilderatelier in Leuven Centraal samen met gedetineerden.
2. Wat waren de doelstellingen van het project?
Gedetineerden opzoek naar zinvolle opvulling tijd → bieden ondersteuning en kansen
op positieve ontplooiing.
“Verborgen Talent is een tentoonstelling van verborgen mensen, van verborgen
talenten die soms lang verborgen bleven en in de gesloten omgeving van gevangenis
aan het licht kwamen.”
3. Geef een beschrijving van het project.
Project werd voorgesteld aan alle gedetineerden → inschrijvingen, ontwikkelingen
poster, naam project, affiche, … uitwerken met gedetineeren → website +
kleurenbrochure ontwikkelen met foto’s van hun werken.
Persconferentie en dan tentoonstelling van de werken in gevangenis, week erop naar
Stadhuis → verkoop van enkele werken (opvallend: winst weggeven aan goede doelen)
Evaluatiemoment, bezoekers tentoonstelling: 2500 mensen
4. Wie waren de deelnemende partners + kunstenaar? (+hun rol?)
De partners: Jutitieel Welzijnswerk, CAW Leuven, Beschermcomité, teken- en
schilderatelie en de ontspanningsdienst van Leuven Centraal.
5. Waar vonden jullie financiering voor het project?
In hoofde gefinancieerd door CAW Regio Leuven.
Kunst in de gevangenis
24
6. Wie was de doelgroep?
Drieëntwintig gedetineerden met hun tekeningen, schilderijen, knutselwerken en poëzie.
7. Heeft het personeel van de gevangenis een rol gehad in dit project?
Ja, zij hielpen bij opbouw, afbouw en verplaatsing van tentoonstelling + bezochten
tentoonstelling.
8. Wat zijn punten die je zeker onthoudt voor een volgend project?
- deadlines inlassen, enorme voorbereiding, tijdsdruk
+ enorme opkomst, interesse van publiek en publiek
+ reacties van de mensen → goed gevoel aan dragers project en exposerende
gedetineerden.
9. Wat waren de reacties van de gedetineerden/de deelnemers aan het project?
Uitermate goed van deelnemers, medewerkers en vrijwilligers.
10. Wat waren knelpunten/voorwaarden om het project te kunnen realiseren?
Nadelen:
- Een zeer groot budget nodig
- Zo groot mogelijke inbreng van gedetineerden zelf → discussies en vertraging
- Veel medewerkers nodig, aanwezigheid van professionele nodig!
9.5 BIJLAGE: Interview met UNBREAKABLE (Inspiratiebundel Dirk Roelandts)
1. Hoe is de idee voor dit project ontstaan? Vanwaar komt de vonk?
Initiatief vanuit de muziekgroep. Antoon Walgrave (gitaarles in gevangenis), na
Marktrock → CD opnemen met nummers gecomponeerd door gedetineerden.
2. Wat waren de doelstellingen van het project?
Doelstelling was kans geven om zich op creatieve manier te uiten → nummers op CD
3. Geef een beschrijving van het project.
In Hulpgevangenis al jaren gitaarlessen, gitaarleraar = stimulans → gedetineerden
schrijven zelf nummers. Niet alleen gitaristen maar ook andere gedetineerden die
muziek kunnen spelen + groepje die cover en boekje bij CD ontwierpen. Voorstelling
CD op persvoorstelling met aantal partners.
4. Wie waren de deelnemende partners + kunstenaar? (+hun rol?)
De partners waren Hulpgevangenis Leuven, de Vlaamse Federatie Forensisch
Welzijnswerk, CAW Regio Leuven, Justitieel Welzijswerk Leuven en Antoon Walgrave.
Kunst in de gevangenis
25
5. Waar vonden jullie financiering voor het project?
Subsidies vanuit de Provincie Vlaams Brabant, Stichting Porticus en KBC,
Hulpgevangenis Leuven kocht zelfs instrumenten aan.
6. Wie was de doelgroep?
Doelgroep waren gedetineerden en geïnterneerden uit Hulpgevangenis Leuven.
