Exodus - Christengemeente Peer
advertisement
Exodus Wə’élleh Shəmot • Exodos • Exodus • 2. Mose • Exode EXODUS Roeping tot koninklijk priestervolk Onder de vlag van ECV publiceren verschillende theologen en gemeentewerkers preken, lezingen en studies over uiteenlopende onderwerpen. www.ecvnet.be ――――― Exodus Roeping tot koninklijk priestervolk Drs. Raymond R. Hausoul © 2016 ECV vzw Bekijk/beluister de nieuwste materialen op www.indekerk.be. ## 363-125784-725561-12:09 ## Trefw. Bijbeluitleg, Bijbelse theologie. Voor de vertaling is gebruik gemaakte van de Herziene Statenvertaling, © http://www.herzienestatenvertaling.nl © 2016 –All rights reserved. No part of this publication may be reproduced in any form without permission in writing from the autor. Exodus Roeping tot koninklijk priestervolk Raymond R. Hausoul Inhoudsopgave 1 | Inleiding....................................................................................................... 13 A Vervolg op Genesis.................................................................................................13 B Schrijver van Exodus..............................................................................................13 a Post-Mosaica en A-Mosaica..............................................................................13 b De auteur van Exodus, Leviticus, Numeri.......................................................15 c Het NT en de schrijver van de Thora...............................................................16 d De documenten-hypothese..............................................................................18 C Bronnen voor Exodus-Leviticus-Numeri...............................................................20 a Geschriften van Mozes.....................................................................................20 b Andere geschriften...........................................................................................21 c Conclusie...........................................................................................................21 D Overzicht over het leven van Mozes.....................................................................22 E Datering van Exodus...............................................................................................22 F Bijzonderheden in het boek Exodus.......................................................................23 a Genesis en Exodus............................................................................................23 b Het woord ‘wet’................................................................................................23 G Theologie van Exodus............................................................................................24 a Godsleer in Exodus...........................................................................................24 b Christus in Exodus............................................................................................24 c Gods karakter in Exodus...................................................................................25 H De datering van de uittocht...................................................................................25 I Indeling van Exodus................................................................................................27 2 | Schematisch overzicht van Exodus...............................................................28 3 | 1:1-22 – Redding van een volk.....................................................................29 4 | 2:1-25 – Redding van een jongetje................................................................35 5 | 3:1-6:1 – Mozes door Jahweh geroepen........................................................41 A 3:1-4:17 – God openbaart zich aan Mozes.............................................................41 a 3:1-6 – Openbaring bij de Horeb......................................................................41 b 3:7-10 – Jahwehs verlangt dat Mozes Israël uit Egypte leidt..........................43 c 3:11-12 – Mozes’ eerste excus: ‘Wie ben ik?’...................................................44 d 3:13-22 – Mozes’ twee excus: ‘Wie bent U?’....................................................45 e 4:1-9 – Mozes’ derde excus: Wat als ze niet gehoorzamen?............................48 f 4:10-12 – Mozes’ vierde excus: Ik ben geen man van woorden.......................53 g 4:13-17 – Mozes’ vijfde excus: Zend iemand anders........................................56 B 4:18-31 – Mozes’ terugkeer naar Egypte................................................................57 C 4:26-31 – Aäron door Jahweh gezonden................................................................63 6 | 5:1-6:1 – Mozes spreekt tot de farao.............................................................65 7 | 6:2-13 – God bemoedigt Mozes.....................................................................71 8 | 6:14-30 – Stamboom van de Levieten...........................................................77 9 | 7:1-5 – Jahweh openbaart Mozes zijn plan...................................................81 10 | 7:6-25 – Plaag 1: Water in bloed.................................................................85 11 | 8:1-32 – Plaag 2-4: kikkers, steekmuggen, vliegen......................................91 12 | 9:1-35 – Plaag 5-7: pest, blaren, hagel.........................................................99 13 | 10:1-29 – Plaag 8-9: sprinkhanen, duisternis............................................105 14 | 11:1-10 – Plaag 10: dood van de eerstgeborenen.......................................111 15 | 12:1-51 – Inzetting van het Pascha...........................................................113 16 | 13:1-22 – Heiliging van de eerstgeborene.................................................127 17 | 14:1-31 – Jahweh redt Israël bij de Rode Zee............................................133 18 | 15:1-21 – Het overwinningslied bij de zee................................................141 19 | 15:22-17:16 – Vier beproevingen..............................................................147 A B C D 15:22-27 – Eerste beproeving: bitter water bij Mara...........................................147 16:1-36 – Tweede beproeving: gebrek aan voedsel..............................................149 17:1-7 – Derde beproeving: gebrek aan water in Rafidim...................................163 17:8-16 – Vierde beproeving: Amaleks aanval....................................................165 20 | 18:1-27 – Intermezzo: Mozes’ schoonvader..............................................169 21 | 19:1-25 – Jahwehs verbond met Israël......................................................177 22 | 20:1-21 – De tien geboden........................................................................183 a Excursus: De Thora.........................................................................................185 b De structuur van de Tien Woorden...............................................................195 23 | 20:22-26 – Het verbondsboek...................................................................201 24 | 21:1-36 – De wet: rechten van personen...................................................207 25 | 22:1-31 – De wet: eigendommen..............................................................217 26 | 23:1-33 – De wet: sociaal recht.................................................................223 27 | 24:1-18 – Het verbond wordt gesloten......................................................231 28 | 25-31 – Zeven Godstoespraken tot Mozes................................................235 A 25:1-30:10 – Instructies voor de tabernakel........................................................235 a 25:1-9 – Het hefoffer voor de tabernakel.......................................................237 b 25:10-16 – De ark van het verbond................................................................242 c 25:17-22 – Het verzoendeksel........................................................................246 d 25:23-30 – De tafel van acaciahout................................................................248 e 25:31-40 – De menora.....................................................................................249 f 26:1-6 – De kleden van de tabernakel............................................................255 g 26:7-14 – De tent over de tabernakel.............................................................257 h 26:15-30 – De houten constructie..................................................................259 i 26:31-37 – Het voorhangsel en ingangsgordijn..............................................262 j 27:1-8 – Het brandofferaltaar..........................................................................264 k 27:9-19 – De voorhof......................................................................................266 l 27:20-21 – De olie voor de menora.................................................................269 m 28:1-43 – Kledij van de hogepriester............................................................269 n 29:1-46 – Priesterwijding...............................................................................277 o 30:1-10 – Het gouden altaar...........................................................................285 B 30:11-16 – Instructies voor het losgeld................................................................287 C 30:17-21 – Instructies voor het bronzen wasvat..................................................289 D 30:22-38 – Instructies voor de zalfolie en wierook.............................................290 E 31:1-11 – Instructies voor Bazeel en Oholiab......................................................293 F 31:12-18 – Instructies over de sabbat...................................................................294 29 | 32:1-35 – Gouden kalf...............................................................................297 30 | 33:1-23 – Mozes als middelaar..................................................................305 31 | 34:1-35 – Tweede wetgeving....................................................................311 32 | 35:1-35 – Hefoffer..................................................................................... 319 33 | 36:1-38 – Bouw van de tent......................................................................325 34 | 37:1-29 – Ark, tafel, menora en gouden altaar..........................................331 35 | 38:1-31 – Koperen altaar en voorhof.........................................................337 36 | 39:1-43 – Priesterkledij.............................................................................345 37 | 40:1-38 – Oprichting van de Ontmoetingstent.........................................353 38 | Literatuurlijst............................................................................................ 361 Over de auteur Raymond R. Hausoul, Th.M., werkte korte tijd als bouwkundig ingenieur en studeerde vanaf 2003 theologie aan de Evangelisch Theologische Faculteit (Leuven). Sinds 2006 werkt hij voor de Evangelische Christengemeenten Vlaanderen en is hij bedienaar van de eredienst in de Evangelische Kerk De Hoeksteen te Ieper. Zijn bediening spreidt zich echter uit over heel Vlaanderen en bestaat voornamelijk uit het geven van onderwijs door prediking, studies en artikelen in binnen- en buitenland. Hij doceert de vakken Oude Testament en Systematische Theologie aan de Evangelische Toerustingsschool Vlaanderen en aan Bijbelschool C7. In het verleden doceerde hij het vak Oude Testament (frequentie: 3-jaarlijks) aan het Instituut voor Bijbelse Vorming te Leuven. Naast zijn drukke werkzaamheden, is hij verder bezig met een promotieonderzoek over de kosmische eschatologie. Raymond is gehuwd met Belinda en zij genieten van hun twee kinderen, Adriël and Ilja. Email: [email protected] Twitter: twitter.com/rhausoul Facebook: http://www.facebook.com/raymond.hausoul E X O D U S Afkortingen van Bijbelboeken Gn Ex Lv Nm Dt Jz Re Rt 1Sm 2Sm 1Kn 2Kn 1Kr 2Kr Ea Ne Es Jb Ps Sp Pr Hl Genesis Exodus Leviticus Numeri Deuteronomium Jozua Rechters Rut 1 Samuël 2 Samuël 1 Koningen 2 Koningen 1 Kronieken 2 Kronieken Ezra Nehemia Ester Job Psalmen Spreuken Prediker Hooglied Andere werken Tob Jud TEs 1Mak Tobit Judit Ester (Grieks) 1 Makkabeeën Js Jr Kl Ez Dn Hs Jl Am Ob Jn Mi Na Hk Sf Hg Zc Ml Mt Mc Lc Jh Hd Jesaja Jeremia Klaagliederen Ezechiël Daniël Hosea Joel Amos Obadja Jona Micha Nahum Habakuk Sefanja Haggaï Zacharia Maleachi Matteüs Marcus Lucas Johannes Handelingen Rm 1Ko 2Ko Gl Ef Fp Ko 1Ts 2Ts 1Tm 2Tm Tt Fm Hb Jk 1Pt 2Pt 1Jh 2Jh 3Jh Jd Op 2Mak Wijs Sir Bar 2 Makkabeeën Wijsheid Sirach Baruch BJr Brief van Jeremia TDn Daniël (Grieks) Man Manasse 13 Romeinen 1 Korintiërs 2 Korintiërs Galaten Efeze Filippenzen Kolossenzen 1 Tessalonicenzen 2 Tessalonicenzen 1 Timoteüs 2 Timoteüs Titus Filemon Hebreeën Jakobus 1 Petrus 2 Petrus 1 Johannes 2 Johannes 3 Johannes Judas Openbaring Bij de hoofdstuk- en versindeling is gekozen voor de indeling die Biblica Hebraica Stuttgartensia en Nestlé-Aland handhaven (vgl. NBV). Waar geen Bijbelboek wordt genoemd, gaat het steeds om het boek dat eerder in de context is vermeld. Voetnoten De voetnoten in dit boek verwijzen enkel naar verdere literatuur. Wie een boek als dit schrijft, bouwt immers voort op de schouders van anderen. Om de leesbaarheid vloeiend te houden, gebeuren verdere uitwerkingen van de gedachtegang niet in de voetnoten. E X O D U S INLEIDING 15 1 | Inleiding Regels zonder relaties leiden tot rebellie A Vervolg op Genesis Driehonderd jaar na Gn50 vinden de gebeurtenissen in Ex plaats. Het werk grijpt terug naar Gn en opent met de namen van degenen die naar Egypte trokken. Door deze openingswoorden verkreeg het werk de Hebreeuwse titel We’élleh Sjemot (‘en dit zijn de namen’). De Septuaginta noemt het werk ‘Exodus’, omdat het de uittocht van het volk Israël uit Egypte beschrijft. Exodus besteedt grote aandacht aan de verlossingsweg. Het vertelt ons het verhaal van een volledig staatsvolk en minder van individuen, zoals Gn deed met de aartsvaderen. In het tweede aansluitende gedeelte beschrijft het Israëls ontvangst van de Thora, de uitvoering tabernakel en de dienst daaromtrent. Gods Thora vormt op die manier geen afzonderlijk gedeelte in Exodus en is verbonden met Israëls verlossingsweg. Het is omgeven door meerdere verhalen die de houding van Israël tonen tegenover Jahweh. B a Schrijver van Exodus Post-Mosaica en A-Mosaica Traditioneel is Mozes als auteur met dit boek verbonden (Mc7:10; Lc20:37).1 Opmerkingen over Mozes schrijfvaardigheden ondersteunden die gedachte (Ex17:14; 24:4; 34:4,27-29). In latere tijden zijn er vragen rondom die traditie gerezen. Enkele uitspraken in Ex, Lv en Nm lijkt men pas te hebben geschreven na Mozes’ dood, toen het volk in het land was (post-Mosaica). We noemen enkelen hiervan en voorzien deze van commentaar: 1 Eusebius, Kerkgeschiedenis I.2. 16 (1) Gods heilige woonstede (Ex15:14) verwijst naar de tempel in Jeruzalem die na Mozes’ dood ontstond. – Maar het kan ook verwijzen naar Sinaï, de berg van God (vgl. Ex3:1-5,12; 19:3-4). (2) Volken sidderen als ze vernemen van Israëls verlossing (Ex15:1415), wat pas mogelijk is als Israël al langer op weg is. – Maar we kunnen ook denken aan de rampen waarmee Jahweh de Egyptenaren sloeg. Ook dit gegeven zal niet onbekend zijn in het buitenland (vgl. Jz2:9-10). (3) Israël at manna tot ze in Kanaän kwamen (Ex16:35; vgl. Jz5:12). – Maar het gaat om de velden van Moab aan de grens van Kanaän (Nm22:1; 33:48-49). Toen leefde Mozes nog. (4) Er is sprake van het beloofde land dat haar bewoners uitspuwt (Lv18:25), wat wijst op een datering bij of na de verovering van het land. – Maar Jahweh kondigt dit al aan (vgl. Ex23:23). Dat toont dat de bewoners ten onder moeten gaan als Israël hen aanvalt. (5) Er wordt in de verleden tijd over de wildernis gesproken (Nm15:32), het volk is dus al in Kanaän. – Maar in het Oostjordaanland is dit spreken al gebruikelijk (Nm27:3). (6) Het ‘boek van Jahwehs oorlogen’ verwijst naar de gedane veroveringen in het land (Nm21:14-15). 2 – Maar de inhoud ervan is onbekend. Enkel van de oorlog in het Oostjordaanland vernemen we erin. Misschien was het een open boek dat nog niet was afgesloten (vgl. 1Kr4:43)?3 (7) De uitspraak ‘Komt te Chesbon, gebouwd en versterkt worde Sichons stad!’ (Nm21:27), was een oud wildernislied gezongen in het land.4 – Maar het gaat om een Amoritisch spotlied over Moab (Nm21:26) dat de verovering van het Oostjordaanse Moabitisch gebied door de Amorieten bezingen. Deze verovering vond een generatie voordat Israël in het gebied kwam plaats. (8) De stam Gad bouwde verschillende steden (Nm32:34-35). Gezien de tijd die daarvoor nodig is, gebeurde dit na Mozes’ dood. – Maar het gaat om provisorische vestigingssteden (vs16-17) die gebouwd of herbouwd werden (Hebr. bánáh). 2 3 4 G.C. Aalders, Oud-Testamentische Kanoniek (Kampen:Kok, 1952), 130. H. Koorevaar, Priestercanon (Heverlee:ETF (ongepubliceerd), 2005), 428. A. Noordtzij, Het boek Numeri, (KV; Kampen:Kok, 1941), 20. E X O D U S SCHRIJVER VAN EXODUS 17 (9) Jaïr veroverd dorpen (Nm32:41; vgl. Dt3:13-14; Jz13:30), waarvan we in Re10:3-4 vernemen dat Jaïr er met zijn zonen over regeerde. – Maar het blijft de vraag of dit dezelfde persoon is. 18 Andere uitspraken in Ex, Lv en Nm lijken niet te passen bij Mozes’ auteurschap (a-Mosaica), omdat ze te arrogant zouden klinken. Zo klinken de uitspraken: ‘Ook stond de man Mozes in het land Egypte hoog in aanzien in de ogen van de dienaren van de farao en in de ogen van het volk’ (Ex11:3) en ‘Mozes was een zeer zachtmoedig man’ (Nm12:3), te opgehemeld als Mozes dit zelf schreef. We kunnen hierop als volgt reageren: (1) Jezus noemt zich eveneens zachtmoedig (Mt11:29). – Maar Jezus doet dit vooral om anderen te bemoedigen naar Hem te komen. Bij Mozes is dit niet het geval. (2) Het gaat om een latere toevoeging die de verteltrant onderbreekt (vs3 is een nominale zin, vs2 en 4 gebruikt het imperfectum consecutivum). – Dit is mogelijk, ondanks de nauwkeurige tekstoverlevering, maar niet controleerbaar. (3) Het Hebreeuwse ‘ánán betekent hier niet ‘zachtmoedig’ maar ‘ellendig’, ‘vernederd’ of ‘gekwetst’.5 Dat is de reden waarom God ingrijpt. De zachtmoedigheid van Mozes blijkt ook niet uit andere teksten (vgl. Nm16:15; 20:8-12). Toch verklaren deze oplossingen niet de tekst in Ex11:3 en blijft Nm12:3 klinken als een zelfbeklaag. Deze tekst lijken eerder aanwijzingen ervoor te geven dat er meerdere schrijvers actief waren onder leiding van Mozes. In Nm1:16-18 en Jz1:10 is er zo sprake van schrijvers die zaken konden bijhouden. b De auteur van Exodus, Leviticus, Numeri De boeken Exodus, Leviticus en Numeri zijn in de derde persoon geschreven. Als Mozes spreekt in de eerste persoon, dan wordt dat als dusdanig ingeleid. Mogen we in een boek, waarin Mozes als mens de hoofdfiguur is niet redelijkerwijs verwachten dat hij in de eerste persoon schrijft? Er zijn genoeg voorbeelden uit de oude letterkunde, waarin de schrijver in de derde persoon schrijft, waarbij hij zelf de hoofdpersoon is. Bijvoorbeeld De Gallische oorlog van Julius Caesar. Er is dus niets op tegen als Mozes in de derde persoon schrijft. Daarmee is echter nog niet aangetoond, dat Mozes het wel heeft geschreven. Integendeel. Dat blijkt wel uit het Deuteronomisch wetboek, een wetboek dat door Mozes geschreven is, en dat opgenomen is in het 5 W. Baumgartner, Hebräisches und Aramäisches Lexikon zum Alten Testament (Leiden:Brill, 1983), 809. E X O D U S SCHRIJVER VAN EXODUS 19 boek Deuteronomium. Dat geschrift is met het doel voor een toespraak geschreven en daarin schrijft Mozes in de eerste persoon (Dt1:9; 30:10-11). Mozes zelf heeft dus geen enkele moeite om de eerste persoon te gebruiken. Indien hij de boeken Exodus tot Numeri geschreven zou hebben, waarom zou hij dan niet evenzeer ook daarin de eerste persoon gebruiken? Als we dus al een keuze moeten maken of Mozes zelf de boeken Exodus tot Numeri heeft geschreven of dat een ander dat gedaan heeft, dan slaat de weegschaal door ten gunste van een andere persoon. De volgende redenen zijn van belang: (1) Al het materiaal van Mozes uit het verleden staat ter beschikking. (2) Mozes zit met iets anders in zijn hoofd, namelijk het schrijven van het Deuteronomisch wetboek door hem persoonlijk. Er ontbreekt nog een afsluiting in zijn loopbaan, namelijk de onderwijzing van het nieuwe geslacht, dat Kanaän moet innemen. Hij wil en kan deze laatste grote opgave alleen en persoonlijk doen. In dat Deuteronomisch wetboek, dat Mozes schrijft om daaruit het volk voor te lezen, gebruikt hij voortdurend de eerste persoon. De schrijver zelf moet dus tot de engste kring van zijn vertrouwelingen behoren. Het meest voor de hand liggende is iemand uit zijn eigen Levitische priesterlijke stam. c Het NT en de schrijver van de Thora Het Nieuwe Testament betuigt dat Mozes de wet, en daarmee de Thora heeft geschreven. Daarmee is de discussie over het auteurschap van de Thora definitief afgesloten. Dit standpunt nemen ook sommige canoniek georiënteerde oudtestamentici in. Als het Nieuwe Testament een leer over het auteurschap van de Thora heeft, is die voor een christen zeker van grote waarde. Maar leert het Nieuwe Testament wel, dat Mozes de Thora geschreven heeft? Betekent het begrip ‘wet’ wel automatisch het letterkundige werk wat wij gebruikelijk ‘Thora’ noemen? Het begrip ‘wet’ wordt in het Nieuwe Testament heel veelzijdig gebruikt: De ‘wet’ is de wetgeving. Het gaat over de geboden die God door Mozes aan Israël gegeven heeft en die voorkomen in de boeken Exodus t/m Deuteronomium. Die geboden in die boeken staat niet gelijk aan die boeken. De inhoud van het boek Genesis heeft daarop geen betrekking en 20 gaat geschiedkundig vooraf aan de wet (Rm4:13; Gl3:17). De wet is hier de levensstijl om die geboden uit te voeren (Jh7:19; Rm10:5). (1) De ‘wet’ is letterkundig het eerste onderdeel van het Oude Testament (de boeken Genesis t/m Deuteronomium) (Mt5:17; Lk24:44). (2) De ‘wet’ is niet alleen een begrip voor het eerste blok maar kan ook als een ander woord voor elk ander onderdeel van het Oude Testament gebruikt worden (Jh10:34: 15:25; 1Ko14:21). (3) De ‘wet’ kan een ander woord voor vloek zijn (Rm6:14; Gl3:13; 4:5). Als wij daarom het begrip ‘wet’ uit het Nieuwe Testament gebruiken, mogen wij dat niet meteen automatisch gelijk stellen met de Thora. Mozes heeft wetten geschreven. Want Mozes heeft de wet geschreven, in die betekenis, dat hij geboden en gebeurtenissen opgeschreven heeft (zie bijv. Jh7:22). ‘Zij zeiden: “Mozes heeft toegestaan een scheidingsbrief te schrijven en haar (daarmede) weg te zenden.” Jezus zeide tot hen: “Met het oog op de hardheid uwer harten heeft hij u dat gebod geschreven”’ (Mk10:4-5; vgl. Dt24:1-4). ‘Want Mozes schrijft: “De mens, die de gerechtigheid naar de wet doet, zal daardoor leven”, want Mozes schrijft over de gerechtigheid die uit de wet is: de mens die ze doet, zal daardoor leven’ (Rm10:5; vgl. Lv18:5). De uitspraak van de Heer Jezus in Lc24:44 is daarbij geen auteursgerichte uitspraak, maar is een communicatieve begripsuitspraak. Het gaat om drie blokken van het Oude Testament die elk een begrip meekrijgen. Zo gebruikt de Heer Jezus voor het derde blok niet de voor ons bekende term, ‘Geschriften’ maar het term ‘Psalmen’. Het boek Psalmen is een belangrijk boek uit het derde canondeel, dat tegelijk als term voor het geheel wordt gebruikt. Daarmee wil Jezus niet zeggen, dat alle onderdelen van de ‘Geschriften’ Psalmen zijn. Door middel van een term of een naam, die normaal gezien een beperkte, concrete betekenis heeft, wordt een grotere eenheid aangeduid, waarvan het zelf deel uitmaakt. Zo gebruikt Jezus de eerste term ‘Wet van Mozes’ ook. De wetgeving is het meest opvallende onderdeel van het Thora en welke naam is beter geschikt in betrekking tot de wet en het Thora dan de persoon van Mozes. Aan teksten waarin Mozes als term wordt gebruikt, moeten we daarom voorzichtig zijn om een auteurswaarde voor de persoon van Mozes toe te kennen. E X O D U S SCHRIJVER VAN EXODUS 21 Een interessante uitspraak is Jh5:46-47: ‘Want indien gij Mozes geloofdet, zoudt gij ook Mij geloven, want hij heeft van Mij geschreven. Maar indien gij zijn geschriften niet gelooft, hoe zoudt gij mijn woorden geloven?’ Mozes heeft ‘geschriften’ geschreven. Wat bedoelt de Heer Jezus wanneer Hij het over de ‘geschriften’ van Mozes heeft? ‘Geschriften’ is een meervoudig woord. We kunnen stellen, dat de Heer daarmee de vijf boeken van de Thora bedoelt. Als dat correct is, dan zijn er nog twee mogelijkheden: (1) De Heer wil zeggen, dat Mozes de Thora als literair eindwerk (Gn1:1-Dt34:12) heeft geschreven; (2) Jezus heeft een praktische communicatie. Hij heeft inderdaad zowel Mozes als de Thora op het oog. Mozes wordt in het Thora vaak als schrijver betuigd. Hoe wil je de Thora zonder het schrijven van Mozes voorstellen? Mozes is op die manier ook als schrijver met de Thora verbonden. De Thora heeft enorm gezag, omdat die geschriften van Mozes daarin opgenomen zijn. Daarmee is er een eenheid tussen de Thora en de schriften van Mozes en worden zo vereenzelvigd. Er is echter nog een probleem. Als Jezus zou stellen, dat Mozes de auteur van de Thora zou zijn, wat doen we dan met Dt34, de dood van Mozes? Willen we daarmee zeggen, dat de Heer stelt dat Mozes zijn eigen dood heeft beschreven? Indien we zover niet willen gaan, en één of andere vorm van aanvullingshypothese aanhangen, dan is de uitspraak van Jezus niet honderd procent correct, dat Mozes Gn1:1-Dt34:12 geschreven heeft. Het laatste hoofdstuk is niet door Mozes opgeschreven. Dit is een waarheidsprobleem voor een christen. Dan kan iemand reageren, dat we die uitspraak niet te ‘eng’ moeten opvatten. Dat kan juist zijn. Maar wat is dan het verschil met de stelling, dat iemand anders met Mozaïsche bronnen de Thora heeft geschreven? d De documenten-hypothese Het historisch-kritisch onderzoek stelde het Mozaïsch auteurschap van de Pentateuch in vraag en zag de tekst als een lappendeken waarin oudere uiteenlopende literaire teksten en mondelinge tradities in de vorm van glossen, verbindende passages, combinaties van bronmateriaal en dergelijk waren bijeen gebracht. Deze hypothese vond zijn eerste vertegenwoordiger in Baruch Spinoza die zich in 1671 tegen het Mozaïsch auteurschap keerde, omdat 22 sommige delen in de derde persoon waren geschreven. Ondanks dat dit fenomeen vaker voorkwam in de vroegere tijd, ontwikkelde Jean Astruc in 1711 een documenten-hypothese over de Thora waarin hij vier verschillende bronnen erkende: een Jahwist (J); een Elohist (E); een Deuteronomist (D); en een Priestercode (P). Deze stelling was gebaseerd op herhalingen en tegenstrijdige weergaven in de Thora. J leefde ±850vC in Juda en zou het grootste deel van Gn-Nm bevatten en stukken uit Dt en herkenbaar zijn door het gebruik van de naam ‘Jahweh’. E leefde ±750vC in het noordrijk Israël en was herkenbaar door verwijzingen naar ‘Elohim’. D leefde ±620vC en was belangrijk voor Dt dat pas tijdens de regering van Josia ontstond (550vC). P schreef na de ballingschap en had grote invloed in Gn-Nm.6 Ondanks dat deze hypothese meerdere veranderingen heeft gekend, handhaaft het hedendaags oudtestamentisch onderzoek deze hypothese nog steeds.7 Toch zijn er meerdere argumenten genoemd die de hypothese proberen te ontkrachten, bijvoorbeeld:8 (1) Er zijn geen handschriften waarop slechts J,E,D of P aanwezig is; (2) Herhalingen ontmoeten we ook in andere oude geschriften (vgl. Hd9; 22; 26); 9 (3) De datering van J, E, D en P is sterk omstreden binnen de hypothese.10 Daarnaast omschrijft Ernst Troeltsch nog drie zuilen waarop de hypothese van de historische kritiek vooral rust:11 (1) kritiek: wantrouwen tegen bronnen; (2) analogie: de huidige ervaringen zijn bepalend voor wat er in het verleden gebeurde; (3) correlatief: de oorzaak van een gebeurtenis ligt altijd in natuurlijke krachten. Daardoor is alles immant en wordt het transcendente indringen van God in deze materiële wereld per definitie uitgesloten van het oudtestamentisch onderzoek. Filosofisch gezien vertrekken dergelijke benaderingen vanuit een driedimensionale werkelijksopvatting binnen een gesloten systeem. Een mens kan daar nooit uit en God kan daar nooit in.12 6 7 8 9 10 11 12 Külling 1985. Armstrong 2000, 27. Schmid 1976; Rendtorff 1977. Garrett and Kaiser 2005, 15. Külling 1985, 5–7. Troeltsch 1905. Koorevaar and Steinberg 2013, 71. E X O D U S BRONNEN VOOR EXODUS-LEVITICUS-NUMERI C a 23 Bronnen voor Exodus-Leviticus-Numeri Geschriften van Mozes Boek van Amalek / Boek van de oorlogen tegen Jahweh – Ex17:14: ‘En de Here zeide tot Mozes: Schrijf dit ter gedachtenis in een boek, en prent het Jozua in, dat Ik de herinnering aan Amalek onder de hemel volledig zal uitwissen.’ Mozes moet in een boek opschrijven, dat God de naam van Amalek onder de hemel volledig zal uitwissen. We kunnen dit het ‘Boek van Amalek’ noemen. Dit boek in heeft te maken met een oorlog die verbonden is met Jahweh. Het is ook goed mogelijk dat dit boek ‘het boek van de oorlogen van Jahweh is, waarvan in Nm21:14 sprake is. Het Verbondsboek – Ex24:4a: ‘En Mozes schreef al de woorden des Heren op.’ Dit geschrift krijgt in 24:7 de naam ‘Verbondsboek’. We mogen niet uitsluiten, dat Mozes de woorden van Jahweh meteen heeft opgeschreven, toen hij bij Hem op de berg was. De inhoud van het Verbondsboek lijkt te groot om nauwkeurig te kunnen worden onthouden. Datzelfde zien we bij Jozua in Jz24:25-26. Jozua sloot een verbond en schreef de rechten en verplichtingen op. Het Verbondsboek van herstel – Ex34:27: ‘De Here zeide tot Mozes: Schrijf u deze woorden op, want op grond van deze woorden heb Ik met u en met Israël een verbond gesloten.’ We kunnen dit het ‘Verbondsboek van herstel’ noemen. De indruk bestaat dat Mozes dit werk op de berg schreef. Lv26:46: ‘Dit zijn de inzettingen en verordeningen en wetten, die de Here gegeven heeft tussen Zich en de Israëlieten op de berg Sinai, door de dienst van Mozes.’ Het Oudstenboek – Nm11:26: ‘Twee mannen nu waren in de legerplaats achtergebleven; de een heette Eldad, en de ander Medad. Toen de Geest op hen rustte (zij behoorden tot de opgeschrevenen, maar waren niet naar de tent gegaan) profeteerden zij in de legerplaats.’ 24 De uitdrukking dat Eldad en Medad onder de opgeschreven behoren, geeft ons de gedachte dat de namen van deze zeventig in een document zijn opgeschreven. Wie deze Oudstenlijst of het Oudstenboek heeft opgesteld blijft onbekend. We kunnen er enkel uit afleiden dat de Israëlieten lijsten met namen bij zich hielden. Het Reisboek van Mozes – Nm33:2a: ‘Mozes namelijk beschreef hun tochten van pleisterplaats tot pleisterplaats naar het bevel des Heren.’ b Andere geschriften Het lied van de put – Nm21:27: ‘Toen heeft Israël dit lied gezongen: Wel op, gij bron: zingt haar in beurtzang toe.’ De spreukendichters – Nm21:27-30: ‘Daarom zeggen de spreukendichters: Komt te Chesbon, gebouwd en versterkt worde Sichons stad!’ De teksten van Bileam – Nm23-24 c Conclusie Dit hele klimaat toont aan, dat er voor God, Mozes en Israël een behoefte was om dingen meteen op te schrijven. Toen er nieuwe weten kwamen, heeft de schrijver het niet voor noodzakelijk geacht om uitdrukkelijk te vermelden, dat die ook door de ontvanger, Mozes werden opgeschreven. Zo ziet ook het Nieuwe Testament het. Op verschillende plaatsen wordt het auteurschap door Mozes van wetten betuigd, zonder dat het Oude Testament dat uitdrukkelijk doet. Jezus zegt dat Mozes een offer voor de gezond geworden melaatse heeft voorgeschreven (Mt8:4; Lv14:1-32). Bij de Reinheidswetten en Heiligheidwetten in Leviticus 11-24 staat echter niet uitdrukkelijk betuigd. dat Mozes die heeft opgeschreven. Wel staat er dat hij die wetten van God heeft gehoord. In Romeinen 10:5 staat: ‘Want Mozes schrijft over de gerechtigheid die uit de wet is: de mens die ze doet, zal daardoor leven.’ E X O D U S BRONNEN VOOR EXODUS-LEVITICUS-NUMERI 25 Dit is een citaat uit Lv18:5 en vormt een onderdeel van de Reinheids- en Heiligheidswetten (Lv11-24). Als we nu de inhoud van de boeken Exodus, Leviticus en Numeri bekijken, dan bevindt zich min of meer alles wat er in staat in deze vier Mozaïsche en Israëlitische schriftelijke bronnen. De schrijver van de boeken Exodus, Leviticus en Numeri moest uit het geheel van de Mozaïsche bronnen zoals reisverslag, wetblokken, dichterlijk boekwerk en officiële naamlijsten één groot werk gaan maken. Het zou tenslotte een indrukwekkend vlechtwerk worden. D Overzicht over het leven van Mozes 40 jaren in Egypte in het huis van zijn ouders en aan het hof van de Farao. Hij werd omstreeks 1525v.Chr. in Gosen als de tweede zoon van Amram en Jochebed uit de stam Levi geboren. Hij kreeg een goede religieuze, intellectuele, militaire en politieke opvoeding. Toen Mozes een kleine jongen was, waren de piramiden en sfinxen al oude toeristische attracties. Toetanchamon was toen al ongeveer een halve eeuw begraven. De volgende 40 jaren verbracht hij als vluchteling voor de Farao, daarbij hield hij zich op in Midjan. Daar werd hij herder en huwde Zippora, de dochter van de priester Jetro, die haar twee zonen baarde; Gerschom en Elieser (Ex18:3-4). In de laatste 40 jaren was hij de volksvoerder van Israël in Egypte en tijdens de wilderniswandeling. Hij diende de Heer als koning, priester en profeet, noch voordat deze ambten überhaupt al in Israël geïntroduceerd waren. Hij leerde ze als een profeet, bad voor hun na de afgodendienst en voerde ze uit het slavenhuis van Egypte, door de wildernis, waar ze de bonden van God ontvingen. E Datering van Exodus De inhoud van de boeken Exodus tot Numeri spelen zich geschiedkundig af tussen de aantocht van de zonen van Jakob (Israël) in Egypte 1877v.Chr. (lang verblijf in Egypte, zie Ex§H)) en de aankomst van het volk Israël aan de oostgrens van Kanaän in 1407v.Chr. (vroege datering van de uittocht, zie Ex§H). Als Exodus, Leviticus en Numeri één geheel vormen, zal dit werk ten vroegste in 1407v.Chr. gedateerd moeten worden. 26 Er is slechts één concrete tekst die een dateringaanwijzing bevat en dat is Nm13:22 en die bevestigt eerder het jaartal van de aankomst van Israël aan de oostzijde van de Jordaan ten tijde van Mozes. Nm13:22: ‘Toen zij door het Zuiderland optrokken, kwam men tot Hebron; daar woonden Achiman, Sesai en Talmai, de kinderen van Enak. Hebron is zeven jaar eerder gebouwd dan Soan in Egypte.’ De boeken Exodus, Leviticus en Numeri zijn dus aan het eind van het leven van Mozes geschreven in de velden van Moab aan de oostzijde van de Jordaan tegenover Jericho, ongeveer 1407v. Chr. 13 De boeken bevatten geen enkel element dat later dan die tijd is. F Bijzonderheden in het boek Exodus Zoals in het boek Genesis Abraham, Isaak en Jakob lange tijd rondtrokken, zo is vanaf het boek Exodus het gehele volk onderweg. Anders dan Abraham en Jakob, die van Kanaän naar Egypte reisden (Gn12:10; 46:8), trekken zij in tegengestelde richting om zich te vestigen in het land waar de patriarchen als vreemdelingen verbleven, maar dat God hun onder eed had beloofd. a Genesis en Exodus Genesis Exodus Begint met de geschiedenis van de Begint met een volk dat in het mens die op zijn bestemmingsplaats buitenland is (Ex1-12) is (Gn1-2) Keerpunt:de zondeval (Gn3) Keerpunt: De verlossing door het lam (Ex12) Eindigt met de geschiedenis van een Eindigt met de geschiedenis van volk in het buitenland (Gn50:26) een volk dat thuis komt (Ex40) b Het woord ‘wet’ Het Nederlandse woord ‘wet’ is afgeleid van het woord ‘weten’, maar heeft een juridische gevoelswaarde. De meeste denken zodoende bij een 13 H. Koorevaar, Priestercanon (Heverlee:ETF (ongepubliceerd), 2005), 279. E X O D U S BIJZONDERHEDEN IN HET BOEK EXODUS 27 wetboek aan een verzameling wetten dat een zakelijk karakter heeft. Het Hebreeuwse woord Thoráh ( )תֹוָר(ההdat we met ‘wet’ vertalen heeft echter een schakering van betekenissen en wordt bovendien in de joodse traditie als communicatie voor verschillende zaken gebruikt. Het is een zelfstandig naamwoord en afgeleid van yod-resh-he ( יָרה, hi’fil-vorm) en betekent ‘aanwijzing’ of ‘verwijzing’. Op dertienjarige leeftijd wordt iedere joodse jongen volledig verantwoordelijk tegenover deze aanwijzing van God verklaard (vgl. Lk2:40-52). In het meervoud wordt Thoráh echter wel gebruikt als ‘voorschrift’, omdat het dan vaak naast andere juridische begrippen staat (Gn26:5; Lv6:2,8). In het Nieuwe Testament wordt de gehele Oude Testament aangeduid als ‘wet’ (Jh10:34). Naast Thoráh vinden we nog de woorden ‘inzetting’ (choq), ‘recht’ of ‘rechtsregel’ (mishpát), ‘gebod’ (mitswáh), ‘getuigenis’ (‘édût) en ‘verplichting’ (mishmeret). G a Theologie van Exodus Godsleer in Exodus Het boek Exodus benadrukt de volgende kenmerken van Gods karakter: God bezit een grote heerlijkheid (Ex15:1,6,11; 33:18-23; 34:5-7); God is almachtig (6:3; 8:15; 9:3,16; 15:6,11-12) en God is een heilig God die niet met zich laat spoten (7:20; 8:2,12,20; 9:3,9,23; 10:13,22; 12:29; 14:24,27; 32:11,35).14 b Christus in Exodus Er zijn in dit boek meer typen van Christus dan misschien in enig ander boek van het Oude Testament. (1) Mozes is een type van de Heer Jezus. hij gaf zijn koninklijke plaats op om zijn volk te verlossen (Fp2:5-10; Hb11:24-26), hij werd eerst afgewezen, maar later erkent als leider en redder (Hd7:35), hij was tegelijk priester, koning en profeet (Ex24:6-8; Dt33:4-5; 18:15). (2) Aäron de hogepriester staat in veel aspecten als typen voor Christus (Hb5:7). 14 J. MacArthur, Basisinformationen zur Bibel (Bielefeld:CLV, 2003), 31. 28 (3) Het Passcha dat waarschijnlijk wel het meeste van alle heen duidt op Christus het Lam Gods (Jh1:29; 1Ko5:7). (4) Het manna, dat Christus zelf als een beeld van Hem noemt; het toont ons het brood uit de hemel en het brood van het leven (Jh6:32-33,58) (5) Het tabernakel en zijn objecten, toont ons een duidelijk beeld van de Heerlijkheid van Christus. Net zoals de schaduwen in Plato’s grot afkomstig zijn van de originelen in de hemel, is de tabernakel en haar objecten een schaduw van de hemelse dingen. c H Gods karakter in Exodus (1) Gods trouw bij de doornstruik (Ex3-4). (2) Gods oordeel door de Egyptische plagen (Ex8-13). (3) Gods redding door het Pascha (Ex12). (4) Gods macht bij de tocht door de Schelfzee (Ex14-15). (5) Gods zorg bij de reis naar de berg Sinaï (Ex16-18). (6) Gods heiligheid door de Sinaï-openbaring (Ex19-25). (7) Gods verlangen naar relatie door de tabernakel (Ex25-31). (8) Gods tuchtiging door het oordeel na afgoderij (Ex32-33). (9) Gods genade door de verbondsvernieuwing (Ex33-34). (10)Gods heerlijkheid door de intrek in de tent (Ex40). De datering van de uittocht In het verleden ontstonden er meerdere voorstellen voor de datering van de uittocht uit Egypte. Het onderstaande overzicht presenteert daarvan drie modellen die elk vanuit een andere basis vertrekken (MT, LXX en de hedendaagse Egyptologie): E X O D U S DE DATERING VAN DE UITTOCHT Vroege Exodus (MT) In Kanaän 2100-1876 Vroege Exodus (LXX) Late Exodus (Egyptologie) 1837-1622 1700 29 (=215j; LXX:Ex12:40) In Egypte Uit Egypte In Kanaän (40j: Nm14:33) Jefta Saul Tempel 1877-1447 (=430j; Ex12:40) 1622-1407/1616-1401 (=215j; LXX:Ex12:40) - 1447 1407/1401 1270-1230 Farao: Amenhotep II, Doedimose of Thom. Farao Amenhotep II Farao Ramses II 1407 1367/1361 1230-1200 Farao Amenhotep III [begin], Hyskos (Sjesji); of Hykos (Apap I) Farao Amenhotep III [einde] Mernepta 1107 1077 – (300j; Re11:26) (300j; Re11:26) Re is overlappend 1050 1050 1025 967 (480j; 1Kn6:1) 967 (480j; 1Kn6:1) 967 (480=12 gen. x 25j) De vroege datering dateert de Exodus veelal in 1447 vanuit de gegevens in de Masoretische Tekst. Een alternatief is om de uittocht vanuit de gegevens in de Septuaginta in 1407 te plaatsen. 15 Ondersteuningen voor deze vroege dateringen zijn: (1) De Amarna-Brieven (1400) verwijzen naar een periode van chaos in Egypte veroorzaakt door de ‘Habiru’ (=Hebreeën). (2) De Merneptah-Stele (1230-1200) noemt Israël samen met drie andere steden in Kanaän:16 ‘Askelon is weggevoerd, Gezer ingenomen, Janoam bestaat niet (meer), Israël is verwoest, zijn zaad bestaat niet meer.’ Dit wijst erop dat het volk zich in 1200 al in het land bevindt. (3) Een in 2001 ontdekt reliëf (nr. 21687) uit 1400-1200 noemt ‘Askelon, Kanaän, Israël’, wat aangeeft dat Israël in die tijd al in het land was.17 (4) Amenhotep II (1427-1400) werd niet door zijn oudste zoon opgevolgd, maar door zijn jongste zoon Thoetmosis IV. Wat de 15 16 17 van der Land 1993. Levine 2002, II:40–41; Pritchard 1969, 378. Görg 2001; van der Veen, Theis, and Görg 2010. 30 voorkeur geeft aan een uittocht in 1407. – Nadeel hierbij is dat Amenhotep II niet in 1407 stierf, zoals Ps136:15 stelt. De late datering verwerpt een letterlijke interpretatie van de jaartallen in de Bijbelse bronteksten en kijkt vanuit de Egyptologie naar de Bijbelse gegevens.18 Ondersteuningen voor deze datering zijn: (1) Israël bouwt een stad voor Ramses II (Ex1:11; 1303-1213). (2) Nelson Glueck stelde dat in 1900-1300 bijna niemand in het Oostjordaanland woonde.19 – Maar tegenwoordig zijn meer dan vijftig nederzettingen in het Oostjordaanland bekend uit die periode.20 I Indeling van Exodus In Ex vinden we meerdere kenmerken die de tekst in kleinere gedeeltes verdelen. In Ex12-19 zijn de aanduidingen van de verplaatsingen kenmerkend: van Rameses naar Sukkot (12:37), van Sukkot naar de Etam, aan de grens van de wildernis (13:20), verblijf in Pi-Hachirot, nabij de Schelfzee (14:9) aankomst van de Schelfzee naar de wildernis van Sur (15:22), aankomst in Mara (vs23), aankomst in Elim (15:27), van Elim naar de wildernis van Sin (16:1), van de wildernis van Sin naar Refidim (17:1) en aankomst bij de berg Sinaï (19:1). In Ex25-30 is er zeven keer sprake van ‘Jahweh sprak tot Mozes’ (25:1; 30:11,17,22,34; 31:1,12). De laatste keer is hierbij sprake van de sabbat (31:12), een onderwerp dat terugkeert in 35:1. In Ex35-38 vinden we zeven verwijzingen naar het bevel en spreken van Jahweh (35:1,4,10,29; 36:1,5; 38:22). 18 19 20 Kitchen 2003, 209. Glueck 1940. Bimson 1981, 70–71. Oprichting van de Ontmoetingstent Priesterkledij Koperen altaar en voorhof Ark, tafel, menora en gouden altaar Bouw van de tent Terugval Hefoffer Twee wetgeving Mozes als middelaar Voorschriften heiligdom Gouden kalf Bazeël en Oholiab Gouden altaar, wasvat, zalfolie en reukwerk Priesterwijding OPENBARING AAN ISRAËL Priesterkledij Koperen altaar en voorhof Ontmoetingstent Verbond bij de Sinaï Hefoffer, ark, tafel en menora Het verbond wordt gesloten De wet: sociaal recht De wet: eigendommen De wet: rechten van de personen Israël naar de Sinaï De tien geboden VERLOSSING VAN ISRAËL Jahwehs verbond met Israël Jethro’s raad aan Mozes Water uit de rots Het manna Het lied van de verlossing Israël in Egypte Jahweh redt Israël bij de Rode Zee Heiliging van de eerstgeborene Inzetting van het Pascha Plaag 10: dood van eerstgeboren. Straf 8-9: sprinkhanen, duisternis Straf 5-7: pest, blaren, hagel Straf 2-4: kikkers, steekmuggen, vliegen Straf 1: Water in bloed God bemoedigt Mozes + Stamboom Mozes spreekt tot de farao Gods opdracht aan Mozes God openbaart zich aan Mozes Mozes geboorte Stamboom + Israëls verdrukking E X O D U S SCHEMATISCH OVERZICHT VAN EXODUS 31 2 | Schematisch overzicht van Exodus 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 BOUW VAN DE TABERNAKEL EN PRIESTERWIJDING Bouw van het heiligdom E X O D U S 1:1-22 – REDDING VAN EEN VOLK 33 3 | 1:1-22 – Redding van een volk (1) Dit nu zijn de namen van de zonen van Israël, die met Jakob in Egypte gekomen zijn. Ieder kwam er met zijn gezin: (2) Ruben, Simeon, Levi en Juda; (3) Issaschar, Zebulon en Benjamin; (4) Dan, Naftali, Gad en Aser. (5) Het totale zielental dat uit Jakobs heup voortkwam, was zeventig zielen en Jozef was al in Egypte. (6) Toen stierf Jozef, en ook al zijn broers, en heel die generatie. (7) En de Israëlieten werden vruchtbaar en breidden zich overvloedig uit. Ze werden talrijk en uitermate machtig, zodat het land vol van hen werd. (8) Toen kwam er in Egypte een nieuwe koning, die Jozef niet gekend had. (9) Hij zei tegen zijn volk: Zie, het volk van de Israëlieten is talrijker en machtiger dan wij. (10) Kom, laten wij er met verstand tegen optreden, anders zal het talrijk worden en, mocht het zijn dat er een oorlog uitbreekt, dan zal het zich ook bij onze vijanden aansluiten, tegen ons strijden en uit het land wegtrekken. (11) Zij stelden er daarom opzichters van herendiensten over aan om het door zijn dwangarbeid te onderdrukken. Het volk bouwde voor de farao voorraadsteden: Pitom en Raämses. (12) Hoe meer zij het echter onderdrukten, hoe talrijker het werd en hoe meer het in aantal toenam, zodat zij bang werden voor de Israëlieten. (13) De Egyptenaren lieten de Israëlieten met harde hand voor zich werken. (14) Zij maakten hun het leven bitter door harde slavendienst met leem en tichelstenen, en door allerlei slavendienst op het veld: heel hun slavendienst, waarmee zij bij hen met harde hand hebben moeten werken. (15) Bovendien zei de koning van Egypte tegen de vroedvrouwen van de Hebreeuwse vrouwen, van wie de naam van de een Sifra was en de naam van de ander ander Pua: (16) Als u de Hebreeuwse vrouwen bij het bevallen helpt en u let op de stenen baarstoel, dan moet u, als het een zoon is, hem doden, maar als het een dochter is, mag zij blijven leven. (17) De vroedvrouwen vreesden echter God en deden niet wat de koning van Egypte tot hen gesproken had, maar lieten de jongetjes in leven. (18) Toen riep de koning van Egypte de vroedvrouwen bij zich en zei tegen hen: Waarom hebt u dit gedaan, dat u de jongetjes in leven laat? (19) De vroedvrouwen zeiden tegen de farao: Omdat de Hebreeuwse vrouwen niet zijn zoals de Egyptische vrouwen, want zij zijn sterk. Zij hebben al gebaard, voordat er een vroedvrouw bij hen is aangekomen. (20) Daarom deed God aan de vroedvrouwen goed, en het volk werd talrijk en zeer machtig. (21) En het gebeurde, omdat de vroedvrouwen God vreesden, dat Hij aan hen nakomelingen schonk. (22) Toen gebood de farao heel zijn volk: Al de zonen die geboren worden, moet u in de Nijl werpen, maar al de dochters mag u in leven laten. |1| Dit nu zijn de namen van de zonen van Israël, die met Jakob in Egypte gekomen zijn. Ieder kwam er met zijn gezin: Ex keert aan het begin terug naar Gn46:8a: ‘Dit zijn de namen van de zonen van Israël die naar Egypte vertrokken, Jakob en zijn zonen.’ Jakobs familie bestond uit zeventig mannelijke nakomelingen (Ex1:5; Gn46:27). Exodus vertelt ons de voortzettingen en veranderingen die er gebeurden onder dit volk. 34 |2| Ruben, Simeon, Levi en Juda; Ter volledigheid vermeldt de schrijver nog eens Jakobs nakomelingen die samen met hem naar Egypte trokken. Als eerste worden de nakomelingen van Lea genoemd. Zij was degene met wie de aartsvader Jakob het eerste huwde. |3| Issaschar, Zebulon en Benjamin; Nadat de kinderen van Lea zijn genoemd, wordt Benjamin vermeld als nakomeling van Rachel, de lievelingsvrouw van Jakob. Jozef, de andere zoon die de aartsvader bij Rachel verwekte, wordt niet vermeld omdat hij zich al in Egypte bevond. |4| Dan, Naftali, Gad en Aser. |5| Het totale zielental dat uit Jakobs heup voortkwam, was zeventig zielen en Jozef was al in Egypte. Jakob had zesenzestig nakomelingen en vier vrouwen. Wellicht wordt het getal samengenomen en tot zeventig gebracht. Het getal zeventig speelt een belangrijke rol in de Bijbelboeken Ex, Lv en Nm. Aan het begin van Ex is er sprake van zeventig nakomelingen van Jakob (Ex1:5). Bij de maaltijd op de berg Sinaï zijn er zeventig oudsten aanwezig (24:1,9-11). Daarna moet Mozes zeventig oudsten als leiding aanwijzen (Nm11:16) en bij het Loofhuttenfeest dienen er zeventig stieren te worden geslacht (29:12-38). De Septuaginta spreekt in plaats van ‘zeventig’ over ‘vijfenzeventig’ zielen. Dit getal wordt door Stefanus in zijn rede overgenomen (Hd7:14). |6| Toen stierf Jozef, en ook al zijn broers, en heel die generatie. |7| En de Israëlieten werden vruchtbaar en breidden zich overvloedig uit. Ze werden talrijk en uitermate machtig, zodat het land vol van hen werd. Deze woorden aan het begin van Ex herinneren ons aan het begin van Gn waar de mens de goddelijke opdracht kreeg om zich te vermenigvuldigen (1:28). Israël deed dit in het land Egypte. Maar ondanks dat, maakt de profeet Ezechiël duidelijk dat het niet God maar de afgoden diende (Ez20). E X O D U S 1:1-22 – REDDING VAN EEN VOLK |8| 35 Toen kwam er in Egypte een nieuwe koning, die Jozef niet gekend had. Bij deze nieuwe koning wordt er veelal gedacht aan Ramses II (12791213v.Chr.).1 Uit die tijd is een van de vroegste vondsten bekend waarop de naam ‘Israël’ wordt genoemd (Merenptha). Anderen die opteren voor een vroegere datering van de uittocht denken aan een koning uit de zestiende eeuw voor Christus. In die eeuw kreeg Thebe de macht in handen en verdreef het de Hyksos uit Egypte om het te verdrijven naar het noorden en te verslaan in de slag van Sharuhen in de Negev. Doordat de Israëlieten via Jozef verbonden waren geweest met de dynastie van Hyksos werden ze tot slaven gemaakt. De nieuwe farao kende de voorgeschiedenis van Jozef niet. |9| Hij zei tegen zijn volk: Zie, het volk van de Israëlieten is talrijker en machtiger dan wij. Voor het eerst in het Oude Testament is er sprake van een ‘volk van de Israëlieten’. Zoals Gn zich concentreerde op Israël als familie, toont Ex ons Israël als volk.2 |10| Kom, laten wij er met verstand tegen optreden, anders zal het talrijk worden en, mocht het zijn dat er een oorlog uitbreekt, dan zal het zich ook bij onze vijanden aansluiten, tegen ons strijden en uit het land wegtrekken. |11| Zij stelden er daarom opzichters van herendiensten over aan om het door zijn dwangarbeid te onderdrukken. Het volk bouwde voor de farao voorraadsteden: Pitom en Raämses. De steden Pitom en Raämses lagen in de oostelijke Nijldelta. Pitom betekent in het Egyptisch ‘huis van Atum’ en wordt geïdentificeerd met Tell Er-retaabe. Raämses betekent ‘huis van Ramses, geliefde van Amun’ de exacte ligging van deze plaats is onbekend.3 Sommigen dachten aan het noordelijk gelegen Tanis, anderen aan het zuidelijkere Qantir.4 Bij het tempelgebied van de stad Tanis werden tal van beelden gevonden met cartouches erop van Ramses II. Er was geen enkel voorwerp ouder dan de tijd van Ramses II. 5 Uit archeologische onderzoeken bleek 1 2 3 4 5 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 16. R. Rendtorff, The Canonical Hebrew Bible. A Theology of the Old Testament (Leiden:Deo, 2005), 35. G. Fohrer, Überlieferung und Geschichte des Exodus (Berlijn, 1964), 15. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 17. D. Williams (red.), Brunnen Bibel Lexikon (Giessen:Brunnen, 1994), 81. 36 later dat veel voorwerpen Tanis afkomstig waren uit de vroegere hoofdstad Pi-Ramesse. Deze stad raakte rond 1100v.Chr. in verval, omdat de Nijlarm verzandde. Zo weten we van een standbeeld van Ramses II dat de tenen vervangen zijn door tenen van klei. Rohl denkt dat het land en de stad Ramses (Gn47:11; Ex1:11) een anachronisme is.6 Voor de tijd van Ramses bestond deze plaatsnaam niet. Maar bij naamsverandering geeft het Oude Testament ons normaal inlichtingen over de vroegere plaatsnaam (Jz18:13,14; 19:47). 7 Dat is nergens bij de plaats Ramses het geval. Wellicht dat de naam Ramses vandaar later gebruikt werd voor de farao.8 |12| Hoe meer zij het echter onderdrukten, hoe talrijker het werd en hoe meer het in aantal toenam, zodat zij bang werden voor de Israëlieten. |13| De Egyptenaren lieten de Israëlieten met harde hand voor zich werken. De Egyptenaren wilden de Israëlieten in slavernij en onder hun macht te houden. Ze deden er alles aan om hen als slaven in het land te houden. Lang van tevoren had Jahweh dit al aan Abraham aangekondigd: ‘Toen zei Jahweh: “Wees ervan doordrongen dat je nakomelingen als vreemdeling zullen wonen in een land dat niet van hen is en dat ze daar slaaf zullen zijn en onderdrukt zullen worden, vierhonderd jaar lang. Maar Ik zal hun onderdrukkers ter verantwoording roepen, en dan zullen ze wegtrekken, met grote rijkdommen”’ (Gn15:13-14). |14| Zij maakten hun het leven bitter door harde slavendienst met leem en tichelstenen, en door allerlei slavendienst op het veld: heel hun slavendienst, waarmee zij bij hen met harde hand hebben moeten werken. |15| Bovendien zei de koning van Egypte tegen de vroedvrouwen van de Hebreeuwse vrouwen, van wie de naam van de een Sifra was en de naam van de ander ander Pua: Terwijl het volk Israël ontzettend groeit, laat farao twee vroedvrouwen bij zich komen. Gezien de grote van het volk Israël, lijkt 6 7 8 D. Rohl, Farao’s en de Bijbel. Zoektocht naar Mythen en geschiedenis (Heerenveen:Groen, 1999), 68. W.C. Kaiser, A History of Israël from the Bronze Age Through the Jewish Wars (Nashville:Broadman & Holman, 1998), 74-86. W.C. Kaiser, A History of Israël from the Bronze Age Through the Jewish Wars (Nashville:Broadman & Holman, 1998), 74-86. E X O D U S 1:1-22 – REDDING VAN EEN VOLK 37 het hierbij te gaan om de twee vroedvrouwen die aan het hoofd van een grotere groep stonden. Zulke bureaucratische structuren, waarbij een hoofd de hele groep tegenover de farao vertegenwoordigt, vinden we meermaals terug in het oude Egypte.9 De naam Sifra vinden we terug in slavenlijsten uit de achttiende eeuw voor Christus. De naam Pua komt voor het eerst buiten de Bijbel voor in Ugaritische teksten die gedateerd worden in de veertiende eeuw voor Christus.10 |16| Als u de Hebreeuwse vrouwen bij het bevallen helpt en u let op de stenen baarstoel, dan moet u, als het een zoon is, hem doden, maar als het een dochter is, mag zij blijven leven. Voordat Israël verlost werd uit Egypte werd het volk bijna uitgeroeid. Dat gebeurde al meteen aan het begin bij de geboorte. Als de Hebreeuwse vrouwen op de stenen baarstoel zaten en een zoon baarden, diende die zoon te worden gedood. De ‘stenen baarstoel’ (Hebr. ’ávnáîm) was een soort pottenbakkerswiel (vgl. Jr18:3) die diende om te baren en teruggevonden wordt in teksten en afbeeldingen uit Egypte. In de mythologie dacht men dat de god Khnum elk mens vormde en creëerde op dit ‘pottenbakkerswiel’ tijdens de conceptie. 11 De embryo was gedurende die tijd dan ook op het wiel van de ‘pottenbakker’. 12 Als het kindje geboren werd en een zoontje was, diende het te worden vermoord. De Egyptenaren spreken de Israëlieten daarbij zelfs aan als de Hebreeërs, wat verachtelijk verwijst op het volk van de overkant. Omstreeks de tijd dat dit bevel werd uitgevaardigd, werd ook Mozes geboren. Zijn broer Aäron kon namelijk zonder angst voor de Egyptenaren geboren worden. Farao gaf aan de vroedvrouwen precies het tegenovergestelde te doen dan hetgeen waarvoor ze waren opgeleid. Ze dienden als vroedvrouwen kinderen geboren te laten worden en niet te doden. |17| De vroedvrouwen vreesden echter God en deden niet wat de koning van Egypte tot hen gesproken had, maar lieten de jongetjes in leven. De vroedvrouwen voerden dit bevel niet uit. Dat was een groot waagstuk voor hen, want het bevel van de farao stond gelijk aan Gods bevel. 9 10 11 12 Archer 1982, 131. W.F. Albright, ‘Northwest-Semitic names in a list of Egyptian slaves from the eighteenth century B.C.,’ Journal of the American Oriental Society 74 (1954): 222-232. S. Morschauser, ‘Critical Notes. Potters’ Wheels and Pregnancies’, Journal of Biblical Literature 122.4 (2003): 732. S. Morschauser, ‘Critical Notes. Potters’ Wheels and Pregnancies’, Journal of Biblical Literature 122.4 (2003): 732. 38 |18| Toen riep de koning van Egypte de vroedvrouwen bij zich en zei tegen hen: Waarom hebt u dit gedaan, dat u de jongetjes in leven laat? |19| De vroedvrouwen zeiden tegen de farao: Omdat de Hebreeuwse vrouwen niet zijn zoals de Egyptische vrouwen, want zij zijn sterk. Zij hebben al gebaard, voordat er een vroedvrouw bij hen is aangekomen. |20| Daarom deed God aan de vroedvrouwen goed, en het volk werd talrijk en zeer machtig. |21| En het gebeurde, omdat de vroedvrouwen God vreesden, dat Hij aan hen nakomelingen schonk. Het is goed mogelijk dat in het oude Egypte onvruchtbare vrouwen dienst deden als vroedvrouw.13 In dat geval zou God hen een grote beloning schenken. |22| Toen gebood de farao heel zijn volk: Al de zonen die geboren worden, moet u in de Nijl werpen, maar al de dochters mag u in leven laten. Het volgende hoofdstuk zal ons tonen hoe God dit decreet van de koning gebruikt om aan zijn volk een verlosser te schenken. 13 Fensham 1977, 18. E X O D U S 2:1-25 – REDDING VAN EEN JONGETJE 39 4 | 2:1-25 – Redding van een jongetje (1) Een man uit het geslacht van Levi ging en nam een dochter van Levi tot vrouw. (2) De vrouw werd zwanger en baarde een zoon. Toen zij zag hoe mooi hij was, verborg zij hem drie maanden. (3) Maar toen zij hem niet langer kon verbergen, nam zij voor hem een arkje van biezen en bestreek het met asfalt en pek. Zij legde het jongetje daarin en zette het tussen het riet aan de oever van de Nijl. (4) En zijn zuster ging op een afstand staan om te weten te komen wat er met hem zou gebeuren. (5) Toen daalde de dochter van de farao af om zich te baden in de Nijl. Terwijl haar dienaressen langs de kant van de rivier liepen, zag zij het arkje midden in het riet. Zij zond haar slavin om het te halen. (6) Toen zij het opendeed, zag zij hem, het kind. En zie, het jongetje huilde. Zij kreeg medelijden met hem en zei: Dit is een van de Hebreeuwse kinderen. (7) Hierop zei zijn zuster tegen de dochter van de farao: Zal ik voor u een voedster uit de Hebreeuwse vrouwen gaan roepen, die dat jongetje voor u de borst kan geven? (8) De dochter van de farao zei tegen haar: Ga maar. Toen ging het meisje de moeder van het jongetje roepen. (9) En de dochter van de farao zei tegen haar: Ga met dit jongetje en geef het voor mij de borst. Ikzelf zal u uw loon geven. De vrouw nam het jongetje mee en gaf het de borst. (10) En toen het jongetje groot geworden was, bracht zij hem bij de dochter van de farao, en hij werd haar tot zoon. Zij gaf hem de naam Mozes. Want, zei ze, ik heb hem uit het water getrokken. (11) In die dagen, toen Mozes volwassen geworden was en naar zijn broeders vertrok en hun dwangarbeid aanzag, gebeurde het dat hij een Egyptische man zag, die een Hebreeuwse man sloeg, een van zijn broeders. (12) Hij keek om zich heen, zag dat er niemand was, sloeg de Egyptenaar dood en verborg hem in het zand. (13) En hij vertrok de volgende dag, en zie, twee Hebreeuwse mannen waren aan het vechten. Hij zei tegen de schuldige: Waarom slaat u uw naaste? (14) Maar die zei: Wie heeft u tot leider en rechter over ons aangesteld? Zegt u dit om mij te doden, zoals u die Egyptenaar gedood hebt? Toen werd Mozes bevreesd, en zei: Deze zaak is beslist bekend geworden. (15) Toen nu de farao van deze zaak hoorde, wilde hij Mozes doden, maar Mozes vluchtte voor de farao. Hij hield zich op in het land Midian en zat bij een put. (16) De priester van Midian nu had zeven dochters. Zij kwamen er net aan, gingen water putten en vulden de drinkbakken om het kleinvee van hun vader te drinken te geven. (17) Toen kwamen de herders en wilden hen wegjagen, maar Mozes stond op, kwam hun te hulp en gaf hun kudde te drinken. (18) Toen zij bij hun vader Rehuel kwamen, zei hij: Waarom zijn jullie vandaag zo snel terug? (19) Zij zeiden: Een Egyptische man heeft ons gered uit de hand van de herders. Hij heeft ook overvloedig water voor ons geput en de kudde te drinken gegeven. (20) Hij zei tegen zijn dochters: Waar is hij? Waarom hebben jullie die man daar gelaten? Roep hem om de maaltijd te komen gebruiken. (21) En Mozes stemde erin toe bij de man te blijven wonen. En hij gaf zijn dochter Zippora aan Mozes. (22) Zij baarde een zoon, en hij noemde hem Gersom, want, zei hij, ik ben een vreemdeling geworden in een vreemd land. (23) Het gebeurde lange tijd daarna, toen de koning van Egypte gestorven was, dat de Israëlieten zuchtten vanwege de slavendienst, het uitschreeuwden en hun hulpgeroep vanwege de slavendienst omhoogsteeg tot God. (24) Toen hoorde God hun gekerm, en God dacht aan Zijn verbond met Abraham, met Izak en met Jakob. (25) En God zag naar de Israëlieten om en kende. 40 Zoals Ex1 zich richtte op de redding van een volk, richt Ex2 zich op de redding van een klein jongetje.1 |1| Een man uit het geslacht van Levi ging en nam een dochter van Levi tot vrouw. De namen van deze personen worden ons niet meteen aan het begin geopenbaard. Het gaat om Amram en Jochebed (Ex6:19; Nm26:59). |2| De vrouw werd zwanger en baarde een zoon. Toen zij zag hoe mooi hij was, verborg zij hem drie maanden. Al bij de geboorte werd Mozes’ leven bedreigd, evenals dat het geval was bij Christus. Beiden waren bij hun geboorte al ter dood opgeschreven omdat ze uit Israël waren. Maar Jokebed, de moeder van Mozes, rekende op God en werd niet beschaamd. Ze deed een daad van geloof. |3| Maar toen zij hem niet langer kon verbergen, nam zij voor hem een arkje van biezen en bestreek het met asfalt en pek. Zij legde het jongetje daarin en zette het tussen het riet aan de oever van de Nijl. Het Hebreeuws woord dat normaal vertaald is met ‘mandje’ betekent letterlijk ‘arkje’ (vgl. Gn6:14). |4| En zijn zuster ging op een afstand staan om te weten te komen wat er met hem zou gebeuren. Het is opmerkelijk dat niet de moeder, maar de zus gaat opletten wat er met het pasgeboren kind zal gebeuren. |5| Toen daalde de dochter van de farao af om zich te baden in de Nijl. Terwijl haar dienaressen langs de kant van de rivier liepen, zag zij het arkje midden in het riet. Zij zond haar slavin om het te halen. Het nemen van een bad in de Nijl was voor de Egyptenaren niet enkel een verfrissing, maar ook een godsdienstige plicht. Toen de prinses hieraan voldeed ontdekte ze de jongen. Het leek een geschenk van de goden te zijn, want volgens geschiedschrijvers werden er in de achttiende dynastie van het Egyptische rijk geen mannelijke nakomelingen geboren. Farao Thutmosis II zou vandaar zijn oudste dochter Hatsjeput hebben moeten uithuwen aan de lagere klassen om een zoon voor de troon te kunnen ontvangen. Zij maakte zichzelf echter tot farao na de dood van haar vader. 1 V.P. Hamilton, Handbook on the Pentateuch (Grand Rapids:Baker, 1982), 145. E X O D U S 2:1-25 – REDDING VAN EEN JONGETJE 41 De Egyptische priesters accepteerden dit niet en maakten een jonge zoon van Thutmosis II bij zijn bijvrouw tot farao. Het zou meerdere jaren duren totdat hij de troon kon bemachtigen en de geschiedenis inging als Thutmosis III. Sommigen denken dat Hatsjeput de prinses was die Mozes als zoon had geadopteerd. Uit de context wordt duidelijk waarom ze verlangde naar een mannelijke nakomeling. Mozes kwam haar als geroepen, omdat hij echter een Israëliet was, had ze haar troon in veiligheid gebracht. |6| Toen zij het opendeed, zag zij hem, het kind. En zie, het jongetje huilde. Zij kreeg medelijden met hem en zei: Dit is een van de Hebreeuwse kinderen. De dochter van de farao herkende dat het jongetje een Hebreeër was. Het is mogelijk dat zij dat concludeerde uit zijn besnijdenis. Die zou dan zijn gebeurt in de drie maanden dat Jokebed haar zoon verborg (Ex2:2). De Egyptenaren besneden hun kinderen namelijk op latere leeftijd en waren ook vrij om daarvan af te zien. 2 Een andere mogelijkheid is dat de dochter van de farao besefte dat dit jongetje een Hebreeër was, omdat hij in de Nijl dreef. De farao had immers opdracht gegeven om alle Hebreeuwse baby’s in de rivier te werpen (Ex1:22). Dat het kindje in een mandje lag, wees er dan op dat de Hebreeuwse ouders ongehoorzaam waren geweest aan het bevel van haar vader. |7| Hierop zei zijn zuster tegen de dochter van de farao: Zal ik voor u een voedster uit de Hebreeuwse vrouwen gaan roepen, die dat jongetje voor u de borst kan geven? |8| De dochter van de farao zei tegen haar: Ga maar. Toen ging het meisje de moeder van het jongetje roepen. |9| En de dochter van de farao zei tegen haar: Ga met dit jongetje en geef het voor mij de borst. Ikzelf zal u uw loon geven. De vrouw nam het jongetje mee en gaf het de borst. God gebruikt het huis van de farao, dat zich straks tegen het huis van Israël keert, op dit ogenblik om Mozes op te voeden. Aan het begin krijgt Mozes’ moeder voor het geven van de borstvoeding een vergoeding van het koninklijke hof. Wel zou het jongetje op latere leeftijd door de prinses 2 Sasson 1966, 474. 