7. Heeft het personeel van de gevangenis een rol gehad in dit project?
Ja, zij mochten ook een nummer op de CD opnemen → één nummer met mix
personeel en gedetineerden.
8. Wat zijn punten die je zeker onthoudt voor een volgend project?
- Relatief weinig gedetineerden betrokken
9. Wat waren de reacties van de gedetineerden/de deelnemers aan het project?
Heel erg positief, tevreden en trots vanuit deelnemers. Elke gedetineerde en
personeelslid in Hulpgevangenis kreeg exemplaar → waardering
9.6 BIJLAGE: Interview met SCHRIJVEN DOOR MUREN (Inspiratiebundel Dirk
Roelandts)
1. Hoe is de idee voor dit project ontstaan? Vanwaar komt de vonk?
Koenraad Polfliet, Justitieel Welzijnswerk: “poëzie en detentie” → Frederik Janssens
van de VFFW: schrijvers Stefan Brijs, Erik Vlaminck, Daniël Billiet, Geertrui Daem en
Karel Sergen + schrijfdocenten van Basiseducatie Hasselt Sonja Focketyn en Trice
Janssens, vanuit deze stuurgroep kwam het idee “creatief schrijven.”
2. Wat waren de doelstellingen van het project?
Doelstellingen: gedetineerden stimuleren om te lezen en te schrijven, “detentie”
bespreekbaar bij bevolking (dmv. verspreiding van literatuur gedetineerden), zelfbeeld
verhogen van gedetineerden.
3. Geef een beschrijving van het project.
Vijf functies: een ontspannende, een vormende, een “cultureel integrerende”, een
communicatieve en een emotioneel bevrijdende functie.
Creatief schrijven → eigen verhaal vertellen, eigen wereld creëren, druk van de
penitentiaire context afnemen, gevoelens uiten. Levensverhalen geven antwoorden op
zingevingsvragen.
Gedetineerden worden voor de eerste keer “onderwerp” van hun eigen verhalen.
Uitgangspunt: vrijheidsberoving: de voortdurende formele en informele sociale controle,
het voortdurende gevoel dat de persoonlijke levenssfeer geschonden wordt, de
Kunst in de gevangenis
26
confrontatie met allerhande persoonlijke en sociale problemen, …” → enkel nog de
vrijheid van het denken, Creatief schrijven stimuleert dit vrijheidsgevoel door hun
gevoelens op papier te zetten.
4. Wie waren de deelnemende partners + kunstenaar? (+hun rol?)
Justitieel Welzijnswerk Gent, Vlaamse Federatie voor Forensisch Welzijnswerk (VFFW),
Erik Vlaminck, Daniël Billiët, Geertrui Daem, Sonja Focketyn, Trice Janssens, Stefan
Brijs, Karel Sergen → begeleidden schrijfworkshops + lokale organisatoren uit Justitieel
Welzijnswerk, Centrum Basiseducatie en scw-ers van VFFW.
5. Waar vonden jullie financiering voor het project?
Cera Foundation zorgde voor financiering. De Brakke Hond zorgde voor publicering.
6. Wie was de doelgroep?
De gedetineerden van de zes gevangenissen, die Nederlandse taal beheersten →
vrijwillig + ‘intake gesprek’.
7. Heeft het personeel van de gevangenis een rol gehad in dit project?
Directie zorgde voor geschikte werkruimte + begeleiding van gedetineerden naar
schrijfworkshops.
8. Wat zijn punten die je zeker onthoudt voor een volgend project?
Gevangeniscultuur en structuur doordringen → kadervorming is nooit gebeurd.
9. Wat waren de reacties van de gedetineerden/de deelnemers aan het project?
Enthousiasme van de schrijvers en docenten + leergierigheid en gretigheid van de
gedtineerden + bereidwillige medewerking van de diensten JWW & VFFW + openheid
van de gevangenissen.