42 geadopteerd worden en een Egyptische naam ontvangen: Mozes, wat ‘zoon van’ betekent.3 |10| En toen het jongetje groot geworden was, bracht zij hem bij de dochter van de farao, en hij werd haar tot zoon. Zij gaf hem de naam Mozes. Want, zei ze, ik heb hem uit het water getrokken. Het jongetje kreeg de Hebreeuwse naam Mozes dat een woordspel is met másjah (bet. ‘uittrekken’).4 Mozes de latere leider van Israël zou later ook Gods volk op wonderbare wijze door het water laten trekken. |11| In die dagen, toen Mozes volwassen geworden was en naar zijn broeders vertrok en hun dwangarbeid aanzag, gebeurde het dat hij een Egyptische man zag, die een Hebreeuwse man sloeg, een van zijn broeders. Volgens Stefanus was Mozes veertig jaar oud toen dit plaatsvond (Hd7:23). |12| Hij keek om zich heen, zag dat er niemand was, sloeg de Egyptenaar dood en verborg hem in het zand. |13| En hij vertrok de volgende dag, en zie, twee Hebreeuwse mannen waren aan het vechten. Hij zei tegen de schuldige: Waarom slaat u uw naaste? |14| Maar die zei: Wie heeft u tot leider en rechter over ons aangesteld? Zegt u dit om mij te doden, zoals u die Egyptenaar gedood hebt? Toen werd Mozes bevreesd, en zei: Deze zaak is beslist bekend geworden. Op deze wijze werd Mozes door het volk dat hij zou bevrijden, aan het begin verworpen. Hij werd een door de wereld vervolgde. Mozes zou de eerste veertig jaar van zijn leven denken dat hij iemand was, hij zou daarna de tweede veertig jaar van zijn leven nodig hebben dat hij niemand was en ten slotte de laatste veertig jaar van zijn leven ontdekken wat God met een ‘niemand’ kon doen. 3 4 J.A. Griffiths, ‘The Egyptian derivation of the name Moses,’ Journal of Near Eastern Studies 12 (1952): 225-231. R. Rendtorff, The Canonical Hebrew Bible. A Theology of the Old Testament (Leiden:Deo, 2005), 37. E X O D U S 2:1-25 – REDDING VAN EEN JONGETJE |15| 43 Toen nu de farao van deze zaak hoorde, wilde hij Mozes doden, maar Mozes vluchtte voor de farao. Hij hield zich op in het land Midian en zat bij een put. Mozes’ vrees voor de vergelding van zijn misdaad was terecht. Farao probeerde Mozes te doden. |16| De priester van Midian nu had zeven dochters. Zij kwamen er net aan, gingen water putten en vulden de drinkbakken om het kleinvee van hun vader te drinken te geven. Net zoals in Gn, gebeurde er ook in Ex iets bij de put (vgl. Gn24:11; 28:2). |17| Toen kwamen de herders en wilden hen wegjagen, maar Mozes stond op, kwam hun te hulp en gaf hun kudde te drinken. |18| Toen zij bij hun vader Rehuel kwamen, zei hij: Waarom zijn jullie vandaag zo snel terug? Mozes’ schoonvader krijgt de naam Rehuël. Andere teksten noemen hem ‘Jetro’ (Ex4:18), ‘Hobab, de zoon van Rehuël, de Midjaniet’ (Nm10:29). Fensham denkt in navolging van Albright dat Rehuël de stamnaam is (vgl. 2Kr34:2).5 In Re4:11 is er sprake van Rehuël de zoon van Hobab de Keniet. De Kenieten hadden nauwe betrekkingen in de wildernis met de Midjanieten (Ex18; 1Sm15) wat wellicht de relatie tussen Rehuël, de Midjanieten en Kenieten verklaart. |19| Zij zeiden: Een Egyptische man heeft ons gered uit de hand van de herders. Hij heeft ook overvloedig water voor ons geput en de kudde te drinken gegeven. |20| Hij zei tegen zijn dochters: Waar is hij? Waarom hebben jullie die man daar gelaten? Roep hem om de maaltijd te komen gebruiken. |21| En Mozes stemde erin toe bij de man te blijven wonen. En hij gaf zijn dochter Zippora aan Mozes. Als Mozes is verworpen en wegvlucht van zijn eigen volk, huwt hij Zippora (bet. ‘vrouwelijk vogeltje’). Sommigen zien in Zippora een beeld 5 Fensham 1977, 22. 44 van de Gemeente die zich met Christus verlooft als Hij verworpen is door zijn eigen volk.6 |22| Zij baarde een zoon, en hij noemde hem Gersom, want, zei hij, ik ben een vreemdeling geworden in een vreemd land. De schrijver maakt enkele snelle sprongen in de tijd van Mozes aankomst in Midjan en huwelijk met Zippora naar de geboorte van hun eerste zoon Gersom. Met het geven van de naam Gersom maakt Mozes duidelijk dat hij niet thuishoort in het land waarin hij verblijft. Zijn hoop ligt als Israëliet in het land Kanaän. |23| Het gebeurde lange tijd daarna, toen de koning van Egypte gestorven was, dat de Israëlieten zuchtten vanwege de slavendienst, het uitschreeuwden en hun hulpgeroep vanwege de slavendienst omhoogsteeg tot God. De farao was Egypte was gestorven, maar dat veranderde niets aan de moeilijke situatie waarin de Israëlieten verstrikt waren. |24| Toen hoorde God hun gekerm, en God dacht aan Zijn verbond met Abraham, met Izak en met Jakob. |25| En God zag naar de Israëlieten om en kende. Het tweede gedeelte van dit vers is onduidelijk. Wat wordt er bedoeld met ‘en kende’? De Midrasj denkt aan geslachtsgemeenschap en een commentaar op Pesach Haggada schrijft dat Israël na de uittocht uit Egypte een engel tegenkwam die alle in Egypte geboren kinderen aanspraken als vader.7 6 7 Coates 1921, 12. Ben-Chorin 1973, 29. E X O D U S 3:1-6:1 – MOZES DOOR JAHWEH GEROEPEN 45 5 | 3:1-6:1 – Mozes door Jahweh geroepen A a 3:1-4:17 – God openbaart zich aan Mozes 3:1-6 – Openbaring bij de Horeb (1) En Mozes hoedde het kleinvee van zijn schoonvader Jetro, de priester van Midjan. Hij dreef het kleinvee tot voorbij de wildernis, en hij kwam bij de berg van God, de Horeb. (2) En de engel van Jahweh verscheen hem in een vuurvlam, uit het midden van een doornstruik. Hij keek toe, en zie, de doornstruik brandde in het vuur, maar de doornstruik werd niet verteerd. (3) Mozes zei: ‘Daar wil ik naar toe gaan, en dat indrukwekkende verschijnsel bezien, waarom de doornstruik niet verbrandt.’ (4) Toen Jahweh zag dat hij ernaartoe ging om het te bezien, riep God tot hem uit het midden van de doornstruik: ‘Mozes, Mozes!’ Hij zei: ‘Zie, hier ben ik!’ (5) En Hij zei: ‘Kom hier niet dichterbij. Doe de schoenen van uw voeten, want de plaats waarop u staat, is heilige grond.’ (6) Hij zei verder: ‘Ik ben de God van uw vader, de God van Abraham, de God van Isaak en de God van Jakob.’ En Mozes bedekte zijn gezicht, want hij was bevreesd God aan te kijken. |1| En Mozes hoedde het kleinvee van zijn schoonvader Jetro, de priester van Midjan. Hij dreef het kleinvee tot voorbij de wildernis, en hij kwam bij de berg van God, de Horeb. Een herder was in de ogen van de Hebreeën een minderwaardig beroep. Twee van Israëls belangrijkste leiders, David en Mozes, waren schaapherder. Door het leiden van de kudde leerden ze de waakzaamheid, het geduld en de verantwoordelijkheid die ze later hard nodig hadden. |2| En de engel van Jahweh verscheen hem in een vuurvlam, uit het midden van een doornstruik. Hij keek toe, en zie, de doornstruik brandde in het vuur, maar de doornstruik werd niet verteerd. God verscheen aan Mozes tijdens een normale werkdag in een bekende omgeving. Diepe ontmoetingen met God vinden wonderlijke genoeg vaak plaats tijdens gewone, alledaagse bezigheden. 1 De doornstruik kwam veelvuldig voor in de Arabische wildernis en had de naam sina. Ook dat een doornstruik in brand stond was geen vreemd verschijnsel in de wildernis. Wat Mozes echter opviel was dat deze struik in brand stond en 1 Pool 2011, 34. 46 niet verteerde. De struik herinnerde aan het volk dat in contact met Jahweh zou komen maar zich nog in de vuuroven van Egypte bevond.2 |3| Mozes zei: ‘Daar wil ik naar toe gaan, en dat indrukwekkende verschijnsel bezien, waarom de doornstruik niet verbrandt. |4| Toen Jahweh zag dat hij ernaartoe ging om het te bezien, riep God tot hem uit het midden van de doornstruik: ‘Mozes, Mozes!’ Hij zei: ‘Zie, hier ben ik! Zelden komt het in de Bijbel voor dat een eigennaam twee keer achter elkaar voorkomt. Als dat gebeurt gaat het telkens om een cruciaal ogenblik. In de Bijbel is dat het geval bij zeven personen: bij Abraham als hij op het punt staat zijn zoon te doden (Gn22:11), bij Jakob als hij naar Egypte wil trekken om Jozef te zien (46:2), bij Mozes bij de brandende doornstruik (Ex3:4), bij Samuël tijdens zijn roeping (1Sm3:10), bij Martha als ze enorm in beslag is genomen door het dienen (Lc10:41), bij Simon als de Heer Jezus hem openbaart dat de satan dringend heeft geëist de apostelen als tarwe te mogen ziften (Lc22:31) en bij Saul als de verheerlijkte Heer hem confronteert met het feit dat hij Hem vervolgt (Hd9:4). Daarnaast gebruikt de Bijbel deze dubbele aanspraak slechts nog één keer, in dat geval bij de plaats Jeruzalem als de Heer Jezus de stad erop wijst dat Hij meermaals probeerde de stad bijeen te verzamelen, maar de stad dat zelf niet wilde (Mt23:37). Mozes reageert meteen op de stem van God. De Heer valt niet met de deur in huis, maar vraagt de mens of Hij aan het woord mag komen. |5| En Hij zei: ‘Kom hier niet dichterbij. Doe de schoenen van uw voeten, want de plaats waarop u staat, is heilige grond. Het laatste troontje van dertig centimeter lang, tien centimeter breed en een centimeter hoog, moest worden uitgetrokken. Probeer een kort overzicht te geven van Mozes’ leven. Hoe ontmoet God tegenwoordig mensen? 2 Coates 1921, 31. E X O D U S 3:1-4:17 – GOD OPENBAART ZICH AAN MOZES b 47 3:7-10 – Jahwehs verlangt dat Mozes Israël uit Egypte leidt (7) Jahweh zei: ‘Ik heb duidelijk de onderdrukking van Mijn volk, dat in Egypte is, gezien en heb hun geschreeuw om hulp vanwege hun slavendrijvers gehoord. Voorzeker, Ik ken hun lijden. (8) Daarom ben Ik neergekomen om het volk te redden uit de hand van de Egyptenaren, en het te leiden uit dit land naar een goed en ruim land, een land dat overvloeit van melk en honing, naar het gebied van de Kanaänieten, de Hethieten, de Amorieten, de Ferezieten, de Hevieten en de Jebusieten. (9) Nu dan, zie, het geschreeuw om hulp van de Israëlieten is tot Mij gekomen. En Ik heb ook de onderdrukking gezien waarmee de Egyptenaren hen verdrukken. (10) Nu dan, kom, Ik zal u naar de farao zenden, want u moet Mijn volk, de Israëlieten, uit Egypte leiden.’ |6| Hij zei verder: ‘Ik ben de God van uw vader, de God van Abraham, de God van Isaak en de God van Jakob.’ En Mozes bedekte zijn gezicht, want hij was bevreesd God aan te kijken. Mozes had alleen verhalen over God gehoord. Hij was verder opgegroeid met de afgoden van Egypte. Parallellen tussen Mozes en Jakob Het is boeiend te zien dat er diverse parallellen bestaan tussen het leven van Mozes en dat van Jakob. We sommen zeven parallellen tussen beide mannen op: (1) Beiden beleven een vreemde geboorte: Jakob houdt de hiel van zijn broer vast; Mozes wordt verborgen in een biezen mandje gelegd. (2) Beiden staan boven hun oudere broer: Jakob boven Ezau; Mozes boven Aäron. (3) Beiden keren zich tegen een broer: Jakob tegen Ezau bij de ontvangst van de zegen; Mozes tegen zijn ‘broer’, de toekomstige farao. (4) Beiden moeten door hun eigen schuld vluchten: Jakob keert zich tegen Ezau en vlucht naar Laban; Mozes dood een Egyptenaar en vlucht naar Midjan. (5) Beiden huwen een vrouw in hun vluchtplaats die ze ontmoeten bij een bron: Jakob huwt Lea en Rachel (Gn29:2-10); Mozes huwt Zippora (Ex2:15b-17). (6) Ondanks dat geen van het God zoekt, ontmoeten beiden God op hun vlucht en zijn bevreesd: Jakob ontmoet God bij Bethel en is bevreesd (Gn28:10-22); Mozes ontmoet God bij de Sinaï en is bevreesd (Ex3:1-6). (7) Beiden strijden letterlijk met God bij de terugkeer naar hun volk (Gn32:22-32; Ex4:24-26). |7| Jahweh zei: ‘Ik heb duidelijk de onderdrukking van Mijn volk, dat in Egypte is, gezien en heb hun geschreeuw om hulp vanwege hun slavendrijvers gehoord. Voorzeker, Ik ken hun lijden. 48 God had gezien, gehoord, gekend en Hij wilde redden. God is actief in deze wereld. Hij is steeds up-to-date en weet wat er gaande is met zijn volk. God voelt zelfs met zijn volk mee. We hoeven Hem niet eerst in te lichten. |8| Daarom ben Ik neergekomen om het volk te redden uit de hand van de Egyptenaren, en het te leiden uit dit land naar een goed en ruim land, een land dat overvloeit van melk en honing, naar het gebied van de Kanaänieten, de Hethieten, de Amorieten, de Ferezieten, de Hevieten en de Jebusieten. Jahweh noemt de verschillende volken die nog in het land Kanaän verblijven: Kanaänieten, Hethieten, Amorieten, Ferezieten, Hevieten en Jebusieten. In 1906 ontdekte Hugo Winckler kleitabletten waarop de Hethieten werden genoemd. Israël zou gebracht worden naar een land van melk en honing. De wildernis waarin het volk jarenlang zou rondtrekken was vandaar niet het verblijf dat de Heer hen wilde schenken. |9| Nu dan, zie, het geschreeuw om hulp van de Israëlieten is tot Mij gekomen. En Ik heb ook de onderdrukking gezien waarmee de Egyptenaren hen verdrukken. |10| Nu dan, kom, Ik zal u naar de farao zenden, want u moet Mijn volk, de Israëlieten, uit Egypte leiden.’ Toen Mozes in een eerder stadium zelf het initiatief nam om het volk Israël te bevrijden, stond God dit niet toe. Het plan moest van God uitgaan. Het is God die een droom heeft met deze schepping en die waarmaakt. Het initiatief tot het waarmaken ligt daarbij in zijn hand. c 3:11-4:17 – Mozes vier excuses tegenover God Nadat Jahweh Mozes zijn wil heeft bekend gemaakt, plaatst Mozes daar vier excuses tegenover om zijn taak naast zich neer te mogen leggen. Deze vier excuses zijn opgebouwd in de vorm van een chiasme: (1) Mozes is te gering: ‘Mozes echter zei tegen God: ‘Wie ben ik, dat ik naar de farao zou gaan en de Israëlieten uit Egypte zou leiden?’’ (3:11). E X O D U S 3:1-4:17 – GOD OPENBAART ZICH AAN MOZES 49 (2) Israël zal twijfelen: ‘En Mozes zei tegen God: ‘Stel, wanneer ik bij de Israëlieten kom en tegen hen zeg: “De God van jullie vaderen heeft mij tot jullie gezonden”, en zij mij vragen: “Wat is zijn naam” – “Wat moet ik dan tegen hen zeggen?”’’ (3:13). (3) Israël zal twijfelen: ‘Toen antwoordde Mozes en zei: ‘Wat als zij mij niet geloven en niet naar mijn stem luisteren? Wat als ze zeggen: “Jahweh verscheen helemaal niet aan jou”?’’ (4:1). (4) Mozes is te gering: ‘Toen zei Mozes tegen Jahweh: ‘Och Jahweh, ik ben geen man van veel woorden. Dat ben ik sinds jaar en dag al niet. Zelfs vanaf het ogenblik dat U tot Uw knecht sprak was ik dat niet. Ik ben immers zwaar van mond en zwaar van lippen.’’ (4:10). Hoewel de joodse Midrasj en de Reformatoren Johannes Calvijn, Maarten Luther en John Knox denken dat Mozes deze excuses noemde uit nederigheid voor zijn broer (zo de Midrasj), lijkt de tekst daar niet op te wijzen.3 In 4:14 ontbrandt namelijk de toorn van Jahweh over Mozes’ houding. Dit wijst niet op een houding van nederigheid, maar op een houding van afwijzing. Met zijn verschillende excuses hoopt Mozes dat Jahweh iemand anders kiest. Hij is niet enthousiast over deze roeping die God voor hem heeft, maar krijgt het niet over zijn lippen om dat rechtstreeks tegen God te zeggen.4 3:11-12 – Eerste excuus: ‘Wie ben ik?’ (11) Mozes echter zei tegen God: ‘Wie ben ik, dat ik naar de farao zou gaan en de Israëlieten uit Egypte zou leiden?’ (12) En Hij zei: ‘Voorzeker, Ik zal met u zijn, en dit zal voor u het teken zijn dat Ík u gezonden heb: Als u het volk uit Egypte geleid hebt, zult u God dienen op deze berg.’ |11| Mozes echter zei tegen God: ‘Wie ben ik, dat ik naar de farao zou gaan en de Israëlieten uit Egypte zou leiden?’ Als Jahweh zendt, komt het er niet op aan wie de mens is die Hij zendt. Het komt erop aan wie Jahweh is. Voor Mozes was de tegenwoordigheid van Jahweh de volmacht voor zijn zending en de bron van zijn kracht. Voordat deze man Gods dat erkent, geeft hij God eerst nog vier excuses om deze taak niet op zich te nemen. 3 4 Freedman and Maurice 1983a, 3.16; Calvin 1950, 69–70; Luther 1967, 12–13; Knox 1966, III:313–314. Gorospe 2007, 158. 50 |12| En Hij zei: ‘Voorzeker, Ik zal met u zijn, en dit zal voor u het teken zijn dat Ík u gezonden heb: Als u het volk uit Egypte geleid hebt, zult u God dienen op deze berg.’ In het ‘Ik zal met u zijn’, klinkt in het Hebreeuws de Godsnaam Jahweh door. Grammaticaal benadrukt Jahweh in deze uitspraak dat Hij het is met Mozes zal meegaan. 3:13-22 – Twee excuus: ‘Wie bent U?’ (13) En Mozes zei tegen God: ‘Stel, wanneer ik bij de Israëlieten kom en tegen hen zeg: “De God van jullie vaderen heeft mij tot jullie gezonden”, en zij mij vragen: “Wat is zijn naam” – “Wat moet ik dan tegen hen zeggen?”’ (14) En God zei tegen Mozes: ‘IK BEN DIE IK BEN’. Ook zei Hij: ‘Dit moet je tegen de Israëlieten zeggen: “IK BEN” heeft mij tot jullie gezonden.’ (15) Toen zei God verder tegen Mozes: ‘Dit moet u tegen de Israëlieten zeggen: Jahweh, de God van uw vaderen, de God van Abraham, de God van Isaak en de God van Jakob, heeft mij naar u toe gezonden. Dit is voor eeuwig Mijn Naam, dit is Mijn Naam ter gedachtenis, van generatie op generatie. (16) Ga, verzamel de oudsten van Israël en zeg tegen hen: Jahweh, de God van uw vaderen, is mij verschenen, de God van Abraham, Isaak en Jakob. Hij zei: Ik heb zeker naar u omgezien en naar wat u in Egypte wordt aangedaan. (17) Daarom heb Ik gezegd: Ik zal u uit de onderdrukking van Egypte leiden naar het land van de Kanaänieten, de Hethieten, de Amorieten, de Ferezieten, de Hevieten en de Jebusieten, naar het land dat overvloeit van melk en honing. (18) Dan zullen zij naar uw stem luisteren, en u moet zelf met de oudsten van Israël naar de koning van Egypte gaan en u moet tegen hem zeggen: Jahweh, de God van de Hebreeën, is naar ons toegekomen. Nu dan, laat ons toch drie dagreizen ver de wildernis in trekken, zodat wij Jahweh, onze God, offers kunnen brengen. (19) Maar Ik weet zelf dat de koning van Egypte u niet zal laten gaan, ook niet door een sterke hand. (20) Daarom zal Ik Mijn hand uitstrekken en Egypte treffen met al Mijn wonderen die Ik te midden daarvan doen zal. Daarna zal hij u laten wegtrekken. (21) En Ik zal de Egyptenaren gunstig stemmen tegenover dit volk. En wanneer het zal gebeuren dat u weggaat, zult u niet met lege handen gaan. (22) Elke vrouw moet aan haar buurvrouw en aan haar huisgenote zilveren en gouden voorwerpen vragen, en kleren, die u uw zonen en dochters te dragen moet geven. Zo zult u Egypte beroven. |13| En Mozes zei tegen God: ‘Stel, wanneer ik bij de Israëlieten kom en tegen hen zeg: “De God van jullie vaderen heeft mij tot jullie gezonden”, en zij mij vragen: “Wat is zijn naam” – “Wat moet ik dan tegen hen zeggen?”’ Mozes is niet overtuigd. Wat als hij de Israëlieten bezoekt en zij niet meer weten wie God is. Het is mogelijk dat ze na al die lange jaren in de Egyptische verdrukking vergeten zij wie de God van hun voorvaderen was. Meer dan tweehonderd jaar leek God niet meer naar hun om te zien. Het is verder niet nodig om, zoals Nyasha Junior en Jeremy Schipper voorstellen, hierbij een te strenge scheiding te maken tussen Mozes en de E X O D U S 3:1-4:17 – GOD OPENBAART ZICH AAN MOZES 51 Israëlieten.5 De Septuaginta verbindt beiden zodoende met elkaar. Mozes is een Israëliet, die bij Israël hoort. Hij verwijst in dit vers enkel naar de Israëlieten als groep. |14| En God zei tegen Mozes: ‘Ik ben die ik ben’. Ook zei Hij: ‘Dit moet je tegen de Israëlieten zeggen: “Ik ben” heeft mij tot jullie gezonden.’ Door de keuze voor de naam ‘Ik ben die ik ben’ verhult God zich en maakt Hij anderzijds kenbaar dat Hij er wil zijn voor de mens. We mogen dit ‘zijn’ niet abstract-filosofisch opvatten. Het gaat om een actieve aanwezigheid van God in het leven van mensen. God is er voor zijn volk in woord en daad. Hij zal met hen zijn.6 God is de onvoorwaardelijke God. God is wie Hij is. Hij is eeuwig en onbevattelijk. Opmerkelijk is dat het woord ehjeh in Ex3:13-14 drie keer voorkomt. Eén keer om duidelijk te maken, dat God er in het verleden was. Eén keer om duidelijk te maken, dat God er in het heden is. En één keer om duidelijk te maken, dat God er ook in de toekomst zal zijn. Jahweh is Degene die Israël uit Egypte zal bevrijden. Waaraan denk je bij de Godsnaam ‘Jahweh’? |15| Toen zei God verder tegen Mozes: ‘Dit moet u tegen de Israëlieten zeggen: Jahweh, de God van uw vaderen, de God van Abraham, de God van Isaak en de God van Jakob, heeft mij naar u toe gezonden. Dit is voor eeuwig Mijn Naam, dit is Mijn Naam ter gedachtenis, van generatie op generatie. Jahweh is de God van de voorvaderen. Zoals Hij zich aan hen met macht openbaarde, zal Hij dat ook doen bij het volk Israël in Egypte. God zal reddend ingrijpen en het volk verlossen. |16| Ga, verzamel de oudsten van Israël en zeg tegen hen: Jahweh, de God van uw vaderen, is mij verschenen, de God van Abraham, Isaak en Jakob. Hij zei: Ik heb zeker naar u omgezien en naar wat u in Egypte wordt aangedaan. De oudsten waren degenen die de autoriteit hadden ontvangen om bij plaatselijke moeilijkheden een juiste vredevolle oplossing te vinden (Re8:4-17; Ez8:2; 14:1; 20:1). Ze hadden een belangrijke taak in de periode 5 6 Junior and Schipper 2008, 436. Vgl. Hausoul 2016. 52 van het Oude Testament en werden ook bij andere volken gevonden. 7 Daarnaast konden ze geraadpleegd worden voor godsdienstige vragen. |17| Daarom heb Ik gezegd: Ik zal u uit de onderdrukking van Egypte leiden naar het land van de Kanaänieten, de Hethieten, de Amorieten, de Ferezieten, de Hevieten en de Jebusieten, naar het land dat overvloeit van melk en honing. We vinden in dit vers het meeste aantal volken bij elkaar. De Kanaänieten woonden in Israël ten westen van de Jordaan. De Hethieten woonden in het zuiden van Israël in Jeruzalem, Hebron en Berseba. De Amorieten waren de bergbewoners in Israël. Over de Ferezieten is weinig bekend. De Hevieten zouden misschien Horieten zijn en hoofdzakelijk in Sichem en Gibeon hebben gewoond.8 |18| Dan zullen zij naar uw stem luisteren, en u moet zelf met de oudsten van Israël naar de koning van Egypte gaan en u moet tegen hem zeggen: Jahweh, de God van de Hebreeën, is naar ons toegekomen. Nu dan, laat ons toch drie dagreizen ver de wildernis in trekken, zodat wij Jahweh, onze God, offers kunnen brengen. Mozes moest de oudsten van Israël aanmoedigen om toestemming te vragen aan de farao drie dagreizen de wildernis in te trekken om Jahweh te aanbidden. Dit verzoek zou een eerste stap zijn in de onderhandelingen met Egypte. In de oudheid was het gebruikelijk om klein te beginnen in de onderhandelingen als iemand een groter doel voor ogen had. Als de ander toegaf aan het verzoek, werd de volgende stap gezet en een uitbreiding aan het eerste verzoek toegevoegd (vgl. Gn18:22-33; 1Kn20:1-6).9 De vraag om drie dagreizen ver te mogen reizen was wel al een grote afstand voor Egypte. Een positieve reactie op deze vraag bracht het risico met zich mee dat Israël niet meer terug zou keren. Israël zou dan volledig los komen te staan van Egypte. In dit verzoek wordt dat verlangen mogelijk al zichtbaar doordat het Hebreeuws een afwijkende spelling gebruikt voor ‘Hebreeën’ ( )עי בר יָריen daarmee het contrast met Egypte ( )מיצרָרִיייםvergroot. |19| 7 8 9 Maar Ik weet zelf dat de koning van Egypte u niet zal laten gaan, ook niet door een sterke hand. Conrad 1971, 639–650; Albertz 1994; Thiel 1980, 27. Fensham 1977, 29. Paul, Van den Brink, and Bette 2004, 569. E X O D U S 3:1-4:17 – GOD OPENBAART ZICH AAN MOZES 53 Egyptische bronnen tonen aan dat het vroeger gebruikelijk was om aan arbeiders en slaven vrije dagen te geven voor offerfeesten of andere religieuze activiteiten. De farao zou het verzoek van Israël echter niet toestaan. Geen menselijke macht zou hem daartoe kunnen dwingen. Daarmee ging hij in tegen de Egyptische gewoontes om vrije dagen voor de godsdienst toe te staan aan de slaven. |20| Daarom zal Ik Mijn hand uitstrekken en Egypte treffen met al Mijn wonderen die Ik te midden daarvan doen zal. Daarna zal hij u laten wegtrekken. Ondanks dat farao zichzelf als een ‘sterke hand’ ziet, zal Jahweh aan farao tonen dat Hij het is die boven alles staat.10 |21| En Ik zal de Egyptenaren gunstig stemmen tegenover dit volk. En wanneer het zal gebeuren dat u weggaat, zult u niet met lege handen gaan. |22| Elke vrouw moet aan haar buurvrouw en aan haar huisgenote zilveren en gouden voorwerpen vragen, en kleren, die u uw zonen en dochters te dragen moet geven. Zo zult u Egypte beroven. Welke excuus heb jij soms tegenover God? 4:1-9 – Derde excuus: Wat als ze niet gehoorzamen? (1) Toen antwoordde Mozes en zei: ‘Wat als zij mij niet geloven en niet naar mijn stem luisteren? Wat als ze zeggen: “Jahweh verscheen helemaal niet aan jou”?’ (2) Jahweh zei tot hem: ‘Wat heb je daar in je hand?’ Hij zei: ‘Een staf.’ (3) Hij zei: ‘Werp hem op de grond.’ En hij wierp hem op de grond en hij werd tot een slang. En Mozes vluchtte ervoor. (4) Maar Jahweh zei tegen Mozes: ‘Strek je hand uit, en grijp de slang bij zijn staart’ – toen stak hij zijn hand uit en greep hem vast, en hij werd weer tot een staf in zijn hand – (5) opdat zij geloven, dat Jahweh aan jou is verschenen, de God van hun vaderen, de God van Abraham, de God van Isaak en de God van Jakob. (6) Jahweh zei verder tot hem: ‘Steek toch je hand in je boezem.’ En hij stak zijn hand in zijn boezem en haalde hem weer tevoorschijn, en zie, zijn hand was melaats, wit als sneeuw. (7) Hij zei: ‘Steek je hand opnieuw in je boezem.’ En hij stak zijn hand opnieuw in zijn boezem, en toen hij hem weer uit zijn boezem trok, zie, hij was weer als zijn overige vlees. (8) En het zal gebeuren als zij jou niet geloven en niet willen luisteren naar wat het eerste teken te zeggen heeft, dan zullen zij toch wel geloven wat het laatste teken te zeggen heeft. 10 V+gl. Kitchen 2003, 253–254. 54 (9) En mocht het zijn dat zij zelfs deze twee tekenen niet willen geloven en niet naar uw stem willen luisteren, dan moet je water uit de Nijl nemen en dat uitgieten op het droge. Dan zal het water dat je uit de Nijl neemt, veranderen. Ja, het zal veranderen in bloed op het droge. |1| Toen antwoordde Mozes en zei: ‘Wat als zij mij niet geloven en niet naar mijn stem luisteren? Wat als ze zeggen: “Jahweh verscheen helemaal niet aan jou”?’ Hoewel Jahweh in Exodus 3:18 stelt dat het volk naar Mozes zijn boodschap luistert, twijfelt de profeet daar nog steeds aan. Mozes kan zich niet voorstellen dat Israël hem meteen volgt. Ook als hij Israël precies weet te vertellen wie de God is namens wie hij spreekt, is het mogelijk dat het volk niet gelooft aan wat Mozes tegenover hen beweert. Hoe moet hij dan reageren? Jahweh komt deze twijfel van Mozes tegemoet. Hij geeft hem drie wondertekens mee, waarin telkens het ene object tijdelijk in een ander object verandert: de staf die in een slang verandert (vs2-5), de gezonde hand die in een melaatse hand verandert (vs6-8) en het water uit de Nijl dat in bloed verandert (vs9). Dit zal het volk overtuigen van Mozes’ legitimiteit. |2| Jahweh zei tot hem: ‘Wat heb je daar in je hand?’ Hij zei: ‘Een staf.’ De staf was in de oudheid een teken van heerschappij. 11 In het geval van Mozes gold de staf als de zichtbare aanwezigheid van Gods macht. Door de eerste ongehoorzaamheid gaf de mens deze heerschappij in handen van het kwaad. God zou dit door de nakomelingen van de mens ongedaan maken. Het kwaad zou niet altijd de heerschappij in de handen houden. Ze zou terugkeren in de handen van de mensheid. In de handeling die Mozes voor Gods aangezicht verricht, zien we een glimp van dat toekomstig herstel terug. |3| Hij zei: ‘Werp hem op de grond.’ En hij wierp hem op de grond en hij werd tot een slang. En Mozes vluchtte ervoor. Jahweh, de God van het leven, brengt de staf van Mozes tot leven. Deze verandert in een slang, het dier dat in Bijbel verbonden is met de zondeval (Gn3). Charles Mackintosh en Arno Gaebelein zien vandaar in deze slang een teken van de duivelse macht. 12 John Hannah en Bruce 11 12 Coates 1921, 24. Mackintosh n.d., 41; Gaebelein 1997, vol. 1, 93; MacDonald 1990, 92. E X O D U S 3:1-4:17 – GOD OPENBAART ZICH AAN MOZES 55 Wells denken bij de slang eerder, vanuit de Egyptische achtergrond, aan de concrete macht van Egypte die zich tegen Israël keert.13 Egypte kent een groot aantal slangen, waarvan er enkelen giftig zijn. Dat bracht het volk ertoe om de slang te aanbidden in de hoop met rust gelaten te worden door het dier.14 De slang was daardoor het symbool van Renenutet, de godin van de macht. De Egyptenaren beelden Renenutet af als een slangenhoofd met een vrouwelijk lichaam. Zij was de beschermster van de farao. Als Mozes zijn staf in een slang kon veranderen was dat een schrikaanjagend beeld voor zowel de Egyptenaren als de Israëlieten in het land Egypte. |4| Maar Jahweh zei tegen Mozes: ‘Strek je hand uit, en grijp de slang bij zijn staart’ – toen stak hij zijn hand uit en greep hem vast, en hij werd weer tot een staf in zijn hand – Jahweh gaat verder met Mozes te verduidelijken dat hij niet hoeft te vrezen dat Israël hem niet geloofd. In Gods autoriteit kan hij de slang bij zijn staart vastgrijpen en wordt deze stijf als een stok. Deze handeling is opmerkelijk voor wie beseft dat dit gevaarlijker is dan een slang bij zijn kop vast te grijpen.15 |5| opdat zij geloven, dat Jahweh aan jou is verschenen, de God van hun vaderen, de God van Abraham, de God van Isaak en de God van Jakob. Zoals Mozes de staart van de slang kan vastgrijpen en deze een gehoorzaam instrument in zijn handen wordt, zal hij ook Israël kunnen bij de staart kunnen vastgrijpen en hanteerbaar maken als een stok in zijn hand. Wie van slangen niets te lijden heeft, wordt gezien als een gezant van God (vgl. Mc16:18; Hd28:3-6). |6| Jahweh zei verder tot hem: ‘Steek toch je hand in je boezem.’ En hij stak zijn hand in zijn boezem en haalde hem weer tevoorschijn, en zie, zijn hand was melaats, wit als sneeuw. Na het teken van de staf die in een slang verandert, voorziet Jahweh de profeet van een tweede teken. Als Mozes zijn hand in zijn boezem steekt en deze er weer uithaalt, is die melaats geworden. Bij deze melaatsheid dienen we daarbij te denken aan een schimmelinfectie. 13 14 15 Hannah 2000, 128; Wells 2009, 188. Pritchard 1969, 11–14, 326. Hannah 2000, 128. 56 Melaatsheid16 Diversiteit in melaatsheid Melaatsheid in de Bijbel wijst niet altijd op de lepraziekte die wordt veroorzaakt door de bacil Mycobacterium leprae die de Noorse arts Armauer Hansen in 1873 ontdekte.17 Lv14:33-57 geeft daarom een grote diversiteit van soorten melaatsheid. NBV verkiest vanuit deze onduidelijkheid voor de brede vertaling ‘(huid)vraat’. Cunningham Geikie geeft een omschrijving van het algemene beeld dat melaatsheid met zich meebrengt:18 ‘Het begon met kleine vlekjes op het ooglid en de handpalmen. Daarna verspreidde het zich over verschillende lichaamsdelen en verbleekte het haar overal daar waar het optrad. Het gaf de getroffen delen een glimmende schilferachtig korst en veroorzaakte gezwellen, builen of schrammen. Vanaf de huid vrat het zich langzaam door het weefsel, de boten en gewrichten, ja, tot in het merg. Daardoor rotte het hele lichaam stelselmatig weg. De longen, spraak- en hoororganen en de ogen werden daarna aangevallen, totdat uiteindelijk in smart en leed de welkom geheten dood plaatsvond.’ Bij de vergelijking van melaatsheid met sneeuw gaat het zodoende niet erom dat de huid wit werd, maar dat er bij de ziekte schilfers opkwamen die van het lichaam afvielen als sneeuwvlokken dat doen. 19 Een ander beeldend verhaal van melaatsheid schetst Max Lucado: 20 ‘Het gebeurde tijdens het oogsten. Ik merkte, dat ik de sikkel niet meer zo stevig als anders kon vasthouden. Mijn rechterhand verdoofde helemaal. Ik had nog wel de kracht, maar het gevoel was volledig weg. Op een middag wilde ik mijn gezicht wassen. Het water werd helemaal rood. Mijn vingers bloedden. Ik had niets gevoeld. Had ik me ergens aan gesneden? “Je kleren zitten onder het bloed”, zei mijn vrouw zachtjes. Ik keek naar mijn kleren, en jawel. Ik durfde mijn vrouw niet aan te kijken. Ik staarde voor me uit, naar de teil, naar mijn handen. Dus toch. “Zal ik de priester waarschuwen?”, vroeg mijn vrouw. “Nee”, zei ik, “ik ga wel, alleen”. Toen keek ik haar aan, haar ogen waren rood van de tranen. Ons dochtertje van drie stond naar ons te kijken. Ik slikte. Ik aaide met mijn goede hand nog even over haar wang. Ze gaf mij een kus. Nu is dat al jaren geleden. En niemand heeft mij sinds dat moment aangeraakt. Ook de priester niet. Ik kwam bij hem. Hij keek naar mijn hand, ik hield de doek die eromheen zat voor hem open. Hij bedekte zijn mond van de schrik. Hij stak zijn hand naar mij uit en zei: “U bent onrein”. Met die uitspraak verloor ik mijn gezin, mijn boerderij, mijn vrienden. Ik mocht niet meer in het dorp komen. Ik mocht nooit meer de eredienst in een synagoge bijwonen. Waar mensen waren, mocht ik niet komen. [...] Sindsdien loop ik met gescheurde kleren in het veld rond. Mijn haar hangt los over mijn schouders, en als ik mensen in de buurt zie, moet ik ze waarschuwen: onrein, onrein.’ 16 17 18 19 20 Hausoul 2012. Hulse 1975, 87–105; Milgrom 1991, 816–820; Mull and Mull 1992, 32–39, 62; Garland 1996, 74; Baumgarten 1990, 159, 162. Geikie 1893, II:13. Hulse 1975, 87–105. Lucado 2002, 31–33. E X O D U S 3:1-4:17 – GOD OPENBAART ZICH AAN MOZES 57 Drievoudige scheiding Melaatsheid gold als een afschuwelijke ziekte. Vloekformules uit het oude MiddenOosten beschrijven de aandoening als een verschrikkelijke straf. 21 Het was een vloek, de tiran van alle ziekten die fysieke, sociale en godsdienstige scheiding teweeg bracht. (1) Fysiek gezien vraat de ziekte het menselijke vlees op en schoonde het zelfs niet het bot. Hevige koorts en slapeloosheid kwelden de melaatse tot aan zijn dood. Vanuit deze hopeloosheid stelden de maatschappij een melaatse gelijk met een levend lijk en somden de rabbijnen een melaatse op bij de levende doden (Nm12:12).22 Het genezen van een melaatse stond daardoor gelijk aan het opwekken van iemand uit de dood.23 (2) Sociaal gezien werd de zieke in quarantaine geplaatst, zodat hij de ziekte op niemand anders overdroeg. ‘Als onreine moet hij apart wonen en buiten het kamp verblijven’ (Lv13:46). Enkel met andere melaatsen kon hij omgaan. Dat gebeurde op grote afstand van de beschaving (2Kn7:3; Lc17:12). Zijn partner had vanaf dat ogenblik het recht om zich te laten scheiden van de melaatse. 24 Uit medelijden gaf de bevolking voedsel aan de melaatse op een afgesproken plaats. De melaatse zelf liep in doeken gewikkeld rond. ‘Wie door huidvraat aangetast is, moet zijn kleren scheuren, zijn haar los laten hangen, baard en snor bedekken en “Onrein, onrein!” roepen’ (Lv13:45). Als een melaatse echter te kortbij een woonplaats kwam, had de bevolking de plicht hem te stenigen. (3) In godsdienstig opzicht was de melaatse volgens de Thora onrein (Lv13-14). Zijn aanwezigheid was voldoende om alles wat in buurt was onrein te maken. 25 Joden dachten dat melaatsheid te maken had met zonde, omdat God bepaalde personen in het Oude Testament vanwege hun zonde met melaatsheid strafte. 26 Te denken valt aan Mirjam de zus van Mozes, koning Uzzija en Gehazi, de knecht van Elia. Alle drie werden melaats door hoogmoed. Doordat ze Gods eer hadden aangetast gaf Hij hen over aan melaatsheid en hun menselijke eer aan te tasten. Ze kenden hun eigen grenzen niet en ondervonden dit nu aan hun eigen lichaam.27 De begrenzende huid van hun lichaam verviel. Uitleggers brachten melaatsheid daardoor typologisch in verband met hoogmoed. 28 |7| Hij zei: ‘Steek je hand opnieuw in je boezem.’ En hij stak zijn hand opnieuw in zijn boezem, en toen hij hem weer uit zijn boezem trok, zie, hij was weer als zijn overige vlees. Doordat de hand van Mozes weer volledig geneest, beseft iedereen dat Mozes in contact staat met God. In de oudheid waren schimmelinfecties verbonden met de macht van de goden. Er was nagenoeg geen medicijn te 21 22 23 24 25 26 27 28 Fensham 1977, 27. Babylonische Talmoed, traktaat Nedarim 64b. Flavius Josephus, Joodse Oudheden III.264; Babylonische Talmoed, traktaat Sanhedrin 47a. Rienecker 1953, 93. Neusner 1988c, 3.1; 11.1; 12.1; 13.6–12. Leviticus Rabba 17:3; Numeri Rabba 7:5. Knijpenga 2004, 45. John 1956, 33. 58 vinden om bepaalde schimmelinfecties tegen te gaan. Doordat Mozes zijn hand weer in een gezonde hand kon veranderen, openbaarde hij de macht van Jahweh. Jahweh was in staat om ernstige kwalen weg te nemen bij mensen. Hij was de God van de verlossing en genezing. |8| En het zal gebeuren als zij jou niet geloven en niet willen luisteren naar wat het eerste teken te zeggen heeft, dan zullen zij toch wel geloven wat het laatste teken te zeggen heeft. Als de Israëlieten het wonder met de staf zouden wegwuiven, dan zouden ze dubbel nadenken over hun weerstand tegen de boodschap van Mozes bij het tweede teken. Welke god kenden zij namelijk die mensen zo duidelijk en spontaan herstelde van melaatsheid? |9| En mocht het zijn dat zij zelfs deze twee tekenen niet willen geloven en niet naar uw stem willen luisteren, dan moet je water uit de Nijl nemen en dat uitgieten op het droge. Dan zal het water dat je uit de Nijl neemt, veranderen. Ja, het zal veranderen in bloed op het droge. Jahweh voorzag Mozes nog van een derde teken. Als Mozes water uit de Nijl uitgoot op het droge zou dit water op het land in bloed veranderen. Met dit derde teken mocht Israël al een glimp zien van de eerste plaag die Jahweh over Israël zou brengen als dit zijn volk niet uit het land zou laten vertrekken (Ex7:14-24). Het bloed dat normaal een teken was van het leven zou dan een teken zijn van de dood. Dit derde teken openbaarde aan Israël dat de God die Mozes vertegenwoordigde groter was dan de goden Egypte. De Egyptenaren vereerden de Nijl immers als een van hoofdgoden. Deze droeg in het Egyptisch de naam Hapi. Hapi was een god die zowel mannelijk als vrouwelijk was. Hij was de god van het leven en voorzag met het water uit de Nijl het land van groei (mannelijk) en bescherming (vrouwelijk). Daarnaast was de Nijl verbonden met Osiris, de god van Hapi, met Subek, de god van de krokodil en koning van de dood.29 4:10-12 – Vierde excuus: Ik ben geen man van woorden (10) Toen zei Mozes tegen Jahweh: ‘Och Jahweh, ik ben geen man van veel woorden. Dat ben ik sinds jaar en dag al niet. Zelfs vanaf het ogenblik dat U tot Uw knecht sprak was ik dat niet. Ik ben immers zwaar van mond en zwaar van lippen.’ (11) Maar Jahweh zei tot hem: ‘Wie heeft de mens een mond gegeven? Wie 29 Frankfort 1961, 1–29. E X O D U S 3:1-4:17 – GOD OPENBAART ZICH AAN MOZES 59 maakt iemand stom, doof, ziende of blind? Ben Ik het niet, Jahweh? (12) Nu dan, ga, Ík zal zelf met je mond zijn, en je leren wat je moet spreken.’ |10| Toen zei Mozes tegen Jahweh: ‘Och Jahweh, ik ben geen man van veel woorden. Dat ben ik sinds jaar en dag al niet. Zelfs vanaf het ogenblik dat U tot Uw knecht sprak was ik dat niet. Ik ben immers zwaar van mond en zwaar van lippen.’ Mozes drie argumenten veranderen Gods keuze niet. Jahweh wil dat hij zijn volk uit Egypte uitleidt. Mozes probeert hier onderuit te komen met een vierde argument: hij is geen man van veel woorden. Zijn welsprekendheid is niet voldoende krachtig om het volk te bewegen om Egypte te verlaten en naar de Sinaï te gaan. Daardoor is Hij niet in staat om Jahwehs boodschap aan zowel de Israëlieten als de Egyptenaren te verkondigen. Ter ondersteuning wijst de prins uit Egypte op zijn zwakheden. Zo hoopt hij, na drie mislukte excuses, met dit vierde excuus aan Gods roeping te ontsnappen en een triomf te bereiken.30 Het is nogal onduidelijk waarop Mozes doelt met zijn uitdrukking ‘zwaar van mond en zwaar van tong’ ( )כר בִי ד־ הפה וכר בִי ד ל(השֹון. Vertalingen kiezen voor: ‘Ik kan nooit de juiste woorden vinden’ (NBV), ‘Ik kan erg moeilijk uit mijn woorden komen’ (GNB), ‘ik spreek onduidelijk en moeizaam’ (HSV), ‘ik ben zwaar van mond en zwaar van tong’ (NBG, vgl. SV), ‘ik spreek moeilijk en traag’ (WV). 31 Later zal Mozes er nog twee keer op wijzen dat hij niet welsprekend is: ‘Maar Mozes sprak voor Jahwehs aangezicht: ‘De Israëlieten luisterden niet eens naar mij, hoe zou dan farao naar mij luisteren, terwijl ik onbesneden lippen heb?’ ’ (Ex6:12), ‘Maar Mozes zei voor het aangezicht van Jahweh: ‘Ik heb immers onbesneden lippen; hoe zou farao dan naar mij luisteren?’’ (vs30). Targum Onkelos en Neofiti verbinden beide teksten met elkaar door in beiden identieke woorden te gebruiken. Op basis van deze verzen dachten sommigen dat Mozes een fysieke aandoening had en daardoor niet goed sprak. 32 Om welke aandoening het hier precies ging, blijft onbekend. Volgens een joodse legende leed Mozes aan een spraakgebrek doordat hij als baby zijn tong aan een hete kool verbrandde.33 Jahweh reageert dan op Mozes’ excuus met te stellen dat Hij als Schepper boven alle fysieke hindernissen staat. 30 31 32 33 Junior and Schipper 2008, 429. Zie voor een gedetailleerde relatie met andere talen: Tigay 1978, 60–61. Augustinus n.d., Ex10,16; Junior and Schipper 2008, 431; Propp 1999, 210–211; Tigay 1978, 60–62; Levin 1992, 632. Freedman and Maurice 1983a, 1.26–31. 60 Een moeilijkheid bij deze uitleg is dat dit fysieke spraakgebrek bij Mozes moeilijk te vereenzelvigen is met de vele voordrachten die hij voor het volk houdt. Hoe kreeg Mozes dit voor elkaar zonder dat God hem fysiek genas? Van zulk een genezing vernemen we echter even min als van een verdere verwijzing naar dit spraakgebrek. Stefanus betuigt zelfs: ‘Mozes werd onderwezen in alle wijsheid van de Egyptenaren en was machtig in woorden en in daden’ (Hd7:22). Dit machtig zijn in woorden wijst geenszins op een fysiek spraakgebrek. Ten slotte is het vreemd dat Mozes een fysiek spraakgebrek pas als laatste van de vier excuses noemt. Het zou veel logischer zijn geweest als hij dat op de eerste plaats had gezet. Dat Mozes daadwerkelijk een spraakgebrek had komt vandaar vreemd over vanuit de context.34 Rabbi Samuël ben Meir (acr. Rashbam, 1085– 1158) vatte de hypothese van het spraakgebrek bij Mozes zelfs op als laster. Het zou immers impliceren dat Jahweh een stotteraar als profeet had geroepen om het volk in de Thora te onderwijzen. 35 Zulk een keuze van Jahweh kon volgens ben Meir onmogelijk het geval zijn geweest. Volgens andere uitleggers wil Mozes zeggen dat hij geen Hebreeuws of Egyptisch meer beheerst.36 Het lange verblijf in Midjan kan daar de aanleiding toe zijn geweest. Even goed is het ook mogelijk dat Mozes zich nooit als een volledige Israëliet of een volledige Egyptenaar heeft zien. Vanaf het begin is zijn identiteit voor hemzelf onduidelijk geweest omdat hij telkens in twee werelden, op de grens van twee volken, leefde. 37 De vreemdelingschap die dat veroorzaakt komt ook tot uiting in de naam van zijn zoon, Gersom: ‘Ik ben een vreemdeling geworden in een vreemd land’ (Ex2:22), en in zijn typering van Jahweh als de God van jullie voorvaderen (3:13). Als Mozes opnieuw hierop wijst in Exodus 6:12 en 6:30, komt dit nog krachtiger tot uiting: Er is teveel afstand tussen Mozes en Israël om namens hen tot de farao te kunnen spreken. Israël twijfelt aan de loyaliteit waarmee Mozes optreedt.38 Mozes beseft al bij zijn roeping dat dit een probleem vormt. Hij is een man met ‘onbesneden lippen’. Zijn hart staat wel op de juist plaats, maar hij heeft de culturele achtergrond niet mee. God reageert in 4:11 dan op dit excuus door Mozes eraan te herinneren dat 34 35 36 37 38 Stuart 2006, 133. Tigay 1978, 60. Cyprianus (±200–258) 253AD; Origenes n.d., 5:3; Philo 2005d, 1.83; 2005, 9.38; Hoffman 1400, Ex4:10, zie verder nog: Rabbi Samuël ben Meir (acr. Rashbam, 1085–1158) en Abraham ibn Ezra (1089–1164); Freud 1991, 37–38; Segal 1968, 5. Jones 1994, 370, 381–382; Buber 1958. Junior and Schipper 2008, 441. E X O D U S 3:1-4:17 – GOD OPENBAART ZICH AAN MOZES 61 Hij degene is die een mens niet alleen de opdracht geeft, maar ook de kracht om te gehoorzamen (4:11). Dat laatste geldt dan niet enkel voor Mozes, maar voor elk mens, ook de Israëliet in Egypte. Een andere uitleg is het om Mozes’ woorden ‘onbesneden van lippen’ te verbinden met de uitdrukking ‘onbesneden van hart’. In het laatste geval beseffen lezers dat het niet gaat om een fysieke afwijking van het hart. De uitdrukking ‘onbesneden van hart’ wijst veeleer op iemand die niet wil gehoorzamen aan Gods opdracht. Het ‘onbesneden van lippen’ zou dan een soortgelijke betekenis kennen.39 Volgens de jood Philo van Alexandrië en de christen Adamantius Origenes deed Mozes’ spraakgebrek zich dan ook pas voor toen Mozes in zijn eigen spreken bij de brandende braamstruik geconfronteerd werd met de heerlijkheid van Jahwehs spreken. Mozes voelde zich op dat moment totaal onwaardig tegenover God.40 Hij zag zich als volledig ongeschikt voor de grote opdracht die Jahweh hem gaf. Die terughoudendheid van Mozes wordt ook zichtbaar in zijn aanhef: ‘Och Jahweh’, en de uitdrukking: ‘uw knecht’. Ze herinnert aan Saul die uit een prominente familie kwam, maar zich niet voor het koningschap geschikt ziet (1Sm9:21), David die als een held wordt gevierd en zich evenmin waardig acht voor het koningschap (18:23), Jesaja en Jeremia die beiden een machtig visioen van Jahweh ontvingen en daarin belijden dat zijzelf niet waardig zijn (Js6:5; Jr1:6). Vooral de parallel tussen Mozes’ uitspraak en Jeremia’ verontschuldiging valt op. In beide gevallen verontschuldigt de profeet zich bij God dat hij niet goed kan spreken (Jr1:6). Mozes hoopt hiermee te bereiken dat God nog eens goed nadenkt of Hij hem wel wil zenden (Ex4:13).41 |11| Maar Jahweh zei tot hem: ‘Wie heeft de mens een mond gegeven? Wie maakt iemand stom, doof, ziende of blind? Ben Ik het niet, Jahweh? Voor een vierde keer verklaart Jahweh het argument van Mozes voor ontoereikend. Mozes’ spreken mag een excuus voor hemzelf zijn, maar voor Jahweh is het geen obstakel. Waar Mozes op zijn ongeschiktheid wijst, wijst God op zijn geschiktheid. Hij gaf aan mensen het vermogen om te spreken, te horen en te zien. Hij is zelfs in staat om mensen stom, doof, ziende en blind te maken. Zoals Hij Mozes hand als een teken binnen een oogwenk melaats maakte, kon Hij ze ook in enkele seconden genezen. 39 40 41 Coats 1988, 68–69, 78. Philo 2005d, 1.14; 2005b, 9; Schecter 1400, II:33,86; Langston 2006, 64. Cohen 1991, 256–261; Schmid 1968, 27–39; Stuart 2006, 135; Paul, Van den Brink, and Bette 2004, 575. 62 Jahwehs uitspraken laten Mozes daarmee zien dat God boven de mens met al zijn zwakheden en tekortkomingen staat. Of het nu om Mozes, de Israëlieten of om een ander mens gaat. God staat boven hen als Schepper. Hij opent oren en ogen en geeft de mens een mond. De uitspraak dat God mensen stom, doof, ziende en blind maakt, is vaak aangegrepen om te concluderen dat Hij mensen willekeurig beperkt. De ene mens maakt God blind, de andere maakt Hij stom, zoals het Hem goeddunkt en het in zijn hart opkomt. De kerkvader Aurelius Augustinus verzette zich al tegen zulk een opvatting van deze tekst. In zijn tijd wezen de Marcionieten op deze tekst namelijk om het Oude tegen het Nieuwe Testament uit te spelen. 42 De Jahweh van het Oude Testament was een gruwelijk tiran, een demonisch monster die er van genoot om op basis van zijn pure willekeur mensen te laten lijden en in smarten te laten creperen. Daar tegenover stond Jezus Christus waarvan het Nieuwe Testament getuigde dat Hij als liefdevolle Verlosser en genadige Bevrijder was gekomen om mensen te genezen van de blindheid, stomheid en doofheid waarmee Jahweh de mensen treiterde. Voor Augustinus was zulk een opvatting over God en zijn geïnspireerde Woord volstrekte dwaalleer. Nergens was er in de Bijbel een situatie te vinden waar God mensen zonder enige reden of oorzaak fysiek beperkte. Als Jahweh dat deed, dan had dat een basis in bijvoorbeeld de ongehoorzaamheid tegenover Hem. Een voorbeeld hiervan zien we in het verhaal van farao en Egypte. Doordat hij ongehoorzaam is aan Gods oproep, brengt Jahweh meerdere plagen over hem en zijn volk. God sloeg dus wel mensen met ziekte, maar Hij deed dat niet in pure willekeur. Hij deed dat op basis van de menselijke ongehoorzaamheid. Doordat farao zichzelf tegen God keerde en verhardde, bracht hij het oordeel van God over zich. Aurelius Augustinus wees er op dat dit ook gebeurde in het Nieuwe Testament. Zo zei Jezus: ‘Ik ben tot een oordeel in deze wereld gekomen, opdat zij die niet zien, zien zouden, en die zien, blind zouden worden’ (Jh9:39). Wie zich tegen Christus keerde werd blind. In dit geval ging het niet om een fysieke blindheid, maar om een geestelijke blindheid die tot stand kwam vanuit de verharding van het hart, zoals dat ook bij de farao het geval was (vgl. Ex4:21). 42 Augustinus n.d., Ex8. E X O D U S 3:1-4:17 – GOD OPENBAART ZICH AAN MOZES 63 Deze overwegingen laten zien dat het onverantwoord is om tegen mensen met een beperking te zeggen dat God hen die beperkingen gaf als een cadeau voor het leven. Dat het zijn vastgestelde wil was om hen blind, doof of stom te maken. Beperkingen brengt God in de Bijbel alleen toe als een mens hardnekkig zondigt tegen God. Dat roept op tot voorzichtigheid in de veroordeling van de zieke. Zelfs als men weet heeft van bepaalde zonde in iemands leven moeten we nog enorm voorzichtig te zijn om een fysiek gebrek rechtstreeks in relatie te brengen met Gods tucht. Het aantal situaties in de Bijbel waarin God mensen namelijk slaat met ziekte, zijn erg gering als we ze vergelijken met de situaties waarin God aan mensen genezing schenkt. In de joodse traditie bestaat zelfs de gedachte dat God Mozes wilde genezen van zijn fysieke spraakgebrek. Omdat Mozes zich echter heftig verzette, koos Jahweh ervoor om Mozes niet te genezen. 43 In de Bijbel ontbreekt die houding bij Jahweh, waardoor deze joodse uitleg erg labiel is. Jahweh neemt veeleer de volledige verantwoordelijkheid op voor zijn heraut. Hij waakt over Mozes als zenders en over de Israëlieten als ontvangers van zijn boodschap. Hij geeft de mensen namelijk een mond en oren. Tegelijk zijn de woorden van Jahweh ook ironisch. Door zijn eigen excuses is Mozes blind en doof voor hetgeen God hem duidelijk wil maken. Hij is niet in staat om zichzelf te zien, zoals God hem ziet. |12| Nu dan, ga, Ík zal zelf met je mond zijn, en je leren wat je moet spreken.’ Mozes hoeft zich geen zorgen te maken over zijn vierde ‘probleem’. Jahweh zal met zijn lippen zijn en aan hem onderwijzen wat hij moet antwoorden. Dit is de belofte die later ook aan de profeet Jeremia wordt gegeven als deze erop wijst dat hij niet goed kan spreken (Jr1:6). Wat Mozes, Aäron, Jeremia of andere gezanten van Jahweh zeggen en hoe ze het weergeven, wordt door Jahweh gecoördineerd. De zaak valt niet alleen onder hun eigen verantwoordelijkheid. Hij is bij hen! 4:13-17 – Mozes’ conclusie: Zend iemand anders (13) Maar hij zei: ‘Och Jahweh, zend toch wie U maar wilt.’ (14) Hoewel de toorn van Jahweh brandende was tegen Mozes, zei Hij: ‘Aäron, de Leviet, is toch je broer? Ik weet dat híj uitstekend kan spreken. Bovendien, zie, hij trekt je tegemoet. Zodra hij je ziet, zal hij zich van harte verblijden. (15) Dan moet je tot hem spreken en hem de woorden in zijn mond leggen. Ikzelf zal met jouw mond en zijn mond zijn en je leren wat u doen moet. (16) En hij zal voor jou tot het volk spreken. Dan zal het zo zijn: Hij zal voor jou tot een mond zijn en 43 Freedman and Maurice 1983a, 3.17. 64 jij zult voor hem tot een God zijn. (17) Neem daarom deze staf in uw hand, waarmee je die tekenen moet doen.’ |13| Maar hij zei: ‘Och Jahweh, zend toch wie U maar wilt.’ Nadat Jahweh antwoord gaf op het vierde excuus, probeert Mozes met een goedkope conclusie voor een laatste keer aan zijn roeping onderuit te komen. Hij wil tot dat doel komen op een indirecte maar toch duidelijke manier. Een nieuw excuus is er niet meer voor Mozes. Wel kon hij nog eens proberen om beleefd de vraag van Jahweh terzijde te schuiven. Dat doet Mozes doordat hij God er aan herinnert dat deze mag zenden, wie Hij maar wil zenden. Mozes’ woordkeus toont overduidelijk dat hijzelf deze opdracht zeker niet wil uitvoeren. Op moderne wijze zegt Mozes als het ware: ‘Met alle respect, Jahweh, je moet toch nog wel iemand anders kennen die je met deze opdracht wil uitzenden’.44 De Septuaginta vertaalt Mozes’ conclusie daarom met: ‘Wijs een bekwaam ander aan die U zult zenden’ (προχείρισαι δυνάμενον ἄλλον, ὃν ἀποστελεῖς). Met deze gevleugelde woorden hoopt Mozes zich te mogen verontschuldigen bij God om niet naar Egypte te moeten terugkeren. Van alle Bijbelse personages zal het alleen nog maar Jona zijn die zulk een houding aan de dag brengt. |14| Hoewel de toorn van Jahweh brandende was tegen Mozes, zei Hij: ‘Aäron, de Leviet, is toch je broer? Ik weet dat híj uitstekend kan spreken. Bovendien, zie, hij trekt je tegemoet. Zodra hij je ziet, zal hij zich van harte verblijden. De schrijver van Exodus verduidelijkt dat Jahweh op dat moment toornig was op Mozes. Deze toorn kwam niet pas op na Mozes’ conclusie in vers 13. Het Hebreeuws wijst er op dat deze al aanwezig was en mogelijk in de voorafgaande situaties groeide. 45 De continue afwijzing die Jahweh van Mozes te horen krijgt, maakt God toornig. In zijn genade neemt Jahweh nu voor de laatste keer een initiatief. Hij zal Aäron naar Mozes sturen om hem te helpen. Deze komst van Aäron wordt als een vaststaand feit neergezet. Aäron komt. Daarmee komt er ook een einde aan alle excuus voor Mozes. Het gesprek met Jahweh is ten einde. Mozes krijgt Aäron als collega mee. God zal hem naar Mozes toezenden (vs27). 44 45 Stuart 2006, 136. Ibid., 137n83. E X O D U S 3:1-4:17 – GOD OPENBAART ZICH AAN MOZES 65 In zijn beschrijving typeert God Aäron als de broer van Mozes en als Leviet. Duane Garrett ziet in het begrip ‘Leviet’ een semi-technische term voor ‘priester’.46 Uit Exodus 19:21-24 blijkt namelijk dat er al priesters in Israël waren, voordat Aäron en zijn zonen daartoe werden aangewezen. Mozes en Aäron waren ook beiden afkomstig uit de stam van Levi. Als Aäron al eerder een priesterlijke functie had, zou hij gewend zijn geweest aan het spreken in het openbaar. Volgens de joodse traditie verspeelde Mozes zijn mogelijkheid om tot het priestergeslacht te behoren. Oorspronkelijk wilde Jahweh immers Mozes tot priester roepen en Aäron tot Leviet. Door de houding van Mozes bij zijn roeping zouden de rollen nu worden omgekeerd: Aäron werd de stamvader van de priesters en de rest van zijn familie zou als Leviet dienen.47 |15| Dan moet je tot hem spreken en hem de woorden in zijn mond leggen. Ikzelf zal met jouw mond en zijn mond zijn en je leren wat u doen moet. Aäron zal samen met Mozes spreken. Mozes blijft dus betrokken in Gods opdracht. In het verdere verhaal speelt Mozes de hoofdrol. Aäron spreekt slechts zelden in Gods naam (Ex4:30; 5:1). De Almachtige heeft het laatste woord over de mens en zijn keus voor Mozes is niet veranderd, ondanks dat Mozes’ levenshouding weinig veranderd lijkt te zijn op dit moment. |16| En hij zal voor jou tot het volk spreken. Dan zal het zo zijn: Hij zal voor jou tot een mond zijn en jij zult voor hem tot een God zijn. |17| Neem daarom deze staf in uw hand, waarmee je die tekenen moet doen.’ God heeft het laatste woord. Vanaf dit ogenblik is de staf van Mozes verbonden met de macht van God (vs20). Toch valt het op dat het niet Mozes’ staf, maar Aärons staf is waardoor God de volgende tekenen in Egypte doet: veranderen van de staf in een slang (7:9-10), veranderen van het water in bloed (vs19-20), opkomst van de kikkerplaag (8:1), veranderen van het stof in muggen (vs12-13). De staf van Mozes is daarentegen verbonden met de volgende tekenen: opkomst van de donder, hagel en vuur (9:23), opkomst van de sprinkhanen (10:13). 46 47 Garrett 1991, 216. Neusner 2011g, 102a; 2011e, 11b; 2008b, 38b–c; Freedman and Maurice 1983a, 3.17. 66 B 4:18-31 – Mozes’ terugkeer naar Egypte (18) Toen ging Mozes weg en keerde terug naar zijn schoonvader Jetro. En hij zei tegen hem: Laat mij toch gaan om terug te keren naar mijn broeders, die in Egypte zijn, om te zien of zij nog in leven zijn. En Jethro zei tegen Mozes: Ga in vrede. (19) Ook zei Jahweh tegen Mozes in Midjan: Ga, keer terug naar Egypte, want al de mannen die jou naar het leven stonden, zijn gestorven. (20) Toen nam Mozes zijn vrouw en zijn zonen, liet hen op een ezel rijden en keerde terug naar het land Egypte. En Mozes nam de staf van God in zijn hand. (21) Jahweh zei tegen Mozes: ‘Nu je naar Egypte gaat terugkeren, zie erop toe dat je al de wonderen, waartoe Ik je in staat gesteld heb, voor de farao doet. Ikzelf echter zal zijn hart verharden, zodat hij het volk niet zal laten wegtrekken. (22) Dan moet je tegen de farao zeggen: “Zo zegt Jahweh: Mijn zoon, Mijn eerstgeborene, is Israël. (23) Daarom zeg Ik tegen jou: Laat Mijn zoon wegtrekken, zodat hij Mij kan dienen. Maar jij hebt geweigerd hem weg te laten trekken, zie, Ik zal jouw zoon, jouw eerstgeborene, doden.”’ (24) En het gebeurde onderweg, in de herberg, dat Jahweh hem tegenkwam en hem wilde doden. (25) Toen nam Zippora een vuurstenen mes en besneed de voorhuid van haar zoon. Zij raakte zijn voeten/genitaliën en zei: ‘Werkelijk, jij bent voor mij een bloedbruidegom.’ (26) Toen liet Hij hem met rust. Vanwege de besnijdenis zei zij toen: ‘Bloedbruidegom.’ In Ex4:18-31 vernemen we van Mozes’ terugkeer naar Egypte. |18| Toen ging Mozes weg en keerde terug naar zijn schoonvader Jetro. En hij zei tegen hem: Laat mij toch gaan om terug te keren naar mijn broeders, die in Egypte zijn, om te zien of zij nog in leven zijn. En Jethro zei tegen Mozes: Ga in vrede. Mozes keerde terug naar zijn schoonvader om hem toestemming te vragen naar Egypte terug te keren. Door deze daad toont hij zijn verbondenheid met Jetro en tegelijk geeft hij in zijn verzoek blijkt van zijn relatie met de Israëlieten in Egypte. Het is opmerkelijk dat Mozes niets vertelt over zijn verdere missie in Egypte. Het blijft bij een terugkeer naar Egypte om te zien of de familieleden nog in leven zijn. Maar door de reactie van Jetro tegenover Mozes lijkt de schoonvader al eerder op de hoogte te zijn gesteld van de volledige missie en wordt er geen volledige omschrijving daarvan gegeven in dit vers.48 In plaats van ‘Jetro’ (יתָרו, LXX, Sam, Vg) leest MT enkel op deze plaats ‘Jeter’ ()יתָר. De reden daarvoor is onduidelijk en wordt meestal toegeschreven aan een overschrijffout. |19| 48 Ook zei Jahweh tegen Mozes in Midjan: Ga, keer terug naar Egypte, want al de mannen die jou naar het leven stonden, zijn gestorven. Durham 1987, 55. E X O D U S 4:18-31 – MOZES’ TERUGKEER NAAR EGYPTE 67 Naast de toestemming van Jetro geeft ook Jahweh zelf aan Mozes te kennen dat hij naar Egypte dient terug te keren. In tegenstelling tot de hedendaagse gebruiken hoefde Mozes geen angst meer te hebben om alsnog in Egypte terechtgesteld te worden. Het was in de oudheid namelijk gebruikelijk dat een nieuwe regering alle misdaden die begaan werden tegen het oude regime niet meer vervolgde (Nm35:25,28,32; Jz20:6).49 |20| Toen nam Mozes zijn vrouw en zijn zonen, liet hen op een ezel rijden en keerde terug naar het land Egypte. En Mozes nam de staf van God in zijn hand. De verwijzing naar het gezin van Mozes is vrij uniek en dient om de lezer voor te bereiden op de gebeurtenis in vs24-26. De familie treed verder op de achtergrond in het verhaal. Enkel in Ex18:2-6 vernemen we opnieuw van het gezin en wordt er nog een tweede zoon vermeld (vs4). Uitleggers hebben daaruit geconcludeerd dat het gezin niet volledig mee trok naar Egypte.50 Maar vanuit de schaarse informatie over Mozes gezin hoeft dat niet het geval te zijn en kan er eveneens worden gesteld dat de schrijver geen belang hecht aan een verdere vermelding van het gezin in de tekst. Op dit ogenblik is het wel voor de verteller van belang dat de lezer weet heeft van Mozes’ gezin. Samen op een ezel trekken ze naar Egypte. De Midrasj zegt: ‘Zoals er een eerst verlosser was, zou er ook een laatste verlosser zijn. Zoals de eerste verlosser zijn vrouw en zoon op een ezel vervoerde, zou ook van de laatste verlosser gezegd worden: “Hij is arm en rijdt op een ezel” [Zc9:9].’51 Belangrijk en vermeldenswaardig is tenslotte nog de staf die Mozes met zich meedraagt. Deze staf die hij vroeger gebruikte om zijn schappen en kleinvee te weiden (vgl. Ex4:2), zal de bekende staf Gods worden die een belangrijke rol zal vervullen in de exodus van het volk. Deze staf van Mozes wordt soms in verband gebracht met de bomen in de hof van Eden. In het Syrische Bijenboek vernemen we dat Mozes’ staf afkomstig was van de kennisboom.52 Via Abraham, Juda, Tamar en Jethro ontving Mozes deze 49 50 51 52 Stuart 2006, 144. Ibid., 155. Midrasj, Rabba Qoheleth I. Syrische Bijenboek 30. 68 staf. In de Targum Pseudo-Jonathan vernemen we zodoende bij Ex4:20 dat Mozes de staf nam ‘die hij had meegenomen uit de kamer van zijn schoonvader. De staf was afkomstig van de saffieren Troon van de heerlijkheid, woog veertig graanmaten en op de staf stond de grote en heerlijke naam gegrift waarmee de tekens werden voltooid voor de Heer door zijn hand.’ Later zou Mozes de koperen slang aan deze staf vasthechten en nog later zou de staf dienen als dwarsbalk voor het kruis van Christus.53 |21| Jahweh zei tegen Mozes: ‘Nu je naar Egypte gaat terugkeren, zie erop toe dat je al de wonderen, waartoe Ik je in staat gesteld heb, voor de farao doet. Ikzelf echter zal zijn hart verharden, zodat hij het volk niet zal laten wegtrekken. Jahweh zou de farao zijn hart verharden. Maar de farao zou er ook zelf voor kiezen om zijn hart te sluiten voor de wil van God (Ex9:34). Op die wijze worden de menselijke verantwoordelijkheid en Gods verantwoordelijkheid met elkaar in evenwicht gebracht. |22| Dan moet je tegen de farao zeggen: “Zo zegt Jahweh: Mijn zoon, Mijn eerstgeborene, is Israël. De eerstgeborene zoon kreeg in de oudheid een belangrijke plaats binnen het gezin. Hij was degene die de vader moest vertegenwoordigen op meerdere vlakken en een grote verantwoordelijkheid droeg.54 LXX vertaalt ‘Mijn zoon’ ()בני י רverklarend met ‘Mijn volk’ (τον λαον μου). |23| Daarom zeg Ik tegen jou: Laat Mijn zoon wegtrekken, zodat hij Mij kan dienen. Maar jij hebt geweigerd hem weg te laten trekken, zie, Ik zal jouw zoon, jouw eerstgeborene, doden.”’ Gods bedoeling was het niet in eerste instantie om Israël een heerlijk comfortabele woonplek te geven in het beloofde land. Hij wilde primair van hen een volk van aanbidders maken. Ze werden geroepen om eredienst voor Jahweh in de wildernis te houden. Mozes zou deze boodschap aan farao doorgeven (Ex7:16; 8:1,20; 9:1,13; 10:3,7). Maar farao was tegen Jahwehs plan. Jahweh geeft al meteen Mozes aan het begin te kennen dat Hij de eerstgeborene zoon van de farao zal doden om zijn eigen volk, als eerstgeboren zoon, te bevrijden. Nadat de 53 54 Vgl. Bergema 1938, 507. D.K. Stuart, Exodus (NAC; Nashville:Broadman & Holman, 2006), 145. E X O D U S 4:18-31 – MOZES’ TERUGKEER NAAR EGYPTE 69 Israëlieten farao hadden gediend, moesten ze nu Jahweh dienen. In een notendop wordt er in dit vers al verwezen naar de uitverkiezing, verlossing en overwinning van het volk Israël.55 Tegelijk dient Mozes hiermee te beseffen dat hij ook in zijn eigen gezin gehoorzaam tegenover Jahweh moet wandelen. Toch kiest hij er daarbij voor om zijn zoon niet te besnijden (2:22). |24| En het gebeurde onderweg, in de herberg, dat Jahweh hem tegenkwam en hem wilde doden. De gebeurtenis in de herberg is niet eenvoudig te verklaren. John Durham noemt het de moeilijkst te verklaren verzen in het hele boek Exodus.56 We zullen de verschillende interpretaties overzichtelijk naast elkaar proberen te plaatsen. Jahweh ontmoet iemand in de herberg en wil hem doden. Ondanks dat sommige uitleggers hebben gedacht dat een demon aanvalt, 57 is het vanuit de tekst en de tekstvarianten overduidelijk dat het om Jahweh gaat. Hij is Degene die een onbekende ‘hem’ wil doden. Dat is meer dan enkel ‘iemand dwarsliggen’,58 het Hebreeuwse mût wijst eenduidig op het doden van iemand. Wie is echter de anonieme persoon die Jahweh wil doden? Er zijn in principe twee mogelijkheden die terug te vinden zijn in de verschillende vertalingen: (1) Het gaat om Mozes (NBV, WV, GNB).59 Hij staat in de context op de voorgrond. Door de aanval is hij niet in staat zijn zoon te besnijden. Dat moet Zippora dan doen, waarna ze hem ‘bloedbruidegom’ noemt. (2) Het gaat om Gersom, Mozes’ eerstgeborene zoon. 60 Joodse uitleggers kiezen hiervoor omdat Mozes volgens hun traditie Mozes besneden werd geboren.61 In de voorafgaande verzen is er sprake van Israël als zoon en de dood van de eerstgeborene 55 56 57 58 59 60 61 J. Durham, Exodus (WBC; Dallas:Word, 1987), 56. J. Durham, Exodus (WBC; Dallas:Word, 1987), 56. Vgl. R. Rendtorff, The Canonical Hebrew Bible. A Theology of the Old Testament (Leiden:Deo, 2005), 43. E. Meyer, Die Israeliten und ihre Nachbarstämme (Halle:Niemeyer, 1906), 59; H. Gressmann, Mose und seine Zeit: Ein Kommentar zu den Mose-Sagen (Göttingen:Vandenhoeck & Ruprecht, 1913), 55-61. T.C. Vriezen, Hoofdlijnen der Theologie van het Oude Testament (Wageningen:Veenman & Zonen, 1974), 329; G. Beer, Exodus (HAT; Tübingen:Mohr, 1939), 39. J. Durham, Exodus (WBC; Dallas:Word, 1987), 57; J.P. Hyatt, Exodus (NCB; Londen:Oliphants, 1971), 87. G. Fohrer, Überlieferung und Geschichte des Exodus (BZAW; Berlin:Walter de Gruyter, 1972), 45-48; U. Cassuto, A Commentary on the Book of Exodus (Jeruzalem:Magnes, 1967), 59-61; D.K. Stuart, Exodus (NAC; Nashville:Broadman & Holman, 2006), 152. G. Vermes, ‘Baptism and Jewish Exegesis: New Light from Ancient Sources,’ New Testament Studies 4 (1958): 314315. 70 Egyptenaren die niet voldoen aan Jahweh gebod (vs23). Hij is de enige die naast Zippora wordt genoemd en zijn besnijdenis beëindigt Gods toorn af. In elk geval blijft de tekst mysterieus over een ‘hem’ spreken. Daardoor lijkt de persoon in kwestie in een passieve en hulpeloze positie te verkeren. Degene die enkel in dit verhaal handelt is Zippora. In plaats van ‘Jahweh’ ( )יהוהheeft LXX ‘engel van de Heer’ (αγγελος κυριου) en de Targum Onkelos ‘God’ (ο θεος). |25| Toen nam Zippora een vuurstenen mes en besneed de voorhuid van haar zoon. Zij raakte zijn voeten/genitaliën en zei: ‘Werkelijk, jij bent voor mij een bloedbruidegom.’ Zippora is de enige in het verhaal die in staat is om een besnijdenis uit te voeren. Of zij ook degene was die deze besnijdenis niet wilde uitvoeren, blijft in het ongewis.62 Vandaag weten we de Egyptenaren de besnijdenis wel kenden, maar niet praktiseerden bij pasgeboren baby’s. 63 Of Mozes en Zippora onbewust dit gebruik ook kenden en volgden, is onbekend. De tekst zwijgt over de reden van het niet besnijden van Gersom. Zippora besnijdt nu haar zoon. Daarna raakt ze met de afgehakte voorhuid van haar zoon voeten aan. Deze ‘voeten’ kunnen ook nog in het Hebreeuws een eufemisme voor de genitaliën zijn (vgl. GNB; Dt28:57; Js7:20).64 Meerdere logische mogelijkheden bieden zich dan aan: (1) Zippora raakt de genitaliën van Gersom aan. Deze uitdrukking benadrukt dan nog eens expliciet dat het Zippora was die met het mes haar zoon besneed, terwijl het gebruikelijk was dat de man dit deed.65 Als reactie op deze daad die ze moet verrichten spreekt ze tot Mozes en noemt ze hem in deze situatie een bruidegom van bloed. (2) Zippora raakt de genitaliën van Mozes aan (GNB). Hij is degene die meteen wordt aangeduid als bloedbruidegom ( chătan-dámîm) – een uitdrukking die verwijst op een huwelijksrelatie. 66 Indirect wijst dit dan op de besnijdenis van Mozes. Haar gebaar en woorden stammen uit een oud ritueel waarbij door de uitdrukking ‘Een bruidegom van bloed ben jij voor mij’ een besnijdenis met het 62 63 64 65 66 Contra: C.H. Mackintosh, Aantekeningen op Exodus (Winschoten:UhWdW, z.j.), 46. Sasson 1966, 474. W.L. Holladay, A Concise Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament (Leiden:Brill, 2000), 332; D.K. Stuart, Exodus (NAC; Nashville:Broadman & Holman, 2006), 154. V.H. Matthews, M.W. Chavalas en J.H. Walton, The IVP Bible Background Commentary: Old Testament (Downers Grove:InterVarsity, 2000). W.L. Holladay, A Concise Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament (Leiden:Brill, 2000), 120. E X O D U S 4:18-31 – MOZES’ TERUGKEER NAAR EGYPTE 71 oog op de huwelijksrelatie werd bevestigd. 67 GNB geeft nog de mogelijkheid dat Zippora bedoelt te zeggen dat ze door het bloed van Gersom Mozes dood kon verhinderen. (3) Zippora raakt de voeten van Mozes aan met de voorhuid van Gersom. De reden waarom ze dat doet blijft in het ongewis. De LXX probeert de moeilijkheid in dit vers te verduidelijken door te vertalen dat Zippora ‘aan de voeten van hem [Jahweh] valt en zegt: “Het is volbracht! Het bloed van de besnijdenis van mijn zoon.”’ (προσεπεσεν προς τους ποδας και ειπεν Εστη το αιμα της περιτομης του παιδιου μου). SV en HSV kiezen ervoor om het eerste gedeelte van LXX in hun vertaling te volgen. |26| Toen liet Hij hem met rust. Vanwege de besnijdenis zei zij toen: ‘Bloedbruidegom.’ Nadat Zippora op deze wijze heeft gehandeld laat Jahweh de anonieme persoon uit vs24 met rust. Hij heeft de beproeving doorstaan evenals Jakob voordat hij terugkeerde naar het land waar zijn voorvaderen verbleven (Gn32:22-32).68 Mozes’ gezin had trouw bewezen aan het verbond dat Jahweh vanouds met Abraham had gesloten en de besnijdenis geaccepteerd als teken van dat verbond (Gn17:9-10).69 Typologisch gezien verwees dit teken naar het sterven aan jezelf en het zien op God. 70 Als dat inderdaad een juiste redenatie was, zou dat verklaren waarom in dit gedeelte bijna een doding plaatsvond. In elk geval zou het verbond met Abraham nu door middel van Mozes deels in vervulling gaan en werkelijkheid worden. Gehoorzaamheid aan dat verbond was vandaar zeker gevraagd. C 4:26-31 – Aäron door Jahweh gezonden (27) Jahweh zei tegen Aäron: ‘Ga Mozes tegemoet in de wildernis.’ En hij ging en ontmoette hem bij de berg van God en kuste hem. (28) Mozes vertelde Aäron al de woorden van Jahweh, waarmee Hij hem gezonden had, en al de tekenen die Hij hem opgedragen had. (29) Toen gingen Mozes en Aäron en zij verzamelden alle oudsten van de Israëlieten. (30) Aäron sprak al de woorden die Jahweh tot Mozes gesproken had en deed de tekenen voor de ogen van het volk. (31) Het volk nu geloofde. Toen zij hoorden dat Jahweh naar de Israëlieten omgezien had en hun onderdrukking had gezien, knielden zij en bogen zij zich neer. 67 68 69 70 T.C. Mitchell, ‘The Meaning of the Noun HTN in the Old Testament,’ Vetus Testamentum 19 (1969): 94-105, 111112. Vgl. M. Greenberg, Understanding Exodus (New York:Behrman, 1969), 111. D.K. Stuart, Exodus (NAC; Nashville:Broadman & Holman, 2006), 156. C.H. Mackintosh, Aantekeningen op Exodus (Winschoten:UhWdW, z.j.), 46. 72 |27| Jahweh zei tegen Aäron: ‘Ga Mozes tegemoet in de wildernis.’ En hij ging en ontmoette hem bij de berg van God en kuste hem. De berg van God verwijst naar de berg Sinaï die op de berg van Midjan naar Egypte bevond.71 |28| Mozes vertelde Aäron al de woorden van Jahweh, waarmee Hij hem gezonden had, en al de tekenen die Hij hem opgedragen had. |29| Toen gingen Mozes en Aäron en zij verzamelden alle oudsten van de Israëlieten. De schrijver vertelt ons verder niets meer over de reis van Mozes, zijn gezin en Aäron naar Egypte. Het blijft bij de ene gebeurtenis in de herberg. |30| Aäron sprak al de woorden die Jahweh tot Mozes gesproken had en deed de tekenen voor de ogen van het volk. |31| Het volk nu geloofde. Toen zij hoorden dat Jahweh naar de Israëlieten omgezien had en hun onderdrukking had gezien, knielden zij en bogen zij zich neer. 71 D.K. Stuart, Exodus (NAC; Nashville:Broadman & Holman, 2006), 157. E X O D U S 5:1-6:1 – MOZES SPREEKT TOT DE FARAO 73 6 | 5:1-6:1 – Mozes spreekt tot de farao (1) Daarna kwamen Mozes en Aäron en zeiden tegen de farao: Zo zegt Jahweh, de God van Israël: Laat Mijn volk wegtrekken om voor Mij een feest te vieren in de wildernis. (2) Maar de farao zei: Wie is Jahweh, naar Wiens stem ik zou moeten luisteren om Israël weg te laten trekken? Ik ken Jahweh niet en ik zal Israël ook niet laten wegtrekken. (3) Toen zeiden zij: De God van de Hebreeën is ons ontmoet. Laat ons toch drie dagreizen ver de wildernis in gaan, zodat wij Jahweh, onze God, offers kunnen brengen; anders zal Hij ons treffen met de pest of met het zwaard. (4) Toen zei de koning van Egypte tegen hen: Waarom, Mozes en Aäron, houdt u het volk van zijn werk af? Ga naar uw dwangarbeid! (5) Verder zei de farao: Zie, de bevolking van dat land is nu al zo talrijk, zou u hen dan willen laten rusten van hun dwangarbeid? (6) Daarom gaf de farao op diezelfde dag het bevel aan de slavendrijvers onder het volk en de voormannen ervan: (7) U mag voortaan geen stro meer aan het volk verstrekken om de tichelstenen te maken, zoals voorheen. Laten zij zelf maar stro gaan verzamelen. (8) Evenwel moet u hun opdragen om hetzelfde aantal tichelstenen te maken als voorheen. U mag daarvan niets afdoen, want zij zijn lui. Daarom riepen zij: Laat ons gaan! Laat ons offers brengen aan onze God! (9) De slavendienst moet op die mannen zo zwaar drukken, dat zij die blijven verrichten en geen aandacht schenken aan leugenachtige woorden. (10) Toen vertrokken de slavendrijvers van het volk en de voormannen ervan en zeiden tegen het volk: Zo zegt de farao: Ik geef u geen stro meer. (11) Ga zelf en haal voor uzelf stro, waar u het maar kunt vinden. Van uw werk gaat echter niets af. (12) Toen verspreidde het volk zich over heel het land Egypte om stoppels te verzamelen in plaats van stro. (13) En de slavendrijvers bleven aandringen: Lever het volle werk, de per dag opgelegde hoeveelheid, evenals toen er stro was. (14) De voormannen van de Israëlieten, die de opzichters van de farao over hen aangesteld hadden, werden geslagen. Men zei: Waarom hebt u, zoals voorheen, uw voorgeschreven aantal tichelstenen niet klaargekregen, zowel gisteren als vandaag? (15) Toen kwamen de voormannen van de Israëlieten en riepen tegen de farao: Waarom behandelt u uw dienaren zo? (16) Stro wordt uw dienaren niet gegeven, en toch zeggen zij voortdurend tegen ons: Maak tichelstenen! En zie, uw dienaren worden geslagen, maar uw volk staat schuldig. (17) Maar hij zei: Lui zijn jullie, lui! Daarom zeggen jullie: Laat ons gaan! Laat ons offers brengen aan Jahweh! (18) Nu dan, ga! Aan het werk! Stro wordt jullie niet gegeven, toch moeten jullie hetzelfde aantal tichelstenen leveren. (19) Toen zagen de voormannen van de Israëlieten dat het er slecht met hen voorstond, omdat men zei: U mag niets afdoen van uw tichelstenen, van de per dag opgelegde hoeveelheid. (20) Toen zij bij de farao vertrokken, troffen zij Mozes en Aäron aan, die hen op stonden te wachten. (21) En zij zeiden tegen hen: Laat Jahweh op u mogen toezien en laat Hij mogen oordelen. U hebt ons in een kwade reuk gebracht bij de farao en bij zijn dienaren, door hun een zwaard in handen te geven om ons te doden. (22) Toen keerde Mozes terug tot Jahweh en zei: Jahweh, waarom brengt U onheil over dit volk? Waarom hebt U mij dan gezonden? (23) Ja, vanaf het ogenblik dat ik naar de farao ben gegaan om in Uw Naam te spreken, heeft hij onheil over dit volk gebracht en U hebt Uw volk helemaal niet gered. (1) Maar Jahweh zei tot Mozes: ‘Nu zul je zien, wat Ik aan Farao zal doen; want door een sterke hand zal hij hen laten gaan, ja door een sterke hand hen uit zijn land drijven.’ 74 |1| Daarna kwamen Mozes en Aäron en zeiden tegen de farao: Zo zegt Jahweh, de God van Israël: Laat Mijn volk wegtrekken om voor Mij een feest te vieren in de wildernis. |2| Maar de farao zei: Wie is Jahweh, naar Wiens stem ik zou moeten luisteren om Israël weg te laten trekken? Ik ken Jahweh niet en ik zal Israël ook niet laten wegtrekken. Uit de woorden van farao komt duidelijk naar voren dat deze heerser Jahweh als schepper van hemel en aarde miskent. Farao ziet het niet voor nodig om zich te verantwoorden voor deze God. Het antwoord van Jahweh op deze houding zal uiteindelijk bestaan uit tien plagen. Alle tien verduidelijken ze farao dat Jahweh Schepper van hemel en aarde is. |3| Toen zeiden zij: De God van de Hebreeën is ons ontmoet. Laat ons toch drie dagreizen ver de wildernis in gaan, zodat wij Jahweh, onze God, offers kunnen brengen; anders zal Hij ons treffen met de pest of met het zwaard. De naam ‘God van de Hebreeën’ zal de farao al beter bekend zijn geweest. Er werden in de oudheid namelijk meerdere Semitische goden vereerd in Egypte, zoals Baäl, Resef, Astarte en Anat. |4| Toen zei de koning van Egypte tegen hen: Waarom, Mozes en Aäron, houdt u het volk van zijn werk af? Ga naar uw dwangarbeid! |5| Verder zei de farao: Zie, de bevolking van dat land is nu al zo talrijk, zou u hen dan willen laten rusten van hun dwangarbeid? |6| Daarom gaf de farao op diezelfde dag het bevel aan de slavendrijvers onder het volk en de voormannen ervan: |7| U mag voortaan geen stro meer aan het volk verstrekken om de tichelstenen te maken, zoals voorheen. Laten zij zelf maar stro gaan verzamelen. E X O D U S 5:1-6:1 – MOZES SPREEKT TOT DE FARAO 75 GRAFSCHILDERIJ UIT DE TIJD VAN THUTMOSES III Voor het maken van de tichelstenen gebruikte het volk een mengsel van stro, stoppels, leem en water. Deze materialen werden met de voeten gestampt en in vormen geperst. |8| Evenwel moet u hun opdragen om hetzelfde aantal tichelstenen te maken als voorheen. U mag daarvan niets afdoen, want zij zijn lui. Daarom riepen zij: Laat ons gaan! Laat ons offers brengen aan onze God! |9| De slavendienst moet op die mannen zo zwaar drukken, dat zij die blijven verrichten en geen aandacht schenken aan leugenachtige woorden. |10| Toen vertrokken de slavendrijvers van het volk en de voormannen ervan en zeiden tegen het volk: Zo zegt de farao: Ik geef u geen stro meer. |11| Ga zelf en haal voor uzelf stro, waar u het maar kunt vinden. Van uw werk gaat echter niets af. |12| Toen verspreidde het volk zich over heel het land Egypte om stoppels te verzamelen in plaats van stro. |13| En de slavendrijvers bleven aandringen: Lever het volle werk, de per dag opgelegde hoeveelheid, evenals toen er stro was. 76 |14| De voormannen van de Israëlieten, die de opzichters van de farao over hen aangesteld hadden, werden geslagen. Men zei: Waarom hebt u, zoals voorheen, uw voorgeschreven aantal tichelstenen niet klaargekregen, zowel gisteren als vandaag? |15| Toen kwamen de voormannen van de Israëlieten en riepen tegen de farao: Waarom behandelt u uw dienaren zo? De voormannen van de Israëlieten hadden eenvoudig toegang tot de farao. Het is vanuit archeologische vondsten bekend dat personen die in de slavernij verkeren zonder toestemming van de Egyptische ambtenaren zich konden beroepen op de farao.1 Ze zouden echter tevergeefs om genade smeken. |16| Stro wordt uw dienaren niet gegeven, en toch zeggen zij voortdurend tegen ons: Maak tichelstenen! En zie, uw dienaren worden geslagen, maar uw volk staat schuldig. |17| Maar hij zei: Lui zijn jullie, lui! Daarom zeggen jullie: Laat ons gaan! Laat ons offers brengen aan Jahweh! |18| Nu dan, ga! Aan het werk! Stro wordt jullie niet gegeven, toch moeten jullie hetzelfde aantal tichelstenen leveren. |19| Toen zagen de voormannen van de Israëlieten dat het er slecht met hen voorstond, omdat men zei: U mag niets afdoen van uw tichelstenen, van de per dag opgelegde hoeveelheid. |20| Toen zij bij de farao vertrokken, troffen zij Mozes en Aäron aan, die hen op stonden te wachten. |21| En zij zeiden tegen hen: Laat Jahweh op u mogen toezien en laat Hij mogen oordelen. U hebt ons in een kwade reuk gebracht bij de farao en bij zijn dienaren, door hun een zwaard in handen te geven om ons te doden. Farao weigert om het volk te laten gaan en het volk toont meteen al geen belangstelling meer voor Mozes de door Gods gezonden verlosser. 1 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 31. E X O D U S 5:1-6:1 – MOZES SPREEKT TOT DE FARAO 77 |22| Toen keerde Mozes terug tot Jahweh en zei: Jahweh, waarom brengt U onheil over dit volk? Waarom hebt U mij dan gezonden? |23| Ja, vanaf het ogenblik dat ik naar de farao ben gegaan om in Uw Naam te spreken, heeft hij onheil over dit volk gebracht en U hebt Uw volk helemaal niet gered. |1| Maar Jahweh zei tot Mozes: ‘Nu zul je zien, wat Ik aan Farao zal doen; want door een sterke hand zal hij hen laten gaan, ja door een sterke hand hen uit zijn land drijven.’ E X O D U S 6:2-13 – GOD BEMOEDIGT MOZES 79 7 | 6:2-13 – God bemoedigt Mozes (2) Voorts sprak God tot Mozes en zei tot hem: ‘Ik ben Jahweh.’ (3) Ik ben aan Abraham, Isaak en Jakob verschenen als God de Almachtige, maar met mijn naam Jahweh ben Ik hun niet bekend geweest. (4) Niet alleen heb Ik mijn verbond met hen opgericht om hun het land Kanaän te geven, het land hunner vreemdelingschap, waar zij als vreemdelingen vertoefd hebben; (5) maar ook heb Ik de klacht der Israëlieten gehoord, die door de Egyptenaren tot slaven gemaakt zijn, en Ik heb gedacht aan mijn verbond. (6) Zeg derhalve tot de Israëlieten: “Ik ben Jahweh, Ik zal jullie onder de dwangarbeid der Egyptenaren uitleiden, jullie redden van hun slavernij en jullie verlossen door een uitgestrekte arm en onder zware gerichten. (7) Ik zal Mij jullie tot een volk aannemen en Ik zal jullie tot een God zijn, opdat jullie weten, dat Ik, Jahweh, jullie God, het ben, die jullie onder de dwangarbeid der Egyptenaren uitleid. (8) En Ik zal jullie brengen naar het land, waarvan Ik gezworen heb het aan Abraham, Isaak en Jakob te zullen geven, en Ik zal het jullie geven tot een bezitting, Ik Jahweh.”’ (9) Toen sprak Mozes aldus tot de Israëlieten, maar zij luisterden niet naar Mozes uit ongeduld en wegens de harde slavernij. (10) Vervolgens zei Jahweh tot Mozes: (11) ‘Ga naar Farao, de koning van Egypte, en zeg, dat hij de Israëlieten uit zijn land moet laten gaan.’ (12) Maar Mozes sprak voor Jahwehs aangezicht: ‘De Israëlieten luisterden niet eens naar mij, hoe zou dan farao naar mij luisteren, terwijl ik onbesneden lippen heb?’ (13) Jahweh echter sprak tot Mozes en Aäron en vaardigde hen af naar de Israëlieten en naar Farao, de koning van Egypte, om de Israëlieten uit het land Egypte te leiden. |2| Voorts sprak God tot Mozes en zei tot hem: ‘Ik ben Jahweh.’ |3| Ik ben aan Abraham, Isaak en Jakob verschenen als God de Almachtige, maar met mijn naam Jahweh ben Ik hun niet bekend geweest. Diverse keren lezen we in het leven van de aartsvaderen dat Jahweh met hun sprak. Verschillende antwoorden zijn daarom in het verleden op dit probleem gegeven: (1) De naam Jahweh was pas in de tijd van Mozes bekend. Er zijn twee documenten uit verschillende tijden, namelijk E die de godsnaam Elohim (God) in 850v.Chr.; en J die de godsnaam Jahweh in 750v.Chr. gebruikt. Die bronnen zijn in 650v.Chr. tot één werk ‘JE’ samengevoegd. (2) De naam Jahweh is pas sedert Mozes mogelijk. De bronnen van Genesis hebben oorspronkelijk een andere godsnaam gehad. De eindredactie van Genesis (bijvoorbeeld Mozes) heeft die echter vervangen door de godsnaam Jahweh, om zo de eenheid tussen de 80 God van Mozes en die van de verbondsvaders te onderstrepen. Oorspronkelijk stond zodoende in Genesis waar nu ‘Jahweh’ staat: ‘God de Almachtige’. Bij Isaäk ontbreekt namelijk de informatie, dat God als God de Almachtige aan hem verschenen is, wat wel in Ex6:3 gezegd wordt. (3) De naam van Jahweh was van tevoren aan de mensheid en dus ook aan de verbondsvaders bekend. Ex6:3 moet niet als ontkennende uitspraak, maar als een vraag worden verstaan. Volgens Motyer is Ex6:2-3 parallel opgebouwd: (a) Ik ben Jahweh; (b) En Ik verscheen aan Abraham, aan Isaak en aan Jakob met ‘God de Almachtige’; (a’) En mijn naam is Jahweh; en (b’) Maakte ik mij aan hen niet bekend? (4) De naam van Jahweh was van tevoren aan de mensheid en dus ook aan de verbondsvaders bekend. Hij werd er niet met zijn diens knechten in verband gebracht. De volledige betekenis van die naam was echter nog niet bekend. Die wordt nu pas aan Mozes geopenbaard. Hij is degene die Israël uit de slavernij bevrijdt, die met hen een verbond, wil sluiten (op de berg Sinaï), en die hen naar het beloofde land wil brengen op grond van zijn belofte aan de verbondsvaders. We zouden een vergelijking kunnen maken met de titel ‘Messias’. Ook deze titel was in het Oude Testament bekend, maar nog kon de volledige diepte van de Messias niet gezien worden. Dat werd pas openbaar na de gebeurtenissen in het Nieuwe Testament. Hiertegen kan het volgende gezegd worden: (1) Ondanks dat er heel wat haken en ogen aan de hier voorgestelde document-hypothese vastzitten, moeten we ons de vraag stellen, waarom J de naam Jahweh opschrijft voor de tijd dat Jahweh bekend was. En waarom heeft de latere redactie dat probleem niet gezien en een tegenstrijdig werk achtergelaten? (2) Heeft de redactie dan bij Isaak de naam te weinig vervangen? Het is verder opvallend dat de Almachtige door God zelf wordt gebruikt als ook door de verbondsvaders. Dit gebeurd vooral als er iets onmogelijks moet gebeuren of als een mens aan grote gevaren bloot gesteld is, dat zonder bescherming door God hij geen kans voor een goede afloop heeft. Het is dus opvallend dat deze Naam van God gericht wordt gebruikt. En dat spreekt tegen de gedachte dat de godsnaam zo maar vervangen kan worden. E X O D U S 6:2-13 – GOD BEMOEDIGT MOZES 81 (3) Dit is een goede mogelijkheid. Toch blijft de vraag over waarom God het laatste zinsdeel door een retorische vraag met een ontkenning moest formuleren? (4) Deze oplossing biedt de beste mogelijkheid. De uitspraak in Ex6:3 wijst er dus op, dat Hij een verdere diepte aan zijn naam wil geven, als Israël met Hem in een verbond wil leven en Hem daarbij aanroept. |4| Niet alleen heb Ik mijn verbond met hen opgericht om hun het land Kanaän te geven, het land hunner vreemdelingschap, waar zij als vreemdelingen vertoefd hebben; |5| maar ook heb Ik de klacht der Israëlieten gehoord, die door de Egyptenaren tot slaven gemaakt zijn, en Ik heb gedacht aan mijn verbond. |6| Zeg derhalve tot de Israëlieten: “Ik ben Jahweh, Ik zal jullie onder de dwangarbeid der Egyptenaren uitleiden, jullie redden van hun slavernij en jullie verlossen door een uitgestrekte arm en onder zware gerichten. Als reactie op Mozes’ vraag, zegt Jahweh zeven keer in vs6-8 ‘Ik wil’. In vs6 gaat het om de uitleiding en bevrijding die God wil doen, in vs7 om de adoptie van Israël die God wil doen en in vs8 om erom dat God het volk in het land wil brengen. Deze zeven keer ‘Ik wil’ zijn daardoor omringt door het ‘Ik ben Jahweh’ (vs6,8).1 Het jodendom denkt aan deze onderwerpen terug bij het vieren van het Pascha. Vier drinkbekers staan dan symbool voor het uitleiden (vs6), bevrijden (vs6), adopteren (vs7) en de ontvangst van het beloofde land (vs8). De laatste beker blijft staan omdat het volk nog niet volledig in het land is teruggekeerd en Elia nog niet is verschenen. Sommigen denken dat dit gebruik eveneens al bestond in de nieuwtestamentische tijd en door de Heer Jezus werd toegepast bij de instelling van het avondmaal (vgl. comm. Lc22). |7| 1 Ik zal Mij jullie tot een volk aannemen en Ik zal jullie tot een God zijn, opdat jullie weten, dat Ik, Jahweh, jullie God, het ben, die jullie onder de dwangarbeid der Egyptenaren uitleid. V.P. Hamilton, Handbook on the Pentateuch (Grand Rapids:Baker, 1982), 156. 82 Het ‘weten’ dat God Jahweh is, zal een belangrijk thema zijn in de volgende hoofdstukken. Ex wijst er meermaals op dat zowel de Egyptenaren (7:5; 14:4,18), als de farao (7:17; 8:10,22; 9:14,29) als Israël (6:7; 10:2; 11:7) mag weten dat Jahweh God is. |8| En Ik zal jullie brengen naar het land, waarvan Ik gezworen heb het aan Abraham, Isaak en Jakob te zullen geven, en Ik zal het jullie geven tot een bezitting, Ik Jahweh.”’ |9| Toen sprak Mozes aldus tot de Israëlieten, maar zij luisterden niet naar Mozes uit ongeduld en wegens de harde slavernij. |10| Vervolgens zei Jahweh tot Mozes: |11| ‘Ga naar Farao, de koning van Egypte, en zeg, dat hij de Israëlieten uit zijn land moet laten gaan.’ |12| Maar Mozes sprak voor Jahwehs aangezicht: ‘De Israëlieten luisterden niet eens naar mij, hoe zou dan farao naar mij luisteren, terwijl ik onbesneden lippen heb?’ In het verleden noemde Mozes al eens dat hij niet kon voldoen aan Gods roeping. Hij wees er toen op dat hij ‘zwaar van mond en zwaar van tong’ was (4:10). Dit argument steekt nu opnieuw de kop op. Twee keer vermeldt Mozes aan Jahweh dat anderen niet naar hem luisteren, omdat hij ‘onbesneden lippen’ heeft (6:12,30; vgl. SV, WV). Verklarend vertalen anderen deze Hebreeuwse uitdrukking met: ‘ik kom immers moeilijk uit mijn woorden’ (NBV), ‘bovendien praat ik niet zo gemakkelijk’ (GNB), ‘ben ik niet welbespraakt’ (HSV), ‘terwijl ik zo slecht ter tale ben’ (NBG). De term ‘onbesneden lippen’ laten George Coats in de richting denken dat Mozes’ lippen de opdracht van Jahweh niet kunnen gehoorzamen. 2 Coats maakt zijn conclusie hierbij los van de idee dat Mozes een spraakprobleem heeft. Maar hiermee doet hij onvoldoende recht aan Ex4:10 en Jahwehs reactie hierop in Ex4:11. Mozes is zwaar van mond en zwaar van tong en daarmee niet in staat om welbespraakt te zijn. Het onbesneden van lippen zijn, verwijst daarmee naar een fysieke beperking bij het spreken. 3 2 3 Coats 1988, 68–69, 78. Levin 1992, 632. E X O D U S 6:2-13 – GOD BEMOEDIGT MOZES 83 Mozes is hierbij de belofte van Jahweh vergeten dat Hij degene is die met hem zal zijn. Het is altijd fataal als mensen letten op de eigen zwakheden en moeilijkheden in hun dienst voor God. Te gemakkelijk laten ze zich daardoor verlammen en vergeten ze op te zien naar de God die hen tot de dienst het mandaat gaf. |13| Jahweh echter sprak tot Mozes en Aäron en vaardigde hen af naar de Israëlieten en naar Farao, de koning van Egypte, om de Israëlieten uit het land Egypte te leiden. Ondanks de reactie van het volk, het falen van Mozes en de openlijke tegenstand van de farao, gaat God door met de uitwerking van zijn verlossingswerk. E X O D U S 6:14-30 – STAMBOOM VAN DE LEVIETEN 85 8 | 6:14-30 – Stamboom van de Levieten (14) Dit zijn hun familiehoofden: De zonen van Ruben, de eerstgeborene van Israël: Chanok, Pallu, Chesron en Karmi; dit zijn de geslachten van Ruben. (15) De zonen van Simeon: Jemuel, Jamin, Ohad, Jakin, Sochar en Saul, de zoon ener Kanaänitische; dit zijn de geslachten van Simeon. (16) En dit zijn de namen van de zonen van Levi naar de volgorde van hun geboorten: Gerson, Kehat en Merari. En de levensjaren van Levi waren honderd zevenendertig jaar. (17) De zonen van Gerson: Libni en Simi, naar hun geslachten. (18) De zonen van Kehat: Amram, Jishar, Chebron en Uzziel. En de levensjaren van Kehat waren honderd drieendertig jaar. (19) De zonen van Merari: Machli en Musi. Dit zijn de geslachten van Levi naar de volgorde van hun geboorten. (20) En Amram nam zich Jokebed, zijn tante, tot vrouw, en zij baarde hem Aäron en Mozes. En de levensjaren van Amram waren honderd zevenendertig jaar. (21) De zonen van Jishar: Korach, Nefeg en Zikri. (22) De zonen van Uzziel: Misael, Elsafan en Sitri. (23) En Aäron nam zich Eliseba, de dochter van Amminadab, de zuster van Nachson, tot vrouw, en zij baarde hem Nadab, Abihu, Eleazar en Itamar. (24) De zonen van Korach: Assir, Elkana en Abiasaf; dit zijn de geslachten van de Korachieten. (25) Eleazar, de zoon van Aäron, nam zich een der dochters van Putiel tot vrouw, en zij baarde hem Pinechas. Dit zijn de familiehoofden der Levieten naar hun geslachten. (26) Dit zijn Aäron en Mozes, tot wie Jahweh gezegd heeft: ‘Leid de Israëlieten uit het land Egypte volgens hun legerscharen.’ (27) Zij zijn het, die tot Farao, de koning van Egypte, gesproken hebben, dat hij de Israëlieten uit Egypte zou laten gaan. Dit zijn Mozes en Aäron. (28) Ten dage, dat Jahweh sprak tot Mozes in het land Egypte, (29) sprak Jahweh tot Mozes aldus: ‘Ik ben Jahweh; zeg tot farao, de koning van Egypte, alles wat Ik tot je zeg.’ (30) Maar Mozes zei voor het aangezicht van Jahweh: ‘Ik heb immers onbesneden lippen; hoe zou farao dan naar mij luisteren?’ Na het geslachtsregister in Ex1 somt de auteur een nieuw geslachtsregister op waarin de nadruk op de nakomelingen van Levi ligt. Doordat er slechts vier generaties tussen Jakob en Mozes zijn beschreven (Jakob, Levi, Kohat, Amram, Mozes) en we uit Gn50:23 weten dat Jozef nog leefde toen zijn klein-kleinkinderen werden geboren, lijkt het erop dat de schrijver niet alle nakomelingen vermeldt.1 |14| 1 Dit zijn hun familiehoofden: De zonen van Ruben, de eerstgeborene van Israël: Chanok, Pallu, Chesron en Karmi; dit zijn de geslachten van Ruben. V.P. Hamilton, Handbook on the Pentateuch (Grand Rapids:Baker, 1982), 158. 86 |15| De zonen van Simeon: Jemuel, Jamin, Ohad, Jakin, Sochar en Saul, de zoon ener Kanaänitische; dit zijn de geslachten van Simeon. |16| En dit zijn de namen van de zonen van Levi naar de volgorde van hun geboorten: Gerson, Kehat en Merari. En de levensjaren van Levi waren honderd zevenendertig jaar. Deze drie zonen van Levi waren geboren in Kanaän (Gn46:11). Kehat was de voorvader van Mozes (vs18,20). |17| De zonen van Gerson: Libni en Simi, naar hun geslachten. |18| De zonen van Kehat: Amram, Jishar, Chebron en Uzziel. En de levensjaren van Kehat waren honderd drieendertig jaar. |19| De zonen van Merari: Machli en Musi. Dit zijn de geslachten van Levi naar de volgorde van hun geboorten. |20| En Amram nam zich Jokebed, zijn tante, tot vrouw, en zij baarde hem Aäron en Mozes. En de levensjaren van Amram waren honderd zevenendertig jaar. Amram huwde ‘Jokebed, zijn tante’. Dit soort huwelijken zou Lv18:12-13 en 20:19 later verbieden. Beiden behoorden ze tot de stam van Levi, waardoor hun zonen, Aäron en Mozes, deel hadden aan de latere priesterstam. |21| De zonen van Jishar: Korach, Nefeg en Zikri. |22| De zonen van Uzziel: Misael, Elsafan en Sitri. |23| En Aäron nam zich Eliseba, de dochter van Amminadab, de zuster van Nachson, tot vrouw, en zij baarde hem Nadab, Abihu, Eleazar en Itamar. |24| De zonen van Korach: Assir, Elkana en Abiasaf; dit zijn de geslachten van de Korachieten. E X O D U S 6:14-30 – STAMBOOM VAN DE LEVIETEN |25| 87 Eleazar, de zoon van Aäron, nam zich een der dochters van Putiel tot vrouw, en zij baarde hem Pinechas. Dit zijn de familiehoofden der Levieten naar hun geslachten. De namen Putiël en Pinechas kwamen uit Egypte. Deze Egyptische invloed kan worden toegeschreven aan de gemengde huwelijken die er in Egypte ontstonden. Het is opvallend dat Pinechas in deze stamboom als laatste genoemd wordt. De reden daarvoor moet een voorbereiding op Nm25:11-13 zijn, waarin Pinechas Israël redt van de toorn van de Heer. |26| Dit zijn Aäron en Mozes, tot wie Jahweh gezegd heeft: ‘Leid de Israëlieten uit het land Egypte volgens hun legerscharen.’ Het is opvallend dat Mozes in het Bijbelboek Exodus voor Aäron wordt genoemd. Aäron was de oudste. Mozes is echter de man die door God geroepen is als verlosser van het volk. |27| Zij zijn het, die tot Farao, de koning van Egypte, gesproken hebben, dat hij de Israëlieten uit Egypte zou laten gaan. Dit zijn Mozes en Aäron. De stamboom sluit door vs26 en 27 met een inclusio af: ‘dit is Aäron en Mozes’ (vs26), ‘dit is Mozes en Aäron’ (vs27). |28| Ten dage, dat Jahweh sprak tot Mozes in het land Egypte, |29| sprak Jahweh tot Mozes aldus: ‘Ik ben Jahweh; zeg tot farao, de koning van Egypte, alles wat Ik tot je zeg.’ |30| Maar Mozes zei voor het aangezicht van Jahweh: ‘Ik heb immers onbesneden lippen; hoe zou farao dan naar mij luisteren?’ Met dit vers keren we terug naar het verhaal in Ex6:12. E X O D U S 7:1-11:10 – TIEN TEKENS VOOR EGYPTE 89 9 | 7:1-11:10 – Tien tekens voor Egypte A 7:1-5 – Jahweh openbaart Mozes zijn plan (1) Toen zei Jahweh tegen Mozes: ‘Zie, Ik heb je tot een God gesteld voor de farao en je broer Aäron zal jou profeet zijn. (2) Jijzelf moet alles zeggen wat Ik je zal gebieden en Aäron, je broer, moet tot de farao spreken, dat hij de Israëlieten uit zijn land laat wegtrekken. (3) Maar Ik zelf zal het hart van de farao verharden en mijn tekenen en wonderen in het land Egypte talrijk maken. (4) De farao zal niet naar je luisteren, maar Ik zal mijn hand op Egypte leggen en mijn legers, mijn volk, de Israëlieten, uit het land Egypte wegleiden onder hevige strafgerichten. (5) Dan zullen de Egyptenaren weten dat Ik Jahweh ben, als Ik mijn hand over Egypte uitstrek en de Israëlieten uit hun midden wegleid.’ |1| Toen zei Jahweh tegen Mozes: ‘Zie, Ik heb je tot een God gesteld voor de farao en je broer Aäron zal jou profeet zijn. |2| Jijzelf moet alles zeggen wat Ik je zal gebieden en Aäron, je broer, moet tot de farao spreken, dat hij de Israëlieten uit zijn land laat wegtrekken. |3| Maar Ik zelf zal het hart van de farao verharden en mijn tekenen en wonderen in het land Egypte talrijk maken. Jahweh openbaart Mozes al dat Hij op een bepaald ogenblik farao’s hart verhard. Dat zal pas bij de zesde ramp in Ex9:12 gebeuren nadat farao vijf keer zijn eigen hart heeft verhard (7:14; 8:15,19,32; 9:7). Pas na Ex9:12 spreekt de tekst duidelijk uit dat Jahweh het hart van farao eveneens verhardde (9:35; 10:1,20,27; 11:10). Daartegenover staan meerdere openbaringen die God aan farao in genade schenkt, zoals de gebeden van Mozes voor de farao (8:8,28; 9:28; 10:17) en het getuigenis van zijn eigen tovenaars (8:19). |4| De farao zal niet naar je luisteren, maar Ik zal mijn hand op Egypte leggen en mijn legers, mijn volk, de Israëlieten, uit het land Egypte wegleiden onder hevige strafgerichten. God zal door wonderen en tekenen het land Egypte dwingen om zijn volk Israël vrij te laten. Het zijn de legers van Jahweh die Hij bevrijdt en 90 waardoor Hij een heilige oorlog voert. Uiteindelijk zal Egypte het volk laten gaan nadat er tien strafgerichten over haar zijn gekomen. Die strafgerichten dienen als tekenen en wonderen om Jahweh te erkennen (vs6). Enkel de laatste zal dan ook pas de term ‘plaag’ dragen (Ex9:14). De rampen die over Egypte komen kunnen we als volgt literair weergeven: Ramp Waarschuw Actor Israël Tijd Bloed Ja Aäron Betroffen ‘s morgens Sta voor farao Bevel Kikkers Ja Aäron Betroffen Geen Ga naar farao Muggen Nee Aäron Betroffen Geen Geen Steekvliegen Ja Jahweh Deels bewaard ‘s morgens Sta voor farao Veepest Ja Jahweh Deels bewaard Geen Zweren Nee Mozes+Aäron Bewaard Geen Hagel Ja Mozes Bewaard ‘s morgens Sta voor farao Sprinkhanen Ja Mozes Bewaard Geen Ga naar farao Duisternis Nee Mozes Bewaard Geen Geen Dood Ja Jahweh Deels bewaard Geen Geen Ga naar farao Geen Tien rampen over Egypte Logische oorzaak van de rampen In het verleden is er gezocht naar een logische oorzaak voor de strafgerichten. 