9.7 BIJLAGE: Interview met HET SCHIJNT DAT ER GEEN MUSSEN MEER ZIJN
(Inspiratiebundel Dirk Roelandts)
1. Hoe is de idee voor dit project ontstaan? Vanwaar komt de vonk?
Een vervolg op “schrijven door muren” → schrijfsels waren een succes + ‘stuurgroep’
was enthousiast. Maken hier een collage + theatervoorstelling.
2. Wat waren de doelstellingen van het project?
Voorleesavonden organiseren in de zes gevangenissen + de resultaten “teruggeven”
aan de gedetineerden & deelnemers + zelfwaardegevoel opkrikken van de
gedetineerden.
Kunst in de gevangenis
27
3. Geef een beschrijving van het project.
Tevreden over resultaten ‘schrijven door muren’ → in 2002 samenzitten met schrijvers
en docenten voor tekstcollage te maken → theatrale aspecten + muzikant Filip De
Fleuruin → organisatie voorstellingen in de zes gevangenissen → ‘Het Andere Boek’ &
de Boekenbeurs & het cultuurcentrum ‘De Warande’ waren voorstellingen voor brede
publiek.
4. Wie waren de deelnemende partners + kunstenaar? (+hun rol?)
De schrijvers en de gevangenissen (openden hun poorten).
5. Waar vonden jullie financiering voor het project?
Het Vlaams Fonds voor de Letteren.
6. Wie was de doelgroep?
De gedetineerden in zes gevangenissen, voornamelijk de deelnemers van de
workshops.
7. Heeft het personeel van de gevangenis een rol gehad in dit project?
Begeleiding van gedetineerden naar de theaterzaal & enkelen waren aanwezig op
voorstelling.
8. Wat zijn punten die je zeker onthoudt voor een volgend project?
Iets gedaan met de ‘producten’ van de gedetineerden → klankversterkend.
9. Wat waren de reacties van de gedetineerden/de deelnemers aan het project?
Enkele deelnemers van ‘schrijven door muren’ waren al vrijgelaten, jammer. De rest
waren erg fier!
10. Wat waren knelpunten/voorwaarden om het project te kunnen realiseren?
Tijdtekort
9.8 BIJLAGE: Interview met INSIDE (Inspiratiebundel Dirk Roelandts)
1. Hoe is de idee voor dit project ontstaan? Vanwaar komt de vonk?
Lieven Nollet die al een tijdje artistiek onderzoek doet naar de relatie tussen de realtiteit
en de subjectieve ervaring en uitbeelding ervan → fotografie: ‘iets reëels maar met
subjectieve betekenislagen’.
Kunst in de gevangenis
28
2. Wat waren de doelstellingen van het project?
Zwart-wit foto’s: documentair karakter met een subjectieve uitbeelding van de
gevangenisbeleving → Document Humaine. De gedetineerden nemen deze foto’s &
nadien geeft publiek er een eigen interpretatie aan. Lieve Nollet trekt hiernaast foto’s
van omgeving, architectuur en interieur van gevangenissen. Deze expositie is de
collectieve en individuele zoektocht naar identiteit. Enerzijds is het een ‘artistiek project’
anderzijds ook een ‘sociaal project’. Fotografieworkshops werden begeleid door De
Rode Antraciet.
3. Geef een beschrijving van het project.
Lieven Nollet koos uit de 32 instellingen in België 10 om hier het project te laten
doorgaan.
4. Wie waren de deelnemende partners + kunstenaar? (+hun rol?)
Provincie Oost-Vlaanderen, Provinciaal Centrum voor Kunst en Cultuur te Gent, de
Vlaamse Gemeenschap, Ministerie van Beeldende Kunst en Musea, Ministerie van
Justitie, Directoraat Generaal Uitvoering van Straffen en Maatregelen, De Koning
Boudewijnstichting, de gevangenissen, uitgeverij Lannoo, de Rode Antraciet (Frederik
Janssens), Gevangenis Antwerpen, Richard Anthone en Lieven Nollet.
5. Waar vonden jullie financiering voor het project?
Door Provincie Oost-Vlaanderen, Koning Boudewijnstichting, Vlaamse Gemeenschap:
Beeldende Kunst & Musea en Lieven Nollet.