1 Waren het natuurlijke rampen die regelmatig in Egypte voorkwamen en logisch op elkaar volgden of die een kosmische verandering veroorzaakte? 2 Een rivier vol bloed lijkt wel een oorzaak te zijn voor veel kikkers. Toch kunnen we niet elke ramp op die wijze verklaren en kan een natuurlijke of kosmische ramp ook niet op commando van Mozes beginnen of eindigen. Op de voorgrond van Ex staat zodoende het spreken van Jahweh door Mozes. De Egyptische afgoden en de rampen Door de uitspraak ‘Ik zal oordelen over al de goden van de Egyptenaren, Ik Jahweh!’ (Ex12:12; Nm33:4), is er gedacht dat Jahweh door elke ramp een afgod in Egypte vernederde. (1) Bloed in de Nijl vernedert de hermafroditische Nijlgod Hapi naar wie de Nijl in het Egyptisch is benoemd en die het land bevrucht (zijn mannelijke aspect) en de vruchten erop laat groeien (zijn vrouwelijke aspect). 3 Het vernedert verder de 1 2 3 J.D. Currid, Ancient Egypt and the Old Testament (Grand Rapids:Baker Books, 1997), 104-120. I. Velikovsky, Werelden in botsing (Deventer:Ankh-Hermes, 1975), 67-116; Eeuwen in chaos: Van Exodus tot Echnaton (Deventer:Ankh-Hermes, 1977), 36-78. Stuart 2006, 131. E X O D U S 7:1-5 – JAHWEH OPENBAART MOZES ZIJN PLAN 91 Nijlbeschermer Khnum en Osiris die in de Egyptische mythologie als moeder van de Hapi geldt en de Nijl ziet als haar bloedstroombaan. (2) De kikkerplaag vernedert de opstandingsgod Heqet (kikkervorm). (3) De veeplaag vernedert de moedergodin Hathor (koevorm), de vruchtbaarheidsgod Aspis (stiervorm). (4) De zweren en blarenplaag vernederen Imhotep, de medicijnengod. (5) De hagelplaag vernedert Nut, de hemelgodin, Seth de stormgod en Min de vruchtbaarheidsgod voor de oogst. (6) De sprinkhanenplaag vernedert Serapia, de sprinkhanenbeschermer en Min de vruchtbaarheidsgod voor de oogst. (7) De plaag van de duisternis vernedert de zongoden Amon-Re, Aten, Atum en Horus. (8) De dood van de eerstgeborenen vernedert de farao en Osiris de levensschenkers. Voor de muggen- en steekvliegenplaag worden er geen duidelijke parallellen gevonden. In de godsdienst van Egypte gold tevens dat het niet-menselijke van grotere waarde was als het menselijke. 4 Ondanks deze parallellen blijft het opvallend dat Ex geen belangstelling heeft in de vermelding van deze afgoden. Het wil ons enkel Jahweh doen kennen als de ware God. De zeven scheppingsdagen en de tien rampen De tien plagen worden in Ps105:28-38 voorgesteld als een anti-scheppingsverhaal; een terugdraaiing van Gn1:1-2:4.5 Het zijn de plagen voor Egypte en de tekenen voor Israël. |5| B Dan zullen de Egyptenaren weten dat Ik Jahweh ben, als Ik mijn hand over Egypte uitstrek en de Israëlieten uit hun midden wegleid.’ 7:6-25 – Plaag 1: Water in bloed (6) Toen deden Mozes en Aäron zoals Jahweh hun geboden had. Aldus deden zij. (7) Mozes was tachtig jaar oud en Aäron drieëntachtig jaar oud, toen zij tot de farao spraken. (8) En Jahweh zei tegen Mozes en Aäron: (9) Als de farao tot u spreekt: Doe voor uzelf een wonderteken, dan moet u tegen Aäron zeggen: Neem uw staf en werp die neer voor de farao en de staf zal tot een slangenmonster worden. (10) Toen kwamen Mozes en Aäron bij de farao en deden precies zoals Jahweh geboden had. Aäron wierp zijn staf neer voor de farao en voor zijn dienaren en hij werd tot een slangenmonster. (11) Maar de farao op zijn beurt riep de wijzen en de tovenaars, en ook zij, de Egyptische magiërs, deden met hun geheime kunsten hetzelfde. (12) Want ieder wierp zijn staf neer en zij werden tot slangenmonsters, maar de staf van Aäron verslond hun staven. (13) Het hart van de farao verhardde zich echter, zodat hij niet naar hen luisterde, zoals Jahweh gesproken had. (14) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Onvermurwbaar is het hart van de farao. Hij weigert het volk weg te laten trekken. (15) Ga ’s morgens vroeg naar de farao, zie, hij zal naar het water toe gaan. Ga dan aan de oever van 4 5 Frankfort 1961, 13. Vgl. Z. Zevit, ‘The Priestly Redaction and Interpretation of the Plague Narrative in Exodus,’ Journal Quarterly Review 66 (1976): 211. 92 de Nijl staan om hem te ontmoeten en de staf, die veranderd is geweest in een slang, moet u in uw hand nemen. (16) U moet dan tegen hem zeggen: Jahweh, de God van de Hebreeën, heeft mij tot u gezonden om te zeggen: Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen in de wildernis. Zie, u hebt echter tot nu toe niet willen luisteren. (17) Zo zegt Jahweh: Hieraan zult u weten dat Ik Jahweh ben. Zie, ik zal met deze staf die in mijn hand is, op het water slaan, dat in de Nijl is, en het zal in bloed veranderd worden. (18) En de vissen die in de Nijl zijn, zullen sterven, zodat de Nijl zal stinken. De Egyptenaren zullen vergeefs moeite doen om het water uit de Nijl te drinken. (19) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Zeg tegen Aäron: Neem uw staf en strek uw hand uit over de wateren van Egypte. Strek hem uit over de stromen, over de rivieren, over de moerassen en over hun hele watervoorraad, zodat zij bloed worden. Er zal bloed zijn in heel Egypte, zelfs in de houten en stenen vaten. (20) Mozes en Aäron deden precies zoals Jahweh geboden had. Hij hief de staf op en sloeg voor de ogen van de farao en zijn dienaren het water dat in de Nijl was. En al het water dat in de Nijl was, werd in bloed veranderd. (21) De vissen die in de Nijl waren, stierven en de Nijl stonk, zodat de Egyptenaren het water uit de Nijl niet konden drinken. Er was bloed in heel het land Egypte. (22) Maar de Egyptische magiërs deden met hun bezweringen hetzelfde, zodat het hart van de farao zich verhardde. Hij luisterde niet naar hen, zoals Jahweh gesproken had. (23) Vervolgens keerde de farao zich om, ging naar zijn huis en nam ook dit niet ter harte. (24) Maar alle Egyptenaren groeven in de omgeving van de Nijl naar drinkwater, want van het water van de Nijl konden zij niet drinken. (25) Zo gingen zeven dagen voorbij, nadat Jahweh de Nijl geslagen had. |6| Toen deden Mozes en Aäron zoals Jahweh hun geboden had. Aldus deden zij. |7| Mozes was tachtig jaar oud en Aäron drieëntachtig jaar oud, toen zij tot de farao spraken. |8| En Jahweh zei tegen Mozes en Aäron: |9| Als de farao tot u spreekt: Doe voor uzelf een wonderteken, dan moet u tegen Aäron zeggen: Neem uw staf en werp die neer voor de farao en de staf zal tot een slangenmonster worden. Jahweh wijst Mozes erop dat Aäron zijn staf voor de farao op de grond dient te werpen. Net zoals Mozes’ staf in Ex4:3 verandert in een dier gebeurt dat ook nu. De context lijkt hierbij erop te wijzen dat dit deze keer niet gebeurt met de staf van Mozes, maar met de staf van Aäron. 6 Uit 4:17 zou de lezer echter verwachten dat de wondertekens zouden gebeuren door de staf van Mozes. Ook valt op dat Jahweh in 4:3 een ander woord gebruikt voor het dier waarin de staf verandert. In 4:3 spreekt hij over een נ(הח(הש. Dat begrip dat verwijst normaal naar een slang. In 7:9 spreekt Jahweh echter over een 6 Wells 2009, 188. E X O D U S 7:6-25 – PLAAG 1: WATER IN BLOED 93 תִי ני ין. Meermaals verwijst תִינייןin het Oude Testament naar de grote zeedieren (Gn1:21; Ps44:20; 74:13; 148:7; Jb7:12; Kl4:3; Ez29:3; 32:2), in Js27:1 staat de term hierbij in relatie met het mythische zeemonster Leviathan en in 51:9 met het mythische zeemonster Rahab. Js27:1 toont tegelijk dat תִי ני יןook verwijst naar een grotere slang. In dit vers noemt de profeet de Leviathan immers zowel een תִינייןals een נ(הח(הש. Ook in Ex7:9 ligt het voor de hand te denken aan een slang. Als de staf daadwerkelijk in een gigantisch zeemonster zou veranderen, zou de reactie van Mozes, Aäron en de farao anders zijn geweest. Toch onthouden we dat het Hebreeuws alle taalkundige verbindingen met zich heeft om tegelijk aan deze betekenis van het zeemonster te denken. LXX, SV en NB maken dat dan ook duidelijk aan hun lezers door תִי ני יןniet eenvoudig te vertalen met ‘slang’, maar met ‘draak’ (δράκων). Persoonlijk kies ik voor de vertaling ‘slangenmonster’ om hetzelfde beeld aan de lezer te geven als het Hebreeuwse תִיניין. |10| Toen kwamen Mozes en Aäron bij de farao en deden precies zoals Jahweh geboden had. Aäron wierp zijn staf neer voor de farao en voor zijn dienaren en hij werd tot een slangenmonster. Doordat de staf in een slang veranderde kon farao beseffen dat de natuur haar hoofd voor Jahweh boog. De keuze was aan hem eveneens nu om zijn hoofd te buigen voor Jahweh. |11| Maar de farao op zijn beurt riep de wijzen en de tovenaars, en ook zij, de Egyptische magiërs, deden met hun geheime kunsten hetzelfde. Farao dacht er niet aan zijn hoofd te buigen voor Jahweh. Vanuit zijn eigen arrogante houding probeerde hij aan te tonen dat het veranderen van een staf in een slang ook voor hem mogelijk was. Ook hij was een god op aarde die dode materie tot leven kon brengen. Jahweh was in dat opzicht niet meer dan hem. Hij riep daarom de wijzen en tovenaars bij zich. Hoewel de wijzen in dat opzicht weinig konden doen voor de farao, lukte het de magiërs met hun ‘geheime kunsten’ ( )לר ה(ה יטיםhetzelfde te doen als Mozes. In de hiëroglyfen van Egypte vinden we meerdere magische handelingen. Magie werd met grote zorg en veelvuldig beoefend aan het Egyptische hof. De Babylonische Talmoed schrijft dat tien maten aan magie op aarde 94 aanwezig waren. Negen ervaren waren ‘ontdekt’ door Egypte en één bleef over voor de verdere wereld.7 Douglas Stuart denkt wel bij deze ‘geheime kunsten’ eerder aan aan tovertrucs dan aan satanische krachten die een stok tot leven brengen. 8 Ondanks dat de Egyptische magiërs de paar eerste plagen deels nadeden, lukte dat niet meer bij de latere plagen. |12| Want ieder wierp zijn staf neer en zij werden tot slangenmonsters, maar de staf van Aäron verslond hun staven. Toen de slang van Aäron een van de slangen van de magiërs verslond, stonden zij complex ernaast. Dit konden zij niet nadoen, waardoor de slang van Aäron uiteindelijk alle slangen van de magiërs verslond. |13| Het hart van de farao verhardde zich echter, zodat hij niet naar hen luisterde, zoals Jahweh gesproken had. |14| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Onvermurwbaar is het hart van de farao. Hij weigert het volk weg te laten trekken. |15| Ga ’s morgens vroeg naar de farao, zie, hij zal naar het water toe gaan. Ga dan aan de oever van de Nijl staan om hem te ontmoeten en de staf, die veranderd is geweest in een slang, moet u in uw hand nemen. |16| U moet dan tegen hem zeggen: Jahweh, de God van de Hebreeën, heeft mij tot u gezonden om te zeggen: Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen in de wildernis. Zie, u hebt echter tot nu toe niet willen luisteren. |17| Zo zegt Jahweh: Hieraan zult u weten dat Ik Jahweh ben. Zie, ik zal met deze staf die in mijn hand is, op het water slaan, dat in de Nijl is, en het zal in bloed veranderd worden. De plagen tonen Egypte dat Jahweh de enige ware en levende God is. Tegelijk zijn deze plagen ook een getuigenis voor het volk Israël dat Jahweh de God is die het voor hen opneemt. 7 8 Neusner 2011b, 49b. Stuart 2006, 195. E X O D U S 7:6-25 – PLAAG 1: WATER IN BLOED 95 |18| En de vissen die in de Nijl zijn, zullen sterven, zodat de Nijl zal stinken. De Egyptenaren zullen vergeefs moeite doen om het water uit de Nijl te drinken. |19| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Zeg tegen Aäron: Neem uw staf en strek uw hand uit over de wateren van Egypte. Strek hem uit over de stromen, over de rivieren, over de moerassen en over hun hele watervoorraad, zodat zij bloed worden. Er zal bloed zijn in heel Egypte, zelfs in de houten en stenen vaten. |20| Mozes en Aäron deden precies zoals Jahweh geboden had. Hij hief de staf op en sloeg voor de ogen van de farao en zijn dienaren het water dat in de Nijl was. En al het water dat in de Nijl was, werd in bloed veranderd. Douglas Stuart ziet in deze daad een overwinning over de Hapi, de god van de Nijl.9 Later zouden de profeten verkondigen dat de Nijl van Egypte droog zou komen te staan (Ez29:9; 30:12; Zc10:11). |21| De vissen die in de Nijl waren, stierven en de Nijl stonk, zodat de Egyptenaren het water uit de Nijl niet konden drinken. Er was bloed in heel het land Egypte. |22| Maar de Egyptische magiërs deden met hun bezweringen hetzelfde, zodat het hart van de farao zich verhardde. Hij luisterde niet naar hen, zoals Jahweh gesproken had. |23| Vervolgens keerde de farao zich om, ging naar zijn huis en nam ook dit niet ter harte. |24| Maar alle Egyptenaren groeven in de omgeving van de Nijl naar drinkwater, want van het water van de Nijl konden zij niet drinken. |25| Zo gingen zeven dagen voorbij, nadat Jahweh de Nijl geslagen had. 9 Ibid., 132. 96 C 8:1-32 – Plaag 2-4: kikkers, steekmuggen, vliegen (1) Daarna zei Jahweh tegen Mozes: Ga naar de farao toe en zeg tegen hem: Zo zegt Jahweh: Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen. (2) En indien u weigert het te laten wegtrekken, zie, dan zal Ik heel uw land met kikkers treffen, (3) zodat de Nijl krioelen zal van kikkers. Ze zullen eruit omhoog klimmen en in uw huis komen, in uw slaapkamer, ja, op uw bed, ook in de huizen van uw dienaren en bij uw volk, ja, in uw ovens en in uw baktroggen. (4) Tegen u, tegen uw volk en tegen al uw dienaren zullen de kikkers omhoog klimmen. (5) Verder zei Jahweh tegen Mozes: Zeg tegen Aäron: Strek uw hand met uw staf uit over de stromen, over de rivieren en over de moerassen, en laat kikkers omhoog klimmen over het land Egypte. (6) Toen strekte Aäron zijn hand uit over de wateren van Egypte, en er klommen kikkers uit en zij bedekten het land Egypte. (7) Maar de magiërs deden met hun bezweringen hetzelfde. Ook zij lieten kikkers over het land Egypte omhoog klimmen. (8) Toen riep de farao Mozes en Aäron en zei: Bid vurig tot Jahweh, dat Hij de kikkers van mij en mijn volk wegneemt; dan zal ik het volk laten wegtrekken, zodat zij offers aan Jahweh kunnen brengen. (9) Maar Mozes zei tegen de farao: Houd tegenover mij de eer aan uzelf! Wanneer zal ik voor u, uw dienaren en uw volk vurig bidden om deze kikkers bij u vandaan en uit uw huizen uit te roeien, zodat ze alleen in de Nijl overblijven? (10) Hij zei: Morgen. Toen zei Mozes: Overeenkomstig uw woorden zal het gebeuren, opdat u weet dat er niemand is zoals Jahweh, onze God. (11) Dan zullen de kikkers bij u vandaan, uit uw huizen, bij uw dienaren en uw volk weggaan. Ze zullen alleen in de Nijl overblijven. (12) Toen gingen Mozes en Aäron bij de farao weg. En Mozes riep tot Jahweh vanwege de kikkers, waarmee Hij de farao had getroffen. (13) En Jahweh deed overeenkomstig het woord van Mozes. De kikkers stierven weg uit de huizen, uit de binnenplaatsen en van de velden. (14) Zij verzamelden ze bij hopen, en het land stonk ervan. (15) Toen nu de farao zag dat er verlichting was gekomen, maakte hij zijn hart onvermurwbaar, zodat hij niet naar hen luisterde, zoals Jahweh gesproken had. (16) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Zeg tegen Aäron: Strek uw staf uit en sla het stof van de aarde, zodat het tot luizen wordt in heel het land Egypte. (17) En zo deden zij. Aäron strekte zijn hand met zijn staf uit en sloeg het stof van de aarde, en de luizen kwamen op de mensen en op de dieren. Al het stof van de aarde werd tot luizen, in heel het land Egypte. (18) De magiërs deden met hun bezweringen hetzelfde om luizen voort te brengen, maar zij konden het niet. De luizen waren op de mensen en op de dieren. (19) Toen zeiden de magiërs tegen de farao: Dit is Gods vinger! Maar het hart van de farao verhardde zich, zodat hij niet naar hen luisterde, zoals Jahweh gesproken had. (20) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Sta morgen vroeg op en ga voor de farao staan. Zie, wanneer hij naar het water toe gaat, moet u tegen hem zeggen: Zo zegt Jahweh: Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen. (21) Want als u Mijn volk niet laat wegtrekken, zie, dan zal Ik een vliegenzwerm op u, uw dienaren, uw volk en uw huizen afsturen, zodat de huizen van de Egyptenaren, en zelfs de grond waarop zij staan, vol ongedierte zullen zijn. (22) Maar Ik zal op die dag een uitzondering maken voor het land Gosen, waar Mijn volk woont, zodat daar geen vliegenzwerm zal zijn, opdat u zult weten dat Ik, Jahweh, in het midden van het land aanwezig ben. (23) Ik zal Mijn volk ervan vrijwaren en uw volk niet. Morgen zal dit teken gebeuren. (24) En Jahweh deed aldus: er kwam een zware vliegenzwerm in het huis van de farao, in de huizen van zijn dienaren en in heel het land Egypte. Het land werd te gronde gericht door de vliegenzwerm. (25) Toen riep de farao Mozes en Aäron, en zei: Ga heen, breng offers aan uw God in dit land. (26) Maar Mozes zei: Het is niet juist om dat te doen, want wij zouden aan Jahweh, onze God, een offer kunnen brengen waar de Egyptenaren een afschuw van hebben. Zie, wanneer wij voor de ogen van de Egyptenaren een offer zouden brengen waar zij een afschuw van hebben, zouden zij ons dan niet stenigen? (27) Laat ons drie dagreizen ver de wildernis in gaan, zodat wij aan Jahweh, onze God, offers kunnen brengen, zoals Hij tegen ons zeggen zal. (28) Toen zei de farao: Ík zal u laten wegtrekken zodat u aan Jahweh, uw God, in de wildernis offers kunt brengen. Alleen, ga beslist niet te E X O D U S 8:1-32 – PLAAG 2-4: KIKKERS, STEEKMUGGEN, VLIEGEN 97 ver weg! Bid vurig voor mij! (29) En Mozes zei: Zie, ik ga naar buiten, bij u vandaan en zal vurig tot Jahweh bidden dat de vliegenzwerm morgen van de farao, zijn dienaren en zijn volk geweken zal zijn. Laat de farao alleen niet met bedriegen doorgaan, door dit volk niet weg te laten trekken om Jahweh offers te brengen. (30) Toen ging Mozes bij de farao weg, en bad vurig tot Jahweh. (31) En Jahweh deed overeenkomstig het woord van Mozes, en de vliegenzwerm week van de farao, van zijn dienaren en van zijn volk. Niet een vlieg bleef er over. (32) Maar de farao maakte ook deze keer zijn hart onvermurwbaar: hij liet het volk niet wegtrekken. |1| Daarna zei Jahweh tegen Mozes: Ga naar de farao toe en zeg tegen hem: Zo zegt Jahweh: Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen. |2| En indien u weigert het te laten wegtrekken, zie, dan zal Ik heel uw land met kikkers treffen, |3| zodat de Nijl krioelen zal van kikkers. Ze zullen eruit omhoog klimmen en in uw huis komen, in uw slaapkamer, ja, op uw bed, ook in de huizen van uw dienaren en bij uw volk, ja, in uw ovens en in uw baktroggen. De heilige dieren werden een pest voor het volk. |4| Tegen u, tegen uw volk en tegen al uw dienaren zullen de kikkers omhoog klimmen. |5| Verder zei Jahweh tegen Mozes: Zeg tegen Aäron: Strek uw hand met uw staf uit over de stromen, over de rivieren en over de moerassen, en laat kikkers omhoog klimmen over het land Egypte. |6| Toen strekte Aäron zijn hand uit over de wateren van Egypte, en er klommen kikkers uit en zij bedekten het land Egypte. |7| Maar de magiërs deden met hun bezweringen hetzelfde. Ook zij lieten kikkers over het land Egypte omhoog klimmen. De tovenaars van de farao proberen evenals Mozes een kikkerplaag te veroorzaken in Egypte. Met humor wijst de schrijver van Ex erop dat dit ook nog lukt! Bij de overmaat aan kikker die Mozes veroorzaakte voegen de magiërs er nog een aantal toe. Diepe ironie aan het hof van Egypte! Maar wie zou deze kikkers laten verdwijnen? 98 |8| Toen riep de farao Mozes en Aäron en zei: Bid vurig tot Jahweh, dat Hij de kikkers van mij en mijn volk wegneemt; dan zal ik het volk laten wegtrekken, zodat zij offers aan Jahweh kunnen brengen. |9| Maar Mozes zei tegen de farao: Houd tegenover mij de eer aan uzelf! Wanneer zal ik voor u, uw dienaren en uw volk vurig bidden om deze kikkers bij u vandaan en uit uw huizen uit te roeien, zodat ze alleen in de Nijl overblijven? |10| Hij zei: Morgen. Toen zei Mozes: Overeenkomstig uw woorden zal het gebeuren, opdat u weet dat er niemand is zoals Jahweh, onze God. |11| Dan zullen de kikkers bij u vandaan, uit uw huizen, bij uw dienaren en uw volk weggaan. Ze zullen alleen in de Nijl overblijven. |12| Toen gingen Mozes en Aäron bij de farao weg. En Mozes riep tot Jahweh vanwege de kikkers, waarmee Hij de farao had getroffen. |13| En Jahweh deed overeenkomstig het woord van Mozes. De kikkers stierven weg uit de huizen, uit de binnenplaatsen en van de velden. |14| Zij verzamelden ze bij hopen, en het land stonk ervan. |15| Toen nu de farao zag dat er verlichting was gekomen, maakte hij zijn hart onvermurwbaar, zodat hij niet naar hen luisterde, zoals Jahweh gesproken had. In de nood riep hij tot Jahweh, maar nadat de moeilijkheden voorbij waren, keerde hij terug naar zijn goddeloze bestaan. |16| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Zeg tegen Aäron: Strek uw staf uit en sla het stof van de aarde, zodat het tot luizen wordt in heel het land Egypte. |17| En zo deden zij. Aäron strekte zijn hand met zijn staf uit en sloeg het stof van de aarde, en de luizen kwamen op de mensen en op de dieren. Al het stof van de aarde werd tot luizen, in heel het land Egypte. E X O D U S 8:1-32 – PLAAG 2-4: KIKKERS, STEEKMUGGEN, VLIEGEN 99 Het is vanuit het Hebreeuws onduidelijk welke dieren er precies kwamen om de Egyptenaren te straffen. Sommigen vertalen ‘luizen’, anderen ‘kevers’ of ‘kakerlakken’. |18| De magiërs deden met hun bezweringen hetzelfde om luizen voort te brengen, maar zij konden het niet. De luizen waren op de mensen en op de dieren. Net als bij de vorige keren probeerden ook nu de magiers van Egypte de ramp na te doen (7:13,22; 8:7). Maar deze keer waren ze niet bij machte om te doen wat Jahweh deed. |19| Toen zeiden de magiërs tegen de farao: Dit is Gods vinger! Maar het hart van de farao verhardde zich, zodat hij niet naar hen luisterde, zoals Jahweh gesproken had. Zelfs de magiërs die ingewijd waren in de occulte machten wisten dat hetgeen gebeurde enkel aan de vinger van God kon worden toegeschreven. |20| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Sta morgen vroeg op en ga voor de farao staan. Zie, wanneer hij naar het water toe gaat, moet u tegen hem zeggen: Zo zegt Jahweh: Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen. |21| Want als u Mijn volk niet laat wegtrekken, zie, dan zal Ik een vliegenzwerm op u, uw dienaren, uw volk en uw huizen afsturen, zodat de huizen van de Egyptenaren, en zelfs de grond waarop zij staan, vol ongedierte zullen zijn. Bij de uitdrukking ‘vliegenzwerm’ (Hebr. ‘árov) mogen we denken aan allerlei insecten: luizen, vlooien, vliegen, muggen, steekvliegen. In tegenstelling tot de nomaden waren de Egyptenaren zeer hygiënisch. 10 Ze wasten zich meermaals per dag. Deze plaag was dan ook des te ernstiger vanuit dit perspectief. |22| 10 Maar Ik zal op die dag een uitzondering maken voor het land Gosen, waar Mijn volk woont, zodat daar geen vliegenzwerm zal zijn, opdat u zult weten dat Ik, Jahweh, in het midden van het land aanwezig ben. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 38. 100 Voor het eerst wordt er gesproken over een afzondering tussen de Israëlieten en de Egyptenaren. |23| Ik zal Mijn volk ervan vrijwaren en uw volk niet. Morgen zal dit teken gebeuren. |24| En Jahweh deed aldus: er kwam een zware vliegenzwerm in het huis van de farao, in de huizen van zijn dienaren en in heel het land Egypte. Het land werd te gronde gericht door de vliegenzwerm. Herodotus schrijft dat de priesters op het punt van hygiëne zo nauwgezet leefden, dat ze hun hoofdhaar en dat van hun lichaam om de drie dagen schoren uit vrees voor het ongedierte.11 |25| Toen riep de farao Mozes en Aäron, en zei: Ga heen, breng offers aan uw God in dit land. Farao probeerde een overeenkomst met Mozes te vinden door het volk in Egypte offers aan hun God te laten brengen. Maar dit was niet hetgeen God wilde. De Heer wilde geen volk in Egypte maar een volk uit Egypte. Satan had er schijnbaar niets op tegen als de slaven godsdienstig werden. Het diende echter te gebeuren in zijn domein.12 De tolerante houding van farao was niet in overeenstemming met Gods wil en moest genegeerd worden. |26| Maar Mozes zei: Het is niet juist om dat te doen, want wij zouden aan Jahweh, onze God, een offer kunnen brengen waar de Egyptenaren een afschuw van hebben. Zie, wanneer wij voor de ogen van de Egyptenaren een offer zouden brengen waar zij een afschuw van hebben, zouden zij ons dan niet stenigen? Mozes beseft maar al te goed wat Jahweh verlangde. Niet Egypte, maar een plaats daarbuiten was de bestemming van het volk. Gods profeet wijst er meteen op dat het brengen van een offer in Egypte ook niet getolereerd zou worden door de Egyptenaren. De Egyptenaren offerden namelijk doorgaans plantaardige producten, vogels en losse stukken vlees. Het offeren van schapen en andere dieren zou een doorn in het vlees zijn voor de god Amun die werd afgebeeld als een ram of schaap. Egyptenaren zouden de offers van de Israëlieten vandaar meteen als godslastering 11 12 Vermeld in E. Dennett, De Verlosten des Heren (Den Haag:Voorhoeve, z.j.), 40. E. Dennett, De Verlosten des Heren (Den Haag:Voorhoeve, z.j.), 43. E X O D U S 8:1-32 – PLAAG 2-4: KIKKERS, STEEKMUGGEN, VLIEGEN 101 opvatten. Vele jaren later zou de offerpraktijk van de joodse kolonie in Elephantine nog voor problemen met de Egyptenaren zorgen.13 |27| Laat ons drie dagreizen ver de wildernis in gaan, zodat wij aan Jahweh, onze God, offers kunnen brengen, zoals Hij tegen ons zeggen zal. |28| Toen zei de farao: Ík zal u laten wegtrekken zodat u aan Jahweh, uw God, in de wildernis offers kunt brengen. Alleen, ga beslist niet te ver weg! Bid vurig voor mij! |29| En Mozes zei: Zie, ik ga naar buiten, bij u vandaan en zal vurig tot Jahweh bidden dat de vliegenzwerm morgen van de farao, zijn dienaren en zijn volk geweken zal zijn. Laat de farao alleen niet met bedriegen doorgaan, door dit volk niet weg te laten trekken om Jahweh offers te brengen. |30| Toen ging Mozes bij de farao weg, en bad vurig tot Jahweh. |31| En Jahweh deed overeenkomstig het woord van Mozes, en de vliegenzwerm week van de farao, van zijn dienaren en van zijn volk. Niet een vlieg bleef er over. |32| Maar de farao maakte ook deze keer zijn hart onvermurwbaar: hij liet het volk niet wegtrekken. D 9:1-35 – Plaag 5-7: pest, blaren, hagel (1) Daarna zei Jahweh tegen Mozes: Ga naar de farao toe en spreek tot hem: Zo zegt Jahweh, de God van de Hebreeën: Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen. (2) Want als u hun weigert te laten wegtrekken en u hen nog langer vasthoudt, (3) zie, dan zal de hand van Jahweh tegen uw vee zijn dat in het veld is, tegen de paarden, tegen de ezels, tegen de kamelen, tegen de runderen en tegen het kleinvee, met een zeer zware pest. (4) En Jahweh zal onderscheid maken tussen het vee van Israël en het vee van Egypte, zodat er niets zal sterven van alles wat van de Israëlieten is. (5) Jahweh bepaalde een vastgestelde tijd en zei: Morgen zal Jahweh deze zaak in het land doen. (6) En Jahweh deed deze zaak de volgende dag. Al het vee van de Egyptenaren stierf, maar van het vee van de Israëlieten stierf niet één dier. (7) De farao zond er dienaren heen, en zie, van het vee van Israël was zelfs niet één dier gestorven. Maar het hart van de farao werd onvermurwbaar en hij liet het volk niet wegtrekken. (8) Toen zei Jahweh tegen Mozes en Aäron: Neem voor uzelf handen vol as uit de oven, en laat Mozes die voor de ogen van de farao hemelwaarts uitstrooien. (9) Dan 13 A.E. Cowley, Aramaic Papyri of the fifth century B.C. (Oxford, 1923), 108-122. 102 zal die over heel het land Egypte worden tot stof en bij de mensen en de dieren in heel Egypte zweren veroorzaken, die als puisten openbreken. (10) En zij namen as uit de oven, gingen voor de farao staan, en Mozes strooide die hemelwaarts uit. Toen ontstonden er bij de mensen en de dieren zweren, die als puisten openbraken, (11) zodat de magiërs vanwege de zweren niet voor Mozes konden staan, want er waren zweren bij de magiërs en bij al de Egyptenaren. (12) Maar Jahweh verhardde het hart van de farao, zodat hij naar hen niet luisterde, zoals Jahweh tot Mozes gesproken had. (13) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Sta morgen vroeg op, ga voor de farao staan en zeg tegen hem: Zo zegt Jahweh, de God van de Hebreeën: Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen. (14) Want deze keer zal Ik al Mijn plagen op uzelf1, op uw dienaren en op uw volk afsturen, zodat u weet dat er op heel de aarde niemand is zoals Ik. (15) Voorzeker, nu had Ik Mijn hand kunnen uitstrekken om u en uw volk met de pest te treffen, zodat u van de aarde uitgeroeid zou zijn. (16) Maar juist hierom heb Ik u laten bestaan om Mijn kracht aan u te tonen, zodat Mijn Naam verteld zal worden op heel de aarde. (17) Houdt u Mijn volk nog in bedwang door het niet te laten wegtrekken? (18) Zie, Ik zal morgen omstreeks deze tijd heel zware hagel doen neerkomen, zoals er in Egypte niet is geweest van de dag af dat het gegrondvest is tot nu toe. (19) Nu dan, laat uw vee en alles wat u op het veld hebt, in veiligheid brengen. Al de mensen en de dieren die zich op het veld bevinden en niet in huis zijn bijeengedreven, zullen sterven als de hagel op hen vallen zal. (20) Wie van de dienaren van de farao het woord van Jahweh vreesde, liet zijn knechten en zijn vee vluchten in de huizen, (21) maar wie het woord van Jahweh niet ter harte nam, liet zijn knechten en zijn vee op het veld. (22) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Strek uw hand uit naar de hemel en het zal hagelen in heel het land Egypte, op de mensen en de dieren en op al het veldgewas in het land Egypte. (23) Toen strekte Mozes zijn staf naar de hemel, en Jahweh gaf donder en hagel. Vuur schoot naar de aarde, en Jahweh liet hagel neerkomen op het land Egypte. (24) Er was hagel en onophoudelijk flitsend bliksemvuur te midden van de hagel, bijzonder zwaar. Iets dergelijks was er in heel het land Egypte nooit gebeurd, sinds het tot volk is geworden. (25) De hagel sloeg in heel het land Egypte alles neer wat op het veld was, van mens tot dier. De hagel sloeg al het veldgewas neer en versplinterde alle bomen van het veld. (26) Alleen in de landstreek Gosen, waar de Israëlieten waren, hagelde het niet. (27) Toen zond de farao dienaren en liet Mozes en Aäron roepen en zei tegen hen: Ik heb deze keer gezondigd. Jahweh is de Rechtvaardige. Ik daarentegen en mijn volk zijn de schuldigen. (28) Bid vurig tot Jahweh, want er is al genoeg donder van God en hagel geweest. Dan zal ik u laten wegtrekken. U hoeft niet langer te blijven. (29) Toen zei Mozes tegen hem: Zodra ik de stad uitgegaan ben, zal ik mijn handen uitbreiden naar Jahweh. De donder zal ophouden en het zal niet meer hagelen, zodat u weet dat de aarde van Jahweh is! (30) Maar wat u en uw dienaren betreft, ik weet, dat u nóg niet voor het aangezicht van Jahweh God vrezen zult. (31) Het vlas en de gerst waren platgeslagen, omdat de gerst in de aar stond en het vlas in de knop. (32) Maar de tarwe en de spelt waren niet platgeslagen, want die zijn later in de tijd. (33) Mozes ging bij de farao weg, de stad uit en strekte zijn handen uit naar Jahweh. De donder en de hagel hielden op en de regen stroomde niet meer op de aarde. (34) Toen de farao zag dat de regen, de hagel en de donder ophielden, ging hij door met zondigen en hij liet zijn hart niet vermurwen, hij en zijn dienaren. (35) Zo werd het hart van de farao verhard en liet hij de Israëlieten niet wegtrekken, zoals Jahweh door de hand van Mozes gesproken had. |1| Daarna zei Jahweh tegen Mozes: Ga naar de farao toe en spreek tot hem: Zo zegt Jahweh, de God van de Hebreeën: Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen. E X O D U S 9:1-35 – PLAAG 5-7: PEST, BLAREN, HAGEL 103 |2| Want als u hun weigert te laten wegtrekken en u hen nog langer vasthoudt, |3| zie, dan zal de hand van Jahweh tegen uw vee zijn dat in het veld is, tegen de paarden, tegen de ezels, tegen de kamelen, tegen de runderen en tegen het kleinvee, met een zeer zware pest. Het vee dat in het veld is zal sterven, in tegenstelling tot de dieren in de stal (Ex9:19). |4| En Jahweh zal onderscheid maken tussen het vee van Israël en het vee van Egypte, zodat er niets zal sterven van alles wat van de Israëlieten is. |5| Jahweh bepaalde een vastgestelde tijd en zei: Morgen zal Jahweh deze zaak in het land doen. |6| En Jahweh deed deze zaak de volgende dag. Al het vee van de Egyptenaren stierf, maar van het vee van de Israëlieten stierf niet één dier. In het verleden is er veelal nagedacht op welke natuurlijke manier verklaard zou kunnen worden dat vee van de Egyptenaren stierf. Monden klauwzeer valt af, omdat dit slechts bij herkauwende dieren voorkomt, zodat paarden en ezels daardoor niet getroffen zouden worden. Mogelijk gaat het om miltziekte die uiterst besmettelijk is en binnen één dag het leven van het dier eist.14 |7| De farao zond er dienaren heen, en zie, van het vee van Israël was zelfs niet één dier gestorven. Maar het hart van de farao werd onvermurwbaar en hij liet het volk niet wegtrekken. |8| Toen zei Jahweh tegen Mozes en Aäron: Neem voor uzelf handen vol as uit de oven, en laat Mozes die voor de ogen van de farao hemelwaarts uitstrooien. |9| Dan zal die over heel het land Egypte worden tot stof en bij de mensen en de dieren in heel Egypte zweren veroorzaken, die als puisten openbreken. 