6. Wie was de doelgroep?
Het brede publiek en de gedetineerden.
7. Heeft het personeel van de gevangenis een rol gehad in dit project?
Hun motivatie en medewerking ondersteunden het project. Er was altijd een
penitentiaire beambte bij Lieven Nollet.
8. Wat zijn punten die je zeker onthoudt voor een volgend project?
Er moet ruimte zijn om tijdens het project voor te bereiden en te evaluaren, niet alleen
op voorhand. De budgettering was het moeilijkst.
9. Wat waren de reacties van de gedetineerden/de deelnemers aan het project?
Kunst in de gevangenis
29
De reacties van de gedetineerden op de tentoonstelling waren ‘lucide’ en zelfs bijzonder
emotioneel. Tijdens de workshops kwam er ook veel reactie vrij.
9.9 BIJLAGE: Interview met DE MUNT
1. Welke projecten heeft u al in Leuven Centraal/Leuven Hulp georganiseerd?
Het enige project dat we organiseren in de centrale gevangenis van Leuven is ons
zangatelier. Binnen het zangatelier hanteren we verschillende genres, we zijn vrij open.
We zingen volksliedjes, engelse liedjes, rocknummers en popnummers. Het hangt
allemaal af van wat de gedetineerden willen zingen. Ons zangatelier vindt 1 keer in de
week plaats en deze sessie duurt dan 2 uur. Elk jaar proberen we toch om zeker 40
sessies te organiseren, er vallen namelijk weken weg door schoolvakanties en
feestdagen, ook dagen dat onze koorleider niet kan. Dit project organiseren we ook in
andere gevangenissen.
2. Zijn er bepaalde beperkingen bij het organiseren van zo’n project?
Veel beperkingen komen we niet tegen, de gevangenisdirecteur is een zeer humanitair
persoon. Wij houden ons ook aan de regels van de gevangenis, binnen deze talrijke
regels zoeken wij ons plaatsje voor ons project. De overheid heeft hier niet veel in te
zeggen, we regelen het vooral tussen de gevangenis en onze organisatie. Voorlopig
ziet de directeur ons nog graag komen.
3. Wat zijn jullie verwachtingen bij het begin van een project? Denken jullie de
projecten een soort van invloed op het gedrag heeft van de gedetineerden?
De sessies die wij organiseren zijn collectief, gedetineerden moeten samen liedjes
voorbrengen. Op jezelf kan je geen koor zijn, je moet rekening houden met anderen. Wij
verwachten dan ook dat de gedetineerden elkaar respecteren en de koorleider
respecteren. Ze zijn dus verplicht om samen te werken, we denken dat dit zeker een
invloed heeft op de gedetineerden zelf. Je leert je mede-gevangenen kennen tijdens
deze sessies en je smeed banden met je zanggroep. Binnen de gevangenis gelden
dezelfde regels als buiten de gevangenis, de gedetineerden worden ook niet anders
behandeld als een gewone zanggroep.
Bijvraag: proberen jullie iedereen te bereiken?
Het verloopt als volgt, de gedetineerden kunnen zich inschrijven vanaf augustus tot en
met november. In het begin bestaan de sessies uit personen die komen en gaan,
mensen die proberen, maar die toch niet overtuigd zijn. Na dat de inschrijvingen zijn
afgelopen, eind november, blijft het meestal de zelfde groep. Deze groep is dan ook de
groep die wordt voorbereid op de 2 toonmomenten die er zijn: 1 in februari en 1 in juni.
Het is collectief, samen met gedetineerden die willen
Kunst in de gevangenis
30
Op talent, productief: zelfde regels als buiten gevangenis
Enkel vrijwillig, inschrijvingen in augustus tot november
Toonmomenten (februari en juni). Na november blijft het ongeveer dezelfde groep
4. Wat zijn de moeilijkheden tijdens een project?
Veel problemen tussen de gedetineerden tijdens de sessies komen we niet tegen. Voor
je ook effectief mag deelnemen aan de sessies, moet je eerst door een procedure.
Eigenlijk moet je de gevangenis zien als een dorpje, als iemand zich niet gedraagt
wordt die op het matje geroepen. Wanneer er tijdens de sessies zelf problemen
opduiken is er een moreel consument ter plaatse die tussenbeide kan komen en een
oplossing zoekt voor het probleem. Natuurlijk komen er af en toe gevoeligheden aan
bod, maar heb je dit in het dagelijkse leven ook niet?
Bij problemen : moreel consulent.
Je moet door een procedure.
Gevangenis is als een dorpje.
Soms gevoeligheden, maar in het dagelijks leven ook.
5. Waarom zijn jullie begonnen met het organiseren van projecten in de
gevangenis? Wat was de vonk?
Als cultuurorganisatie zoeken we plaatsen waar er maar weinig cultuur aanwezig is, of
toch in beperkte mate. De gedetineerden zitten ook binnen 4 muren en soms voor een
langere periode, deze personen zijn niet altijd mee met de constante veranderingen op
cultureel vlak. We willen zorgen dat elke gedetineerde mee is met de culturele
veranderingen buiten de gevangenis. Het is alleszins de bedoeling dat gevangenen ooit
weer terug in de maatschappij terechtkomen.
De munt gaat waar er weinig cultuur is
Buiten naar binnen brengen
6. Krijgen jullie positieve reacties van de gedetineerden zelf?
Ons project wordt enorm gewaardeerd door de gedetineerden, telkens wanneer de
koorleidster niet kan vinden alle gedetineerden dit zeer jammer. Ze doen het echt graag
en ze zetten zich echt in voor het project. Je kan ook zien dat ze hun best doen, want
repeteren in hun eigen cel is nodig en ze doen dit ook, echt geëngageerde leerlingen
om het zo te zeggen. Ze luisteren, kijken en leren bij, ze gedragen zich ook hoe het
hoort tijdens een sessie. Dit is positief voor ons project want het is ten slotte de
bedoeling dat de gedetineerden beter buiten gaan dan dat ze zijn binnengekomen, dat
is onze kerndoelstelling.
Heel positief, heel erg gewaardeerd
Lastig als de koorleidster niet kan (de gedetineerden)
Doen echt hun best
Beter buiten gaan als binnen komen (core business De Munt)
Kunst in de gevangenis
31
Repeteren en oefenen in de cel is nodig (gedetineerden doen dit ook)
7. Waar halen jullie subsidies, de middelen en vrijwilligers?
Er zijn niet echt vrijwilligers als in ze doen het graag maar ze doen het niet voor niets.
We krijgen wel subsidies maar deze gaan voornamelijk naar de koorleider of leidster.
Deze koorleider/leidster is dan ook van een hoog niveau, we zoeken ze meestal in het
Lemmens of in het conservatorium. Wij moeten enkel de koorleidster voorzien, er is een
lokaal voorzien door de gevangenis en in dit lokaal is er ook een piano beschikbaar.
Het lokaal waar ik over spreek is in Leuven Centraal de kapel.
Koorleider wordt betaald: HOOG niveau (Lemmens, Conservatorium)
Elke persoon binnen de Munt wordt betaald
Piano, lokaal (kapel) door gevangenis
Subsidies zijn voor koorleidster.
8. Welke projecten waren de meest succesvolle?
Er zijn slechts de zangmomenten als projecten, voor de rest houden we ons met andere
dingen bezig.
Bijvraag: Wat vind de gevangenisdirecteur van dit project?
De directeur vindt het fantastisch, de directeur is dan ook wel een humanitair persoon,
hij wilt de kansen bieden aan de gedetineerden om zich beter te ontwikkelen. Hij vindt
het ook goed dat gedetineerden leren samenwerken. Angst voor bendevorming binnen
de muren heeft hij niet, hij apprecieert wat wij doen. Wa hebben nu ook echt een goede
koorleidster ik ben er zeer tevreden over, het is een tof persoon.
Er zijn slechts de zangmomenten als project.
Fantastisch: directeur is heel humanitair persoon.
Goede groep ( samenwerking).
Goede koorleidster.
Kunst in de gevangenis
32