14 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 39. 104 |10| En zij namen as uit de oven, gingen voor de farao staan, en Mozes strooide die hemelwaarts uit. Toen ontstonden er bij de mensen en de dieren zweren, die als puisten openbraken, |11| zodat de magiërs vanwege de zweren niet voor Mozes konden staan, want er waren zweren bij de magiërs en bij al de Egyptenaren. |12| Maar Jahweh verhardde het hart van de farao, zodat hij naar hen niet luisterde, zoals Jahweh tot Mozes gesproken had. Nadat de farao weigerde naar God te luisteren, verhardde Jahweh het hart van de farao. |13| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Sta morgen vroeg op, ga voor de farao staan en zeg tegen hem: Zo zegt Jahweh, de God van de Hebreeën: Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen. |14| Want deze keer zal Ik al Mijn plagen op uzelf1, op uw dienaren en op uw volk afsturen, zodat u weet dat er op heel de aarde niemand is zoals Ik. |15| Voorzeker, nu had Ik Mijn hand kunnen uitstrekken om u en uw volk met de pest te treffen, zodat u van de aarde uitgeroeid zou zijn. |16| Maar juist hierom heb Ik u laten bestaan om Mijn kracht aan u te tonen, zodat Mijn Naam verteld zal worden op heel de aarde. Dat God farao liet bestaat betekent dat Hij hem in zijn genade niet doodde. We mogen niet uit deze woorden concluderen dat Hij farao voor deze zaken geboren liet worden. |17| Houdt u Mijn volk nog in bedwang door het niet te laten wegtrekken? |18| Zie, Ik zal morgen omstreeks deze tijd heel zware hagel doen neerkomen, zoals er in Egypte niet is geweest van de dag af dat het gegrondvest is tot nu toe. |19| Nu dan, laat uw vee en alles wat u op het veld hebt, in veiligheid brengen. Al de mensen en de dieren die zich op het veld bevinden en niet in huis zijn bijeengedreven, zullen sterven als de hagel op hen vallen zal. E X O D U S 9:1-35 – PLAAG 5-7: PEST, BLAREN, HAGEL |20| 105 Wie van de dienaren van de farao het woord van Jahweh vreesde, liet zijn knechten en zijn vee vluchten in de huizen, Wie gehoorzaam was aan Gods Woord zou daarvan de vruchten plukken. |21| maar wie het woord van Jahweh niet ter harte nam, liet zijn knechten en zijn vee op het veld. |22| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Strek uw hand uit naar de hemel en het zal hagelen in heel het land Egypte, op de mensen en de dieren en op al het veldgewas in het land Egypte. |23| Toen strekte Mozes zijn staf naar de hemel, en Jahweh gaf donder en hagel. Vuur schoot naar de aarde, en Jahweh liet hagel neerkomen op het land Egypte. Volgens sommigen gebeurde die in de maand februari, omdat dan het gerst in de aren is (vs31). De seizoenen voor het rijpen van het graan verschillen in Boven- en Beneden-Egypte waardoor de plaag BovenEgypte het meeste trof.15 |24| Er was hagel en onophoudelijk flitsend bliksemvuur te midden van de hagel, bijzonder zwaar. Iets dergelijks was er in heel het land Egypte nooit gebeurd, sinds het tot volk is geworden. |25| De hagel sloeg in heel het land Egypte alles neer wat op het veld was, van mens tot dier. De hagel sloeg al het veldgewas neer en versplinterde alle bomen van het veld. |26| Alleen in de landstreek Gosen, waar de Israëlieten waren, hagelde het niet. |27| Toen zond de farao dienaren en liet Mozes en Aäron roepen en zei tegen hen: Ik heb deze keer gezondigd. Jahweh is de Rechtvaardige. Ik daarentegen en mijn volk zijn de schuldigen. |28| Bid vurig tot Jahweh, want er is al genoeg donder van God en hagel geweest. Dan zal ik u laten wegtrekken. U hoeft niet langer te blijven. 15 F.C. Fensham, ‘Common trends in curses of the Near Eastern treaties,’ Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 75 (1963): 168-170. 106 |29| Toen zei Mozes tegen hem: Zodra ik de stad uitgegaan ben, zal ik mijn handen uitbreiden naar Jahweh. De donder zal ophouden en het zal niet meer hagelen, zodat u weet dat de aarde van Jahweh is! |30| Maar wat u en uw dienaren betreft, ik weet, dat u nóg niet voor het aangezicht van Jahweh God vrezen zult. |31| Het vlas en de gerst waren platgeslagen, omdat de gerst in de aar stond en het vlas in de knop. Het vlas diende voor het vervaardigen van de linnen kleding. Gerst werd gebruikt voor het bereiden van brood en bier. |32| Maar de tarwe en de spelt waren niet platgeslagen, want die zijn later in de tijd. |33| Mozes ging bij de farao weg, de stad uit en strekte zijn handen uit naar Jahweh. De donder en de hagel hielden op en de regen stroomde niet meer op de aarde. |34| Toen de farao zag dat de regen, de hagel en de donder ophielden, ging hij door met zondigen en hij liet zijn hart niet vermurwen, hij en zijn dienaren. |35| Zo werd het hart van de farao verhard en liet hij de Israëlieten niet wegtrekken, zoals Jahweh door de hand van Mozes gesproken had. Weer vernemen we dat God dit van tevoren al gezien had. E 10:1-29 – Plaag 8-9: sprinkhanen, duisternis (1) Daarna zei Jahweh tegen Mozes: Ga naar de farao toe, want Ikzelf heb zijn hart en het hart van zijn dienaren onvermurwbaar gemaakt, zodat Ik deze tekenen van Mij in zijn midden kan verrichten, (2) en zodat u ten aanhoren van uw kinderen en uw kleinkinderen kunt vertellen wat Ik in Egypte heb aangericht, en wat Mijn tekenen waren die Ik onder hen verricht heb. Dan zult u weten dat Ik Jahweh ben. (3) Toen kwamen Mozes en Aäron bij de farao en zeiden tegen hem: Zo zegt Jahweh, de God van de Hebreeën: Hoelang weigert u zich voor Mijn aangezicht te verootmoedigen? Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen. (4) Want als u weigert Mijn volk te laten wegtrekken, zie, dan zal Ik morgen sprinkhanen op uw grondgebied brengen. (5) Zij zullen het oppervlak van het land bedekken, zodat men geen land meer kan zien. Zij zullen het overschot van wat na de hagel ontkomen is, wat voor u overgebleven is, opeten, ja, zij zullen al de bomen, die op het veld uitspruiten, opeten. (6) En uw huizen, de huizen van al E X O D U S 10:1-29 – PLAAG 8-9: SPRINKHANEN, DUISTERNIS 107 uw dienaren en de huizen van alle Egyptenaren, zullen er vol mee worden, zoals uw vaders en uw voorvaders het niet gezien hebben vanaf de dag dat zij op de aardbodem waren tot op deze dag. Toen keerde hij zich om en ging bij de farao weg. (7) De dienaren van de farao zeiden tegen hem: Hoelang zal deze man voor ons tot een valstrik zijn? Laat die mannen wegtrekken, zodat zij Jahweh, hun God, kunnen dienen! Beseft u nog niet dat Egypte verloren is? (8) Toen werden Mozes en Aäron weer bij de farao gebracht en hij zei tegen hen: Ga heen! Dien Jahweh, uw God! Wie precies zullen er meegaan? (9) En Mozes zei: Wij zullen met onze jongeren en ouderen gaan. Met onze zonen en dochters en met ons kleinvee en onze runderen zullen wij gaan, want wij hebben een feest voor Jahweh. (10) Toen zei hij tegen hen: Jahweh moge net zo met u zijn als ik u en uw kleine kinderen laat vertrekken! Kijk uit, want er is onheil vóór u! (11) Zo niet! Laat toch de mannen gaan, zodat zij Jahweh dienen, want dat is waar u om hebt verzocht! En men dreef hen weg van voor de farao. (12) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Strek uw hand uit over het land Egypte om wille van de sprinkhanen, zodat zij over het land Egypte opkomen en al het gewas van het land opeten, al wat de hagel heeft overgelaten. (13) Toen strekte Mozes zijn staf uit over het land Egypte, en Jahweh bracht die gehele dag en de gehele nacht een oostenwind in het land. En het gebeurde, toen het morgen geworden was, dat de oostenwind de sprinkhanen meevoerde. (14) De sprinkhanen kwamen op over heel het land Egypte en streken massaal neer op heel het gebied van de Egyptenaren. Nooit eerder is er zo’n zwerm sprinkhanen geweest, en hierna zal er nooit weer zo een zijn, (15) want zij bedekten de oppervlakte van heel het land, zodat het land erdoor verduisterd werd. Zij aten al het gewas van het land op en al de vruchten van de bomen, die de hagel had overgelaten. Er bleef niets groens aan de bomen en aan het gewas van het veld in heel het land Egypte. (16) Toen haastte de farao zich om Mozes en Aäron te roepen, en zei: Ik heb gezondigd tegen Jahweh, uw God, en tegen u. (17) Nu dan, vergeef mij toch nog deze ene keer mijn zonde en bid vurig tot Jahweh, uw God, dat Hij nog één keer deze dodelijke plaag van mij wegneemt. (18) Toen ging hij bij de farao weg en bad vurig tot Jahweh. (19) En Jahweh keerde de wind en liet een zeer sterke westenwind opsteken. Die tilde de sprinkhanen op en wierp ze in de Schelfzee. Er bleef niet één sprinkhaan over op heel het grondgebied van Egypte. (20) Maar Jahweh verhardde het hart van de farao, zodat hij de Israëlieten niet liet wegtrekken. (21) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Strek uw hand uit naar de hemel, zodat er duisternis komen zal over het land Egypte, en de duisternis te tasten is. (22) Toen Mozes zijn hand uitstrekte naar de hemel, kwam er een dikke duisternis in heel het land Egypte, drie dagen lang. (23) Zij zagen elkaar niet, en drie dagen lang stond niemand op van zijn plaats. Voor alle Israëlieten echter was het licht in hun woongebieden. (24) Toen riep de farao Mozes, en zei: Ga en dien Jahweh. Alleen uw kleinvee en uw runderen moeten achterblijven. Uw kleine kinderen mogen wel met u meegaan. (25) Maar Mozes zei: U moet ons zelf ook slachtoffers en brandoffers ter beschikking stellen, die wij aan Jahweh, onze God, zullen brengen, (26) en ons vee zal ook met ons meegaan. Geen hoef zal achterblijven, want van het vee moeten wij nemen om Jahweh, onze God, te dienen. Wij immers, wij weten niet waarmee wij Jahweh, onze God, zullen dienen, totdat wij daar komen. (27) Maar Jahweh verhardde het hart van de farao, en hij wilde hen niet laten wegtrekken. (28) En de farao zei tegen Mozes: Ga bij mij vandaan! Wees op uw hoede, dat u mij niet nog eens onder ogen komt, want op de dag dat u mij onder ogen komt, zult u sterven! (29) Mozes nu zei: U hebt juist gesproken. Ik zal u niet meer onder ogen komen. |1| Daarna zei Jahweh tegen Mozes: Ga naar de farao toe, want Ikzelf heb zijn hart en het hart van zijn dienaren onvermurwbaar gemaakt, zodat Ik deze tekenen van Mij in zijn midden kan verrichten, 108 |2| en zodat u ten aanhoren van uw kinderen en uw kleinkinderen kunt vertellen wat Ik in Egypte heb aangericht, en wat Mijn tekenen waren die Ik onder hen verricht heb. Dan zult u weten dat Ik Jahweh ben. |3| Toen kwamen Mozes en Aäron bij de farao en zeiden tegen hem: Zo zegt Jahweh, de God van de Hebreeën: Hoelang weigert u zich voor Mijn aangezicht te verootmoedigen? Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen. Voor de Egyptische farao die in de traditie van een eeuwenlang cultus stond was het nauwelijks voor te stellen dat hij zijn hoofd boog voor dit slavenvolk en hun God. |4| Want als u weigert Mijn volk te laten wegtrekken, zie, dan zal Ik morgen sprinkhanen op uw grondgebied brengen. Doordat de oogst van het vlas en het gerst al teniet was gedaan zou door de sprinkhanen ook nog het tarwe en de spelt worden opgegeten (vgl. Ex9:31-32). |5| Zij zullen het oppervlak van het land bedekken, zodat men geen land meer kan zien. Zij zullen het overschot van wat na de hagel ontkomen is, wat voor u overgebleven is, opeten, ja, zij zullen al de bomen, die op het veld uitspruiten, opeten. |6| En uw huizen, de huizen van al uw dienaren en de huizen van alle Egyptenaren, zullen er vol mee worden, zoals uw vaders en uw voorvaders het niet gezien hebben vanaf de dag dat zij op de aardbodem waren tot op deze dag. Toen keerde hij zich om en ging bij de farao weg. Zelfs het in de huizen bewaarde voedsel zou niet aan de sprinkhanen weten te ontkomen. Als we daarbij nog bedenken dat sprinkhanen gezien werden als een goddelijke vloek kunnen we ons licht voorstellen hoe de Egyptenaren op deze gebeurtenis reageerden. |7| De dienaren van de farao zeiden tegen hem: Hoelang zal deze man voor ons tot een valstrik zijn? Laat die mannen wegtrekken, zodat zij Jahweh, hun God, kunnen dienen! Beseft u nog niet dat Egypte verloren is? E X O D U S 10:1-29 – PLAAG 8-9: SPRINKHANEN, DUISTERNIS 109 |8| Toen werden Mozes en Aäron weer bij de farao gebracht en hij zei tegen hen: Ga heen! Dien Jahweh, uw God! Wie precies zullen er meegaan? |9| En Mozes zei: Wij zullen met onze jongeren en ouderen gaan. Met onze zonen en dochters en met ons kleinvee en onze runderen zullen wij gaan, want wij hebben een feest voor Jahweh. |10| Toen zei hij tegen hen: Jahweh moge net zo met u zijn als ik u en uw kleine kinderen laat vertrekken! Kijk uit, want er is onheil vóór u! |11| Zo niet! Laat toch de mannen gaan, zodat zij Jahweh dienen, want dat is waar u om hebt verzocht! En men dreef hen weg van voor de farao. Opnieuw was de farao bereid om het volk te laten vertrekken. Het enige wat niet mocht vertrekken uit Egypte waren de kleine kinderen. Enkel halve gezinnen mochten God dienen. Farao gaf zo aan Israël toestemming om Egypte te verlaten en God te aanbidden, mits de zonen en dochters in Egypte bleven. Maar het hart van Mozes antwoordde prompt en onverbiddelijk: Geen sprake van! Zij zouden God niet aanbidden zonder hun kinderen. Op gelijke wijze mogen de rechtvaardigen Mozes hierin vandaag nog steeds navolgen: Jij mag mijn kinderen niet hebben! Ik laat ze niet achter! Wat mij en mijn huis aangaat, wij zullen de Heer dienen! |12| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Strek uw hand uit over het land Egypte om wille van de sprinkhanen, zodat zij over het land Egypte opkomen en al het gewas van het land opeten, al wat de hagel heeft overgelaten. |13| Toen strekte Mozes zijn staf uit over het land Egypte, en Jahweh bracht die gehele dag en de gehele nacht een oostenwind in het land. En het gebeurde, toen het morgen geworden was, dat de oostenwind de sprinkhanen meevoerde. |14| De sprinkhanen kwamen op over heel het land Egypte en streken massaal neer op heel het gebied van de Egyptenaren. Nooit eerder is er zo’n zwerm sprinkhanen geweest, en hierna zal er nooit weer zo een zijn, 110 |15| want zij bedekten de oppervlakte van heel het land, zodat het land erdoor verduisterd werd. Zij aten al het gewas van het land op en al de vruchten van de bomen, die de hagel had overgelaten. Er bleef niets groens aan de bomen en aan het gewas van het veld in heel het land Egypte. |16| Toen haastte de farao zich om Mozes en Aäron te roepen, en zei: Ik heb gezondigd tegen Jahweh, uw God, en tegen u. |17| Nu dan, vergeef mij toch nog deze ene keer mijn zonde en bid vurig tot Jahweh, uw God, dat Hij nog één keer deze dodelijke plaag van mij wegneemt. De plaag wordt duidelijk door de farao aangegeven als een dodelijke plaag. Dat wijst op de geweldige indruk die deze plaag op de Egyptenaren zal hebben gemaakt. |18| Toen ging hij bij de farao weg en bad vurig tot Jahweh. |19| En Jahweh keerde de wind en liet een zeer sterke westenwind opsteken. Die tilde de sprinkhanen op en wierp ze in de Schelfzee. Er bleef niet één sprinkhaan over op heel het grondgebied van Egypte. |20| Maar Jahweh verhardde het hart van de farao, zodat hij de Israëlieten niet liet wegtrekken. |21| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Strek uw hand uit naar de hemel, zodat er duisternis komen zal over het land Egypte, en de duisternis te tasten is. |22| Toen Mozes zijn hand uitstrekte naar de hemel, kwam er een dikke duisternis in heel het land Egypte, drie dagen lang. In Egypte werd de zon aanbeden onder de naam van Re of Ra. Deze bron van warmte verdween echter voor de Egyptenaren. |23| Zij zagen elkaar niet, en drie dagen lang stond niemand op van zijn plaats. Voor alle Israëlieten echter was het licht in hun woongebieden. Ondanks dat het elders diepe duisternis was, was het bij de Israëlieten licht. In deze drie dagen van licht en duisternis hadden de Israëlieten hun E X O D U S 10:1-29 – PLAAG 8-9: SPRINKHANEN, DUISTERNIS 111 lam in huis genomen en geobserveerd om erachter te komen of het dier geschikt was als offer. |24| Toen riep de farao Mozes, en zei: Ga en dien Jahweh. Alleen uw kleinvee en uw runderen moeten achterblijven. Uw kleine kinderen mogen wel met u meegaan. |25| Maar Mozes zei: U moet ons zelf ook slachtoffers en brandoffers ter beschikking stellen, die wij aan Jahweh, onze God, zullen brengen, |26| en ons vee zal ook met ons meegaan. Geen hoef zal achterblijven, want van het vee moeten wij nemen om Jahweh, onze God, te dienen. Wij immers, wij weten niet waarmee wij Jahweh, onze God, zullen dienen, totdat wij daar komen. |27| Maar Jahweh verhardde het hart van de farao, en hij wilde hen niet laten wegtrekken. |28| En de farao zei tegen Mozes: Ga bij mij vandaan! Wees op uw hoede, dat u mij niet nog eens onder ogen komt, want op de dag dat u mij onder ogen komt, zult u sterven! |29| Mozes nu zei: U hebt juist gesproken. Ik zal u niet meer onder ogen komen. F 11:1-10 – Plaag 10: dood van de eerstgeborenen (1) Jahweh had tegen Mozes gezegd: Nog één plaag zal Ik over de farao en Egypte brengen en daarna zal hij u vanhier laten wegtrekken. Als hij u allemaal laat wegtrekken, zal hij u vanhier haastig verdrijven. (2) Spreek toch ten aanhoren van het volk adat iedere man van zijn naaste en iedere vrouw van haar naaste zilveren en gouden voorwerpen moet vragen. (3) En Jahweh stemde de Egyptenaren gunstig tegenover het volk. Ook stond de man Mozes in het land Egypte hoog in aanzien bij de dienaren van de farao en bij het volk. (4) En Mozes zei: Zo zegt Jahweh: Omstreeks middernacht zal Ik uittrekken door het midden van Egypte (5) en alle eerstgeborenen in het land Egypte zullen sterven, van de eerstgeborene van de farao af, die op zijn troon zitten zou, tot de eerstgeborene van de slavin achter de handmolen, en alle eerstgeborenen van het vee. (6) Er zal een luid geschreeuw zijn in heel het land Egypte, zoals er nog nooit geweest is en zoals er nooit meer zijn zal. (7) Maar bij geen van de Israëlieten zal een hond zijn tong durven roeren tegen mens of dier. Zo zult u weten dat Jahweh onderscheid maakt tussen de Egyptenaren en de Israëlieten. (8) Dan zullen al uw dienaren hier naar beneden komen, naar mij toe, zich voor mij buigen en zeggen: Vertrek, u en al het volk dat in uw voetspoor gaat, en daarna zal ik vertrekken. Toen vertrok hij bij de farao, in brandende toorn. (9) Jahweh nu 112 had tegen Mozes gezegd: De farao zal naar u niet luisteren, zodat Mijn wonderen in het land Egypte nog talrijker worden. (10) Mozes en Aäron hebben al deze wonderen gedaan voor de farao, maar Jahweh verhardde het hart van de farao, zodat hij de Israëlieten niet uit zijn land liet wegtrekken. |1| Jahweh had tegen Mozes gezegd: Nog één plaag zal Ik over de farao en Egypte brengen en daarna zal hij u vanhier laten wegtrekken. Als hij u allemaal laat wegtrekken, zal hij u vanhier haastig verdrijven. |2| Spreek toch ten aanhoren van het volk adat iedere man van zijn naaste en iedere vrouw van haar naaste zilveren en gouden voorwerpen moet vragen. |3| En Jahweh stemde de Egyptenaren gunstig tegenover het volk. Ook stond de man Mozes in het land Egypte hoog in aanzien bij de dienaren van de farao en bij het volk. |4| En Mozes zei: Zo zegt Jahweh: Omstreeks middernacht zal Ik uittrekken door het midden van Egypte |5| en alle eerstgeborenen in het land Egypte zullen sterven, van de eerstgeborene van de farao af, die op zijn troon zitten zou, tot de eerstgeborene van de slavin achter de handmolen, en alle eerstgeborenen van het vee. De eerstgeborenen waren de belangrijkste nakomelingen. Ze werden gezien als de krachtigen van de nakomelingen (Ps78:51; 136:10). Sommige uitleggers denken dat deze eerstgeborene stierven door de pest. Het blijft dan wel onduidelijk waarom enkel de eerstgeborenen door de pest werden getroffen en niet de anderen. |6| Er zal een luid geschreeuw zijn in heel het land Egypte, zoals er nog nooit geweest is en zoals er nooit meer zijn zal. |7| Maar bij geen van de Israëlieten zal een hond zijn tong durven roeren tegen mens of dier. Zo zult u weten dat Jahweh onderscheid maakt tussen de Egyptenaren en de Israëlieten. E X O D U S 11:1-10 – PLAAG 10: DOOD VAN DE EERSTGEBORENEN 113 |8| Dan zullen al uw dienaren hier naar beneden komen, naar mij toe, zich voor mij buigen en zeggen: Vertrek, u en al het volk dat in uw voetspoor gaat, en daarna zal ik vertrekken. Toen vertrok hij bij de farao, in brandende toorn. |9| Jahweh nu had tegen Mozes gezegd: De farao zal naar u niet luisteren, zodat Mijn wonderen in het land Egypte nog talrijker worden. |10| Mozes en Aäron hebben al deze wonderen gedaan voor de farao, maar Jahweh verhardde het hart van de farao, zodat hij de Israëlieten niet uit zijn land liet wegtrekken. E X O D U S 12:1-51 – INZETTING VAN HET PASCHA 115 10 | 12:1-51 – Inzetting van het Pascha (1) En Jahweh zei tot Mozes en tot Aäron in het land Egypte: (2) Deze maand zal u het begin der maanden zijn; zij zal u de eerste der maanden van het jaar zijn. (3) Spreekt tot de gehele vergadering van Israël als volgt: op de tiende van deze maand zal ieder voor zich een stuk kleinvee nemen, familiesgewijs, een stuk kleinvee per gezin. (4) Maar indien een gezin te klein is voor een stuk kleinvee, dan zullen hij en de naaste buurman van zijn gezin er een nemen, naar het aantal personen; gij zult bij het stuk kleinvee rekenen met ieders behoefte. (5) Een gaaf, mannelijk, eenjarig stuk kleinvee moet gij nemen; gij kunt dit nemen van de schapen of van de geiten. (6) En gij zult het bewaren tot de veertiende dag van deze maand; dan zal de gehele vergadering der gemeente van Israël het slachten tussen de avonden. (7) Vervolgens zal men van het bloed nemen en dit strijken aan de beide deurposten en de bovendorpel, aan die huizen, waarin men het eet. (8) Het vlees zullen zij dezelfde nacht eten; zij zullen het eten op het vuur gebraden, met ongezuurde broden, benevens bittere kruiden. (9) Rauw of gaar gekookt in water zult gij het niet eten; slechts op het vuur gebraden met kop, schenkels en ingewanden. (10) Gij zult daarvan niets overlaten tot de morgen; wat ervan overblijft tot de morgen, dat zult gij met vuur verbranden. (11) En aldus zult gij het eten: uw lendenen omgord, uw schoenen aan uw voeten en uw staf in uw hand; overhaast zult gij het eten; het is een Pascha voor de Here. (12) Want Ik zal in deze nacht het land Egypte doortrekken en alle eerstgeborenen, zowel van mens als dier, in het land Egypte slaan en aan alle goden van Egypte zal Ik gerichten oefenen, Ik, de Here. (13) En het bloed zal u dienen als een teken aan de huizen, waar gij zijt, en wanneer Ik het bloed zie, dan ga Ik u voorbij. Aldus zal er geen verdervende plaag onder u zijn, wanneer Ik het land Egypte sla. (14) En deze dag zal u een gedenkdag zijn, gij zult hem vieren als een feest voor de Here; in uw geslachten zult gij hem als een altoosdurende inzetting vieren. (15) Zeven dagen zult gij ongezuurde broden eten; dadelijk op de eerste dag zult gij het zuurdeeg uit uw huizen verwijderen, want ieder die iets gezuurds eet, van de eerste tot de zevende dag, zo iemand zal uit Israël worden uitgeroeid. (16) Zowel op de eerste als op de zevende dag zult gij een heilige samenkomst hebben; generlei arbeid zal daarop verricht worden; slechts wat door ieder gegeten wordt, alleen dat mag door u bereid worden. (17) Onderhoudt dan het feest der ongezuurde broden, want op deze zelfde dag leid Ik uw legerscharen uit het land Egypte. Daarom moet gij deze dag onderhouden in uw geslachten als een altoosdurende inzetting. (18) In de eerste maand, op de veertiende dag der maand, des avonds, zult gij ongezuurde broden eten, tot aan de eenentwintigste dag der maand, des avonds. (19) Zeven dagen zal er geen zuurdeeg in uw huizen gevonden worden, want ieder, die iets gezuurds eet, zo iemand zal uit de vergadering van Israël worden uitgeroeid, hetzij hij een vreemdeling, hetzij hij in het land geboren is. (20) Niets wat gezuurd is, zult gij eten; gij zult in al uw woonplaatsen ongezuurde broden eten. (21) Toen ontbood Mozes al de oudsten van Israël en zeide tot hen: Trekt heen, haalt kleinvee voor uw geslachten en slacht het Pascha. (22) Daarna zult gij een bundel hysop nemen en in het bloed in een schaal dopen, en van het bloed in die schaal strijken aan de bovendorpel en aan de beide deurposten; niemand van u zal de deur van zijn huis uitgaan tot de morgen. (23) En de Here zal Egypte doortrekken om het te slaan; wanneer Hij dan het bloed aan de bovendorpel en aan de beide deurposten ziet, dan zal de Here die deur voorbijgaan en de verderver niet toelaten in uw huizen te komen om te slaan. (24) Gij zult dit voorschrift houden als een 116 altoosdurende inzetting voor u en uw zonen. (25) En wanneer gij komt in het land dat de Here u geven zal, gelijk Hij gezegd heeft, zult gij deze dienst onderhouden. (26) En wanneer uw zonen tot u zeggen: Wat betekent deze dienst van u, (27) dan zult gij zeggen: Het is een Paasoffer voor de Here, die in Egypte aan de huizen der Israëlieten voorbijging, toen Hij de Egyptenaren sloeg, maar onze huizen spaarde. Toen knielde het volk en boog zich neer. (28) En de Israëlieten gingen heen en deden dit; zoals de Here Mozes en Aäron geboden had, zo deden zij. (29) En te middernacht sloeg de Here iedere eerstgeborene in het land Egypte, van de eerstgeborene van Farao, die op zijn troon zou zitten, tot de eerstgeborene van de gevangene, die in de kerker was, benevens alle eerstgeborenen van het vee. (30) En Farao stond des nachts op, hij en al zijn dienaren en alle Egyptenaren; en er was een luid gejammer in Egypte; want er was geen huis, waarin geen dode was. (31) Toen ontbood hij des nachts Mozes en Aäron en zeide: Maakt u gereed, gaat weg uit het midden van mijn volk, zowel gij als de Israëlieten; gaat, dient de Here, zoals gij gezegd hebt. (32) Neemt ook uw kleinvee en uw runderen mee, zoals gij gezegd hebt; maar gaat! En wilt ook mij zegenen. (33) De Egyptenaren drongen eveneens sterk bij het volk aan, om het snel uit het land te laten gaan, want, zeiden zij, wij sterven allen. (34) Toen nam het volk zijn deeg op, voordat het gezuurd was, met hun baktroggen in hun klederen gebonden op hun schouders. (35) Voorts deden de Israëlieten naar het woord van Mozes en vroegen van de Egyptenaren zilveren en gouden voorwerpen en klederen. (36) En de Here bewerkte, dat de Egyptenaren het volk gunstig gezind waren, zodat zij hun verzoek inwilligden. Zo beroofden zij de Egyptenaren. (37) Daarna trokken de Israëlieten op van Raamses naar Sukkot, ongeveer zeshonderdduizend man te voet, ongerekend de kinderen. (38) Ook trok een menigte van allerlei slag met hen mee; en kleinvee en runderen een zeer talrijke veestapel. (39) En zij bakten van het deeg dat zij uit Egypte hadden meegenomen, ongezuurde koeken, want het was niet gezuurd, omdat zij uit Egypte waren verdreven en niet hadden kunnen wachten en ook geen teerkost voor zich hadden bereid. (40) De tijd, dat de Israëlieten in Egypte gewoond hadden, was vierhonderd en dertig jaar. (41) En na vierhonderd en dertig jaar, juist op de dag af, gingen al de legerscharen des Heren uit het land Egypte. (42) Een nacht van waken was dit voor de Here, om hen uit het land Egypte te leiden. Dit is de nacht van waken ter ere van de Here voor alle Israëlieten in hun geslachten. (43) De Here zeide tot Mozes en Aäron: Dit is de inzetting van het Pascha: geen enkele vreemdeling mag ervan eten. (44) Iedere slaaf, die door iemand voor geld is gekocht, mag er eerst van eten, wanneer gij hem besneden hebt. (45) Een bijwoner en een dagloner mogen er niet van eten. (46) In een huis zal het gegeten worden; gij zult van het vlees niets uit het huis naar buiten brengen; geen been zult gij ervan breken. (47) De gehele vergadering van Israël zal dit vieren. (48) Maar wanneer een vreemdeling bij u vertoeft en de Here het Pascha wil vieren, dan zal ieder van het mannelijk geslacht, die bij hem behoort, besneden worden; eerst dan mag hij naderen om het te vieren; hij zal gelden als in het land geboren. Maar geen enkele onbesnedene mag ervan eten. (49) Eenzelfde wet zal gelden voor de geboren Israëliet en voor de vreemdeling, die in uw midden vertoeft. (50) Alle Israëlieten deden aldus; zoals de Here Mozes en Aäron geboden had, zo deden zij. (51) En op deze zelfde dag leidde de Here de Israëlieten uit het land Egypte, volgens hun legerscharen. Ex12 beschrijft de instelling van het Pascha. Later zullen andere teksten dit feest meenemen in de joodse feestkalender (Lv23:5-8; Nm28:16-25; Dt16:1-8). Het Oude Testament noemt de viering van het Pascha vijf keer (Nm9:1-14; Jz5:10-12; 2Kn23:21-23=2Kr35:1-19; 2Kr30:127; Ea6:19-22). E X O D U S 12:1-51 – INZETTING VAN HET PASCHA 117 |1| En Jahweh zei tot Mozes en tot Aäron in het land Egypte: |2| Deze maand zal u het begin der maanden zijn; zij zal u de eerste der maanden van het jaar zijn. Er wordt een nieuwe periode in de geschiedenis van Israël ingeleid. Het Pascha laat de Israëliet vandaar terugdenken aan de verlossing die God hem geschonken heeft. Dat gaat gepaard met de verandering van de kalender. De joodse kalender heeft 354 dagen en is verdeeld in twaalf maanden van dertig of negenentwintig dagen, naargelang de maanstand. Elke maand begint met volle maan. |3| Spreekt tot de gehele vergadering van Israël als volgt: op de tiende van deze maand zal ieder voor zich een stuk kleinvee nemen, familiesgewijs, een stuk kleinvee per gezin. Het verloop van het Pascha kunnen we vanuit Ex12; Lv23:6; Nm28:16-25 en Dt16:1-8 omschrijven. • Een lam zonder enige gebrek of teken wordt geslacht door het hoofd van elke familie. • Het bloed van het lam wordt met hysop op de deurpost gesprenkeld. • Het lam wordt gebraden en dan met bittere kruiden door de vader en het gezin genuttigd. Het vlees van het lam zou het laatste vlees zijn dat gegeten werd voor het bereiken van het beloofde land. De bittere kruiden symboliseren de bitterheid van de slavernij van de Israëlieten in Egypte. • Nadat Jeruzalem gesticht was, werd het Pascha enkel daar gevierd. • Tijdens de week die volgde op het Pascha werd enkel ongezuurd brood gegeten. Het ongezuurde brood was symbool voor de haast waarmee het Joodse volk moest vertrekken. Er was geen tijd om het zuurdeeg te laten rijzen. • Op elk van de zeven dagen werden door de Levitische priester 2 runderen, 1 ram, 7 lammeren en 1 geit geofferd. • Op de tweede dag werd koren geofferd. Dit was de eerste oogst van het jaar. • De sabbat werd gevierd op de eerste en de laatste dag van het feest, maar de hele week werd als een sabbat beschouw in betrekking met werk: enkel het werk dat verricht werd om de maaltijden te bereiden was toegelaten. Het in acht nemen van de Sabbat herinnerde eraan dat 118 er tijd voor de Heer moest vrijgemaakt worden, zodat men geestelijk zou voorbereid zijn op het verblijf in de wildernis. Dat het Paaslam Christus voorstelt is overduidelijk, want dit staat letterlijk in 1.Korinthe 5:7. De Israëlieten trokken de 15e Nissan uit Egypte (Nm33:3). 40 jaar later trokken ze de Jordaan over op de 10e Nissan (Jz14:10) en aten het Pascha te Gilgal (Jz5:10). Het Pascha werd in Israël niet altijd even correct gevierd. Koning Hizkia vierde het eens op een manier die sinds Salomo niet gebeurd was (2Kr30:26). Later hield koning Josia het Pascha op een wijze die sinds de richteren niet was voorgekomen (2Kn23:22). |4| Maar indien een gezin te klein is voor een stuk kleinvee, dan zullen hij en de naaste buurman van zijn gezin er een nemen, naar het aantal personen; gij zult bij het stuk kleinvee rekenen met ieders behoefte. Flavius Josephus schrijft dat huisgezinnen met minder dan tien personen het Pascha gezamenlijk dienden te vieren. 1 Als twee gezinnen deel uitmaakten van hetzelfde vertrek werden ze van elkaar gescheiden door met de ruggen naar elkaar te zitten. |5| Een gaaf, mannelijk, eenjarig stuk kleinvee moet gij nemen; gij kunt dit nemen van de schapen of van de geiten. Het Pascha was een eenjarig lam. Dit kon zowel een ram als een geitenbok zijn (Ex12). Eenjarig moeten we hier waarschijnlijk zien als in het eerste levensjaar. |6| En gij zult het bewaren tot de veertiende dag van deze maand; dan zal de gehele vergadering der gemeente van Israël het slachten tussen de avonden. Het lam diende vanaf 10 Nisan in huis te worden genomen om een band met het dier te creëren. Op 14 Nisan werd het geslacht. De letterlijke uitdrukking ‘tussen de avonden’ is vaag. De rabbijnen dachten aan de late namiddag voor zonsondergang.2 Ook Flavius Josephus geeft te kennen dat het lam op om 15:00u. werd geslacht. 3 Dat was het tijdstip waarop ook de Messias stierf (1Ko5:7; Lc23:44-46). 1 2 3 Flavius Josephus, Joodse Oorlog VI.9.3. Misjnah, Pesahim V.5. Flavius Josephus, Joodse Oorlog VI.9.3. E X O D U S 12:1-51 – INZETTING VAN HET PASCHA 119 Emiel Vanbeckevoort en Arno Lamm stellen dat het offeren van een lam gevaarlijk was in Egypte, omdat de Egyptenaren het lam vereerden. 4 Een verdere onderbouwing van die gedachte ontbreekt echter in hun werk. |7| Vervolgens zal men van het bloed nemen en dit strijken aan de beide deurposten en de bovendorpel, aan die huizen, waarin men het eet. De Israëlieten moesten met een hysop-stengel het bloed aan de deurposten en de bovendorpel strijken. ’s Nachts zou de Heer door Egypte trekken en waar Hij geen bloed zag de eerstgeborene in het huis doden (Hb11:28). De Israëlieten scholen achter het bloed van het Pascha. |8| Het vlees zullen zij dezelfde nacht eten; zij zullen het eten op het vuur gebraden, met ongezuurde broden, benevens bittere kruiden. De eerste keer diende het Pascha enkel gebraden te worden boven het vuur (vs9). Dt16:7 geeft te kennen dat het later ook gekookt mocht worden. Het Pascha werd gegeten met ongezuurde broden wat wijst op de afwezigheid van de zonde. De bittere kruiden spreken van de bitterheid van de slavernij in Egypte. Tegenwoordig worden bij het Pascha radijsjes, Brussels lof en mierikswortel gebruikt. |9| Rauw of gaar gekookt in water zult gij het niet eten; slechts op het vuur gebraden met kop, schenkels en ingewanden. |10| Gij zult daarvan niets overlaten tot de morgen; wat ervan overblijft tot de morgen, dat zult gij met vuur verbranden. Het eten van het hele lam wijst op de noodzaak van het totale geloof. |11| En aldus zult gij het eten: uw lendenen omgord, uw schoenen aan uw voeten en uw staf in uw hand; overhaast zult gij het eten; het is een Pascha voor de Here. Zoals iemand die elk ogenblik op reis kon gaan dienden de Israëlieten het Pascha te eten. Het moment was aangebroken dat het volk spoedig uit Egypte zou trekken. Het Hebreeuwse woord Pascha betekent ‘voorbijgaan’, ‘overslaan’. Als we door de straten van Gosen hadden gewandeld in die tijd, zouden we denken dat de Israëlieten klaar stonden om op reis te gaan. 4 Lamm and Vanbeckevoort 2014, 220n1. 120 |12| Want Ik zal in deze nacht het land Egypte doortrekken en alle eerstgeborenen, zowel van mens als dier, in het land Egypte slaan en aan alle goden van Egypte zal Ik gerichten oefenen, Ik, de Here. Uitleggers wijzen bij dit vers erop dat de farao in Egypte gelijkstond aan een god.5 |13| En het bloed zal u dienen als een teken aan de huizen, waar gij zijt, en wanneer Ik het bloed zie, dan ga Ik u voorbij. Aldus zal er geen verdervende plaag onder u zijn, wanneer Ik het land Egypte sla. De redding lag niet in de superioriteit van Israël boven Egypte. Het bloed van het lam maakte het verschil tussen redding en dood. Het toonde dat de doodsengel al langs was geweest.6 |14| En deze dag zal u een gedenkdag zijn, gij zult hem vieren als een feest voor de Here; in uw geslachten zult gij hem als een altoosdurende inzetting vieren. Het Pascha was het eerste feest in de Bijbelse kalender (vgl. Lv23:5). Het was geen eenmalig feest, ook in de wildernis en in het beloofde land diende het Pascha elk jaar herdacht en gevierd te worden. Het was een gedenkdag van de bevrijding van Jahweh. |15| Zeven dagen zult gij ongezuurde broden eten; dadelijk op de eerste dag zult gij het zuurdeeg uit uw huizen verwijderen, want ieder die iets gezuurds eet, van de eerste tot de zevende dag, zo iemand zal uit Israël worden uitgeroeid. Zuurdeeg heeft een verouderende werking op het brood. Het wees op verderf en alles was aan bederf onderhevig was moest worden geweerd. Israël diende als een nieuw volk uit te trekken. De discipelen van de Heer Jezus moesten oppassen voor het zuurdesem van de Farizeeën en Herodus (Lc12:1; Mc8:15; vgl. Mt16:11-12). Gl5:9 brengt het zuurdesem in verband met het wetticisme. 1Ko5:1-13 brengt het in verband met slechtheid en boosheid. De Israëlieten dienden, vanaf 15 Nisan, zeven dagen ongezuurd brood te eten. Op de eerste dag moesten ze al het zuurdeeg uit hun huizen wegdoen voor de hele week (Ex12:19). Bij het feest van de ongezuurde broden diende men te denken aan de dag dat het volk uit Egypte wegtrok 5 6 Longman III and Dillard 2006, 70. W. van Wijngaarden, Het Avondmaal (Leuven:onpubliceerd), 7. E X O D U S 12:1-51 – INZETTING VAN HET PASCHA 121 (Dt16:3). Die dag ging zo snel dat ze geen gelegenheid hadden om gezuurd brood te bakken (Ex12:19). |16| Zowel op de eerste als op de zevende dag zult gij een heilige samenkomst hebben; generlei arbeid zal daarop verricht worden; slechts wat door ieder gegeten wordt, alleen dat mag door u bereid worden. Zowel de vijftiende als eenentwintigste Nisan was een rustdag met een heilige samenkomst (Lv23:7-8; Nm28:18,25). Het in acht nemen hiervan herinnerde eraan dat er tijd voor Jahweh moest worden vrijgemaakt. |17| Onderhoudt dan het feest der ongezuurde broden, want op deze zelfde dag leid Ik uw legerscharen uit het land Egypte. Daarom moet gij deze dag onderhouden in uw geslachten als een altoosdurende inzetting. |18| In de eerste maand, op de veertiende dag der maand, des avonds, zult gij ongezuurde broden eten, tot aan de eenentwintigste dag der maand, des avonds. |19| Zeven dagen zal er geen zuurdeeg in uw huizen gevonden worden, want ieder, die iets gezuurds eet, zo iemand zal uit de vergadering van Israël worden uitgeroeid, hetzij hij een vreemdeling, hetzij hij in het land geboren is. |20| Niets wat gezuurd is, zult gij eten; gij zult in al uw woonplaatsen ongezuurde broden eten. |21| Toen ontbood Mozes al de oudsten van Israël en zeide tot hen: Trekt heen, haalt kleinvee voor uw geslachten en slacht het Pascha. |22| Daarna zult gij een bundel hysop nemen en in het bloed in een schaal dopen, en van het bloed in die schaal strijken aan de bovendorpel en aan de beide deurposten; niemand van u zal de deur van zijn huis uitgaan tot de morgen. 122 |23| En de Here zal Egypte doortrekken om het te slaan; wanneer Hij dan het bloed aan de bovendorpel en aan de beide deurposten ziet, dan zal de Here die deur voorbijgaan en de verderver niet toelaten in uw huizen te komen om te slaan. |24| Gij zult dit voorschrift houden als een altoosdurende inzetting voor u en uw zonen. De eerste wet die het volk ontving was de wet van de verlossing. Het Pascha beschermt de herinnering aan deze verlossing. Het moest in Jeruzalem geslacht en gegeten worden (Dt16:5-6). Het Pascha werd in Israël niet altijd even correct gevierd. Koning Hizkia vierde het eens op een manier zoals sinds Salomo niet was gebeurd (2Kr30:26). Later vierde koning Josia het Pascha op een wijze die sinds de rechters niet was voorgekomen (2Kn23:22). |25| En wanneer gij komt in het land dat de Here u geven zal, gelijk Hij gezegd heeft, zult gij deze dienst onderhouden. Het Pascha moest later in Jeruzalem geslacht en gegeten worden (Dt16:5-6). |26| En wanneer uw zonen tot u zeggen: Wat betekent deze dienst van u, |27| dan zult gij zeggen: Het is een Paasoffer voor de Here, die in Egypte aan de huizen der Israëlieten voorbijging, toen Hij de Egyptenaren sloeg, maar onze huizen spaarde. Toen knielde het volk en boog zich neer. |28| En de Israëlieten gingen heen en deden dit; zoals de Here Mozes en Aäron geboden had, zo deden zij. |29| En te middernacht sloeg de Here iedere eerstgeborene in het land Egypte, van de eerstgeborene van Farao, die op zijn troon zou zitten, tot de eerstgeborene van de gevangene, die in de kerker was, benevens alle eerstgeborenen van het vee. Om Gods eerstgeborene te verlossen moesten alle eerstgeborene van de vijand moeten sterven. Het is boeiend dat Tutmosis IV een inscriptie schreef tussen de twee voorpoten van de Sfinx van Gizeh waarin hij blijk geeft van verrassing dat hij farao is geworden. Kennelijk had hij niet verwacht dat hem die eerste beurt zou vallen. Men zou daaruit kunnen E X O D U S 12:1-51 – INZETTING VAN HET PASCHA 123 opmaken dat hij niet de oudste zoon was, maar dat de oudste zoon was gestorven voordat hij farao kon worden. Misschien dat de oudste zoon omkwam bij de tiende plaag. |30| En Farao stond des nachts op, hij en al zijn dienaren en alle Egyptenaren; en er was een luid gejammer in Egypte; want er was geen huis, waarin geen dode was. |31| Toen ontbood hij des nachts Mozes en Aäron en zeide: Maakt u gereed, gaat weg uit het midden van mijn volk, zowel gij als de Israëlieten; gaat, dient de Here, zoals gij gezegd hebt. De chronologisch volgorde is zeer belangrijk. God stuurde Mozes niet met de tien geboden onder de arm naar de Hebreeuwse slaven in Egypte om dan te zeggen ‘nu let eens op, hier is Gods wet als jullie het ongeveer honderd jaar houden, zal Hij jullie bevrijden als beloning’. Nee, God handelde eerst. Hij nam initiatief en voerde zijn volk in vrijheid. |32| Neemt ook uw kleinvee en uw runderen mee, zoals gij gezegd hebt; maar gaat! En wilt ook mij zegenen. |33| De Egyptenaren drongen eveneens sterk bij het volk aan, om het snel uit het land te laten gaan, want, zeiden zij, wij sterven allen. |34| Toen nam het volk zijn deeg op, voordat het gezuurd was, met hun baktroggen in hun klederen gebonden op hun schouders. |35| Voorts deden de Israëlieten naar het woord van Mozes en vroegen van de Egyptenaren zilveren en gouden voorwerpen en klederen. |36| En de Here bewerkte, dat de Egyptenaren het volk gunstig gezind waren, zodat zij hun verzoek inwilligden. Zo beroofden zij de Egyptenaren. |37| Daarna trokken de Israëlieten op van Raamses naar Sukkot, ongeveer zeshonderdduizend man te voet, ongerekend de kinderen. 124 Sukkot is een hebraïsme van het Egyptische Tjekoe, waarmee de plaats Tell el-Mashkhoeta in het oostelijke deel van de wadi Toemilat wordt aangeduid.7 Als we het aantal mensen verder berekenen zouden er ongeveer drie miljoen personen uit Egypte zijn getrokken. Op dit getal is er vanuit meerdere invalshoeken kritiek daarop gekomen (zie comm. Nm1). |38| Ook trok een menigte van allerlei slag met hen mee; en kleinvee en runderen een zeer talrijke veestapel. |39| En zij bakten van het deeg dat zij uit Egypte hadden meegenomen, ongezuurde koeken, want het was niet gezuurd, omdat zij uit Egypte waren verdreven en niet hadden kunnen wachten en ook geen teerkost voor zich hadden bereid. Voor het bakken van deze ongezuurde broden is er minder dan twintig minuten nodig. Er werd zelfs een werktuig in Israël gebruikt om het bakken van de ongezuurde broden veertig seconden te versnellen. Met dit werktuig werd over het deeg gerold voordat het in de oven werd gelegd. Het maakte scheuren en gaten in de matzah waardoor deze sneller bakte. |40| De tijd, dat de Israëlieten in Egypte gewoond hadden, was vierhonderd en dertig jaar. Uitleggers die hier de lezing ‘in het land Kanaän en in het land Egypte’ uit de Samaritaanse Pentateuch en Septuaginta volgen redeneren dat de 430 jaar betrekking hebben op de gezamenlijke periode. 8 De aartsvaders hebben dan precies 215 jaar in Kanaän gewoond, en de Israëlieten hebben eveneens precies 215 jaar in Egypte gewoond. Deze gedachte lijkt ondersteuning te vinden in Paulus uitspraak: ‘Nu werden aan Abraham de beloften gedaan en aan zijn zaad. Hij zegt niet: en aan zijn zaden, in het meervoud, maar in het enkelvoud: en aan uw zaad, dat wil zeggen: aan Christus. Ik bedoel dit: de wet, die vierhonderd dertig jaar later is gekomen, maakt het testament, waaraan door God tevoren rechtskracht verleend was, niet ongeldig, zodat zij de belofte haar kracht 7 8 D.B. Redford, ‘An Egyptological Perspective on the Exodus Narrative,’ Egypte, Israël and Sinaï, red. A.F. Rainey (Tel Aviv, 1987), 140; J.J. Bimson, Redating the Exodus and Conquest (Leicester, 1981), 40; U. Cassuto, A Commentary on the Book of Exodus (Jeruzalem, 1967), 147; E.H. Merrill, 4. Mose (ATEA; Holzgerlingen:Hanssler, 2000), 309. Flavius Josephus, Joodse Oudheden II.15.2; J.G. van de Land, ‘De Uittocht van Israël uit Egypte,’ Bijbel, Geschiedenis en Archeologie 8.3 (sept. 2001): 2-10. E X O D U S 12:1-51 – INZETTING VAN HET PASCHA 125 zou doen verliezen’ (Gl3:16-17), aangezien Paulus hier eveneens de 430 jaar rekent vanaf Abraham tot aan de wet. De meeste uitleggers denken bij Paulus’ getal van 430 aan de tijd vanaf Jakobs vertrek naar Egypte, toen de belofte nog eens, precies 215 jaar later, voor het laatst herhaald werd (Gn46:2-4). Deze gedachte vindt ondersteuning door het feit dat Paulus in dit hoofdstuk spreekt over Abraham en zijn zaad (Gl3:16,18). Uiteraard wijst dit zaad op Christus, maar dat is moeilijk los te maken van de beloften aan Isaak en Jakob. Paulus rekent hier dus met grote stappen vanaf Jakobs vertrek naar Egypte tot aan de wet. De tekst van de Septuaginta geeft echter problemen, omdat de ‘zonen van Israël’ zeker niet 215 jaar in Kanaän gewoond hebben. Ze zijn immers pas in Kanaän gaan wonen na de terugkeer van Jakob uit Paddan-Aram in Kanaän en hebben daar enkel maar 3 jaar gewoond. Nu kunnen we stellen, dat de schrijver het woord ‘zonen van Israël’ breed gebruikte en ook de drie aartsvaders hier bij insloot. Dat komt echter normaal niet. De Septuaginta Alexandinus heeft dan ook de uitbreiding ‘zij en hun vaderen’. Verder is Gn15:13,16 hierbij van belang: ‘En Hij zeide tot Abram: “Weet voorzeker, dat uw nakomelingen vreemdelingen zullen zijn in een land, dat het hunne niet is, en dat zij hen dienen zullen, en dat die hen zullen verdrukken, vierhonderd jaar. [...] Het vierde geslacht echter zal hierheen wederkeren, want eerder is de maat van de ongerechtigheid der Amorieten niet vol”’. God zegt tegen Abram, dat zijn zaad vreemdeling zal zijn in een ander land (Egypte). Daar zullen zij dienen en men zal hen verdrukken; 400 jaar. Het is algemeen erkend dat het begrip geslacht (Hebr. dor) hier voor ongeveer honderd jaar staat. Het vierde geslacht zal dus terugkeren naar het beloofde land (vs16). P.J. Lalleman dateert de jaren van een generatie nog preciezer en komt op het getal 108. Hij schrijft:9 ‘Het vreemde hieraan is dat een generatie hier als honderd jaar wordt geteld, hoewel een generatie in de Bijbel normaal op ongeveer veertig jaar gesteld wordt. In Ex12:40 vinden we trouwens een meer exact getal, namelijk 430 jaar. Het is niet moeilijk om 400 te zien als een afronding van 430, maar zouden we dan een generatie op 100 jaar moeten stellen, of nauwkeuriger op 107,5 jaar? Deze laatste uitleg zou goed passen bij Ex6:16-20 waar de vier generaties Levi-Kehat9 Voor deze gegevens zie: P.J. Lalleman, ‘Hoe lang is een generatie?’ Ellips 2 (maart 2006): 17. 126 Amram-Mozes de periode van het verblijf in Egypte vullen. De Amerikaan Poirier heeft onlangs de aandacht erop gevestigd dat in sommige antieke bronnen een generatie op 108 jaar wordt gesteld. Zo citeert de historicus Plutarchus in de eerste eeuw n.Chr. oudere bronnen waarin de getallen 30 en 108 worden genoemd: na gemiddeld 30 jaar verwekt een mens nageslacht, en men leeft 108 jaar. Dit veelvoud van 108 treffen we ook aan in de mythe van de feniks, de mythologische vogel die volgens sommige bronnen 540 jaar of zelfs 540 generaties leefde, volgens andere 972. Beide getallen zijn veelvouden van 108! In dergelijke bronnen wordt de levensduur van een raaf en van een mens op 108 jaar gesteld. Ook door de Pythagoreeän werd een ‘wereldcyclus’ gesteld op 10.800 jaar. Al deze bronnen komen uit Nabije Oosten. Op deze basis suggereert Poirier als verklaring van de bijbelse gegevens dat in de oudste tradities over de duur van het verblijf in Egypte sprake was van vier generaties, wat vervolgens werd opgevat als 430 jaar, wat weer in Gn15:13 werd afgerond tot 400 jaar.’ Het volgens vers biedt tevens nog een sleutel ter onderbouwing van onze gedachte.10 In de Hebreeuwse tekst lijkt deze uitdrukking erop te wijzen, dat de aankomst van Israël in Egypte en het vertrek 430 jaar later op precies dezelfde dag viel, namelijk op de 15de Aviv. Nu laat de Targum deze verwijzing slaan op het spreken van Jahweh tot Abram op de 15de Aviv. Als de uitdrukking op de aankomst van Abram in Kanaän zou slaan, heeft de uitdrukking immers geen enkele betekenis. Opvallend is het verder dat de LXX in Ex12:41 de uitdrukking ‘juist op de dag af’ helemaal niet heeft vertaald. In plaats van ‘in Egypte’ ([ רב ימצר (הָריי םMT]) hebben LXX en Sam ‘in het land Kanaän en in het land Egypte’ (ובאה הָרץ רב ימצר (הָריי ם באה הָרץ כר נִיעִי ן ר, רgh Aiguptw kai en gh Canaan). Het is opvallend dat de LXX de woorden ‘Kanaän’ en ‘Egypte’ met elkaar verwisseld (metathesis). De LXX heeft het probleem dat de ‘zonen van Israël’ geen 215 jaar in Kanaän hebben gewoond. Ze woonden daar pas na de terugkeer van Jakob uit Paddan-Aram. Dat is een tijd van drie jaar. LXX-Alexandinus en Sam heeft dan ook de uitbreiding ‘zij en hun vaderen’. 10 Vgl. S. Kreuzer, Zur Priorität und Auslegungsgeschichte von Exodus 12,40 MT: Die chronologische Interpretation des Ägyptenaufenthalts in der judäischen, samaritanischen und alexandrinischen Exegese,’ Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft 103.2 (1991): 252-258. E X O D U S 12:1-51 – INZETTING VAN HET PASCHA 127 |41| En na vierhonderd en dertig jaar, juist op de dag af, gingen al de legerscharen des Heren uit het land Egypte. |42| Een nacht van waken was dit voor de Here, om hen uit het land Egypte te leiden. Dit is de nacht van waken ter ere van de Here voor alle Israëlieten in hun geslachten. |43| De Here zeide tot Mozes en Aäron: Dit is de inzetting van het Pascha: geen enkele vreemdeling mag ervan eten. |44| Iedere slaaf, die door iemand voor geld is gekocht, mag er eerst van eten, wanneer gij hem besneden hebt. |45| Een bijwoner en een dagloner mogen er niet van eten. Bijwoners en dagloners zijn buitenlanders die om economische redenen zich te midden van de Israëlieten hadden opgehouden. |46| In een huis zal het gegeten worden; gij zult van het vlees niets uit het huis naar buiten brengen; geen been zult gij ervan breken. |47| De gehele vergadering van Israël zal dit vieren. |48| Maar wanneer een vreemdeling bij u vertoeft en de Here het Pascha wil vieren, dan zal ieder van het mannelijk geslacht, die bij hem behoort, besneden worden; eerst dan mag hij naderen om het te vieren; hij zal gelden als in het land geboren. Maar geen enkele onbesnedene mag ervan eten. Elke vreemdeling in Israël mocht het Pascha vieren als hij besneden was (Nm9:14). Als iemand onrein of op reis was, mocht hij het een maand later vieren, op de veertiende van de tweede maand (Nm9:11-12). Degenen die besneden waren werden later ‘proselieten van de gerechtigheid’ genoemd om hen te onderscheiden van de godvrezenden die niet besneden waren en ‘proselieten van de poort’ werden genoemd. |49| Eenzelfde wet zal gelden voor de geboren Israëliet en voor de vreemdeling, die in uw midden vertoeft. 128 |50| Alle Israëlieten deden aldus; zoals de Here Mozes en Aäron geboden had, zo deden zij. |51| En op deze zelfde dag leidde de Here de Israëlieten uit het land Egypte, volgens hun legerscharen. Juist in deze tijd was Egypte op het hoogtepunt gekomen van haar politieke macht.11 11 J. Drechsel, E. Meyer-Baltensweiler en D. Williams, Brunnen Bibel Lexikon (Giessen:Brunnen, 1994), 16. E X O D U S 13:1-16 – HEILIGING VAN DE EERSTGEBORENE 129 11 | 13:1-16 – Heiliging van de eerstgeborene (1) Toen sprak Jahweh tot Mozes: (2) Heilig Mij alle eerstgeborenen: alles wat de baarmoeder opent onder de Israëlieten, van de mensen en van het vee, dat behoort Mij toe. (3) Daarna zei Mozes tegen het volk: Gedenk deze dag, waarop u uit Egypte, uit het slavenhuis, vertrokken bent, want Jahweh heeft u met sterke hand van hier uitgeleid. Daarom mag wat gezuurd is, niet gegeten worden. (4) Vandaag vertrekt u, in de maand Abib. (5) Het zal gebeuren, als Jahweh u gebracht heeft in het land van de Kanaänieten, Hethieten, Amorieten, Hevieten en Jebusieten, dat Hij uw vaderen gezworen heeft u te geven, een land overvloeiend van melk en honing, dat u dan deze plechtigheid in deze maand in ere moet houden. (6) Zeven dagen moet u ongezuurde broden eten, en op de zevende dag zal er een feest zijn voor Jahweh. (7) Zeven dagen lang moeten er ongezuurd broden gegeten worden. Wat gezuurd is, mag bij u niet gezien worden, ja, geen zuurdeeg mag er in heel uw land bij u gezien worden. (8) En op die dag moet u uw zoon vertellen: Dit gebeurt om wat Jahweh voor mij gedaan heeft, toen ik uit Egypte vertrok. (9) Laat het voor u als een teken zijn op uw hand en een gedachtenisteken tussen uw ogen, opdat de wet van Jahweh op uw lippen is, want Jahweh heeft u met sterke hand uit Egypte geleid. (10) Daarom moet u deze verordening houden op de daarvoor vastgestelde tijd, van jaar tot jaar. (11) Het zal gebeuren, als Jahweh u in het land van de Kanaänieten gebracht heeft, zoals Hij u en uw vaderen gezworen heeft, en Hij het u gegeven heeft, (12) dat u alles wat de baarmoeder opent, aan Jahweh moet afstaan. Ook van elke eerste worp van het vee dat u hebt, zullen de mannetjes voor Jahweh zijn. (13) Maar elke eerste worp van een ezelin moet u vrijkopen met een lam. Als u het niet vrijkoopt, moet u het de nek breken. Maar wat de mensen betreft, moet u alle eerstgeborenen onder uw zonen vrijkopen. (14) Het zal gebeuren, als uw zoon u morgen vraagt: Wat is dit? dat u tegen hem moet zeggen: Jahweh heeft ons met sterke hand uit Egypte, uit het slavenhuis, geleid. (15) Want toen de farao hardnekkig weigerde ons te laten wegtrekken, gebeurde het dat Jahweh alle eerstgeborenen in het land Egypte doodde, van de eerstgeborene van de mens tot de eerstgeborene van het vee toe. Daarom offer ik aan Jahweh de mannetjes van alles wat de baarmoeder opent, maar alle eerstgeborenen van mijn zonen koop ik vrij. (16) Dit zal tot een teken zijn op uw hand en tot een band tussen uw ogen, want Jahweh heeft ons met sterke hand uit Egypte geleid. |1| Toen sprak Jahweh tot Mozes: |2| Heilig Mij alle eerstgeborenen: alles wat de baarmoeder opent onder de Israëlieten, van de mensen en van het vee, dat behoort Mij toe. Een verlost volk wordt het bezit van de Verlosser. Ze zijn niet voor hunzelf maar voor een prijs gekocht (vgl. 1Ko6:19-20). De God die het oordeel over de eerstgeborenen van de Egyptenaren brengt, stelt aan de Israëlieten de vraag om alle eerstgeborenen aan Hem toe te heiligen. 130 |3| Daarna zei Mozes tegen het volk: Gedenk deze dag, waarop u uit Egypte, uit het slavenhuis, vertrokken bent, want Jahweh heeft u met sterke hand van hier uitgeleid. Daarom mag wat gezuurd is, niet gegeten worden. |4| Vandaag vertrekt u, in de maand Abib. De uittocht gebeurde in de lente, waardoor de maand de naam ‘lente’ kreeg. Abib was de eerste maand van het jaar. Later werd deze maand ‘Nisan’ genoemd, een afleiding is van de Babylonische maand Nisannu. |5| Het zal gebeuren, als Jahweh u gebracht heeft in het land van de Kanaänieten, Hethieten, Amorieten, Hevieten en Jebusieten, dat Hij uw vaderen gezworen heeft u te geven, een land overvloeiend van melk en honing, dat u dan deze plechtigheid in deze maand in ere moet houden. |6| Zeven dagen moet u ongezuurde broden eten, en op de zevende dag zal er een feest zijn voor Jahweh. |7| Zeven dagen lang moeten er ongezuurd broden gegeten worden. Wat gezuurd is, mag bij u niet gezien worden, ja, geen zuurdeeg mag er in heel uw land bij u gezien worden. |8| En op die dag moet u uw zoon vertellen: Dit gebeurt om wat Jahweh voor mij gedaan heeft, toen ik uit Egypte vertrok. |9| Laat het voor u als een teken zijn op uw hand en een gedachtenisteken tussen uw ogen, opdat de wet van Jahweh op uw lippen is, want Jahweh heeft u met sterke hand uit Egypte geleid. Het latere jodendom heeft deze tekenen letterlijk opgevat. Op de arm en het voorhoofd dragen de religieuze joden gebedsriemen (Hebr. təfillîn). |10| Daarom moet u deze verordening houden op de daarvoor vastgestelde tijd, van jaar tot jaar. |11| Het zal gebeuren, als Jahweh u in het land van de Kanaänieten gebracht heeft, zoals Hij u en uw vaderen gezworen heeft, en Hij het u gegeven heeft, E X O D U S 13:1-16 – HEILIGING VAN DE EERSTGEBORENE 131 |12| dat u alles wat de baarmoeder opent, aan Jahweh moet afstaan. Ook van elke eerste worp van het vee dat u hebt, zullen de mannetjes voor Jahweh zijn. |13| Maar elke eerste worp van een ezelin moet u vrijkopen met een lam. Als u het niet vrijkoopt, moet u het de nek breken. Maar wat de mensen betreft, moet u alle eerstgeborenen onder uw zonen vrijkopen. De eersteling van een ezelin moest met een lam worden gelost in de Paasnacht. De ezel diende verder de nek te worden gebroken als hij niet werd gelost. De eerstgeborenen van de Israëlieten zouden dan in de nacht toen de Heer de Egyptenaren sloeg mee zijn omgekomen. De mensen worden op datzelfde niveau geplaatst. Beiden zijn onrein en aan het verderf prijsgegeven als ze niet gelost worden. |14| Het zal gebeuren, als uw zoon u morgen vraagt: Wat is dit? dat u tegen hem moet zeggen: Jahweh heeft ons met sterke hand uit Egypte, uit het slavenhuis, geleid. |15| Want toen de farao hardnekkig weigerde ons te laten wegtrekken, gebeurde het dat Jahweh alle eerstgeborenen in het land Egypte doodde, van de eerstgeborene van de mens tot de eerstgeborene van het vee toe. Daarom offer ik aan Jahweh de mannetjes van alles wat de baarmoeder opent, maar alle eerstgeborenen van mijn zonen koop ik vrij. |16| Dit zal tot een teken zijn op uw hand en tot een band tussen uw ogen, want Jahweh heeft ons met sterke hand uit Egypte geleid. E X O D U S 13:17-18:27 – VERLOST UIT EGYPTE EN GEBRACHT BIJ SINAÏ 133 12 | 13:17-18:27 – Verlost uit Egypte en gebracht bij Sinaï Ex13:17-18:27 vormt een afgebakend gedeelte dat de verlossing van Egypte en de aankomst bij de berg Sinaï beschrijft. Ex19:4 dient hierbij als conclusie voor dit gedeelte. Totdat Israël bij de Sinaï is, kan het nog steeds onder de macht komen van de farao. A 13:17-22 – Het volk vertrekt (17) Toen de farao het volk had laten wegtrekken, is het gebeurd dat God hen niet leidde langs de weg door het land van de Filistijnen, hoewel dat korter was. Want God zei: Anders krijgt het volk berouw bij het zien van oorlog en wil het naar Egypte terugkeren. (18) Daarom liet God het volk een omweg maken langs de weg door de wildernis naar de Schelfzee. Toegerust tot de strijd trokken de Israëlieten uit het land Egypte. (19) En Mozes nam het gebeente van Jozef met zich mee, want deze had de zonen van Israël plechtig een eed laten zweren, en gezegd: God zal zeker naar u omzien, en dan moet u mijn gebeente hiervandaan met u meevoeren. (20) Zo braken zij op uit Sukkoth en sloegen hun kamp op in Etham, aan de rand van de wildernis. (21) Jahweh ging voor hen uit, overdag in een wolkkolom om hen de weg te wijzen, en 's nachts in een vuurkolom om hun licht te geven, zodat zij dag en nacht verder konden trekken. (22) Hij nam de wolkkolom overdag en de vuurkolom in de nacht niet weg voor de aanblik van het volk. |17| Toen de farao het volk had laten wegtrekken, is het gebeurd dat God hen niet leidde langs de weg door het land van de Filistijnen, hoewel dat korter was. Want God zei: Anders krijgt het volk berouw bij het zien van oorlog en wil het naar Egypte terugkeren. God kiest de weg die het volk gaat. Hij wist wat Hij deed toen Hij Israël via een omweg naar Kanaän bracht. Tegenwoordig zijn drie wegen bekend die vanuit Egypte naar Israël leiden: (1) De noordelijke kustweg naar het land van de Filistijnen; (2) de weg naar Sur, door de Sinaïwildernis, bewaakt door Egyptische forten; en (3) de pelgrimsweg van de Golf van Suez naar Eilat, die weg van de berg Seïr wordt genoemd (Dt1:2). God waarschuwt Mozes en het volk om niet de kortste weg naar Kanaän te nemen. Dit gaat gepaard met een duidelijke verklaring. Hoewel dit voor de hand ligt, stuit het volk via de kustweg immers op de grens van de Filistijnen. Daar kan dan een oorlog ontstaan waardoor Israël ontmoedigd raakt en naar Egypte terugkeert. Voor God is het vandaar 134 geen bezwaar om de langere route te kiezen. Hij is niet opgejaagd en wie Hem volgt ontdekt zijn wijsheid en bescherming. God kan enkele deuren in ons leven sluiten en Hij kan andere openen (Hd16:6-10; 2Ko2:12-13). We dienen alert te zijn voor zijn leiding hierin. |18| Daarom liet God het volk een omweg maken langs de weg door de wildernis naar de Schelfzee. Toegerust tot de strijd trokken de Israëlieten uit het land Egypte. Het leger van God trok vanuit Egypte naar de zee Jam-Sûf. De ligging van deze zee is onbekend.1 In het Nederlands is gekozen voor de vertaling ‘Schelfzee’ (SV, NBG, HB, HSV) en ‘Rietzee’ (NBV, WV, GNB, NB). De Septuaginta identificeert de zee met de westelijke arm van de Rode zee (Gr. eruthran thalassan), de Golf van Suez. Bij deze zee lag de plaats EsjonGeber bij Elot (1Kn9:29). In plaats van bij sûf te denken aan riet,2 moest er dan aan zeewier worden gedacht (Jn2:5).3 |19| En Mozes nam het gebeente van Jozef met zich mee, want deze had de zonen van Israël plechtig een eed laten zweren, en gezegd: God zal zeker naar u omzien, en dan moet u mijn gebeente hiervandaan met u meevoeren. Een midrasj vertelt hoe de Israëlieten later tijdens de uittocht voorbijgangers tegenkwamen die aan hen vroegen: ‘Wat hebben die twee arken te betekenen.’4 Israël antwoordde: ‘De ene ark is van een dode en de andere van een levende. Hij die in de ark van de dode rust, heeft vervult wat geschreven is op de getuigenis in de andere ark die Hem toebehoort die eeuwig leeft.’ Doordat Israël het gebeente van Jozef meeneemt, mogen zij zich tegelijk bemoedigd weten. Zoals God zijn belofte aan Jozef vervulde, ondanks alle moeilijkheden, vervult Hij ook zijn belofte aan Israël. Doorheen de reis getuigt Jozefs doodskist ervan dat God trouw is aan zijn beloftes. De kist van Jozef verwijst zodoende niet naar een dood verleden. Ze moedigt ertoe aan om de wandel voort te zetten in geloof en God vandaag te gehoorzamen. Later zou Israël deze beenderen van Jozef begraven in het beloofde land (Jz24:32). 1 2 3 4 Vgl. Aharoni et al. 1993, 40. Keller 1956, 119–121; Fensham 1977, 62; Hamilton 2005, 180. Koorevaar 2005, 189; Redford 1987, 142–143. Zonder bronverwijzing: Levinas 2003, 54. E X O D U S 13:17-22 – HET VOLK VERTREKT |20| 135 Zo braken zij op uit Sukkoth en sloegen hun kamp op in Etham, aan de rand van de wildernis. Het valt niet mee om door een wildernis te gaan, de ene keer verga je van de dorst en de andere keer wordt je door een schorpioen gebeten. Toch bereikten de Israëlieten de plaats Etham. Deze plaats wordt in de in Edfoe gevonden gouwenlijst, als een plaats in de achtste gouw genoemd die nabij het gebied van de wadi Toemilat lag. Etham zal dan dichtbij het Timsah-meer hebben gelegen aan de rand van de wildernis. |21| Jahweh ging voor hen uit, overdag in een wolkkolom om hen de weg te wijzen, en 's nachts in een vuurkolom om hun licht te geven, zodat zij dag en nacht verder konden trekken. Zichtbaar toont Jahweh aan het volk dat Hij met hen mee gaat. Als de wolk van God vooruit gaat, trekt ook het volk Israël verder (vgl. Ex40:3438). Als er momenten zijn in het leven van de rechtvaardigen, waarin zijn niet weten welke richting zij uit moeten, mogen zij weten dat God met hen is en hen de weg toont. De omschrijving van de wolk en vuurkolom herinnert ook terug aan het scheppingsverhaal waar het licht de duisternis verdreef (Gn1:3-5; Ex13:21), het water splitste (Gn1:6-8; Ex14:21) en het land gereed maakte (Gn1:9-10; Ex14:29).5 Uitleggers zien in het licht van de wolk en vuurkolom verder een symbolische verwijzing naar Gods woord van God, dat een licht en vuur is (Ps119:105; Jr23:29).6 Zoals God door de wolk het volk leidde, leidt Hij het eveneens door zijn Woord (Jh16:12-13). Hierbij is het boeiend reeds te vermelden dat de vuurkolom enkel licht aan Israël gaf. Voor de Egyptenaren bleef deze kolom verborgen (Ex14:20). Soortgelijk patroon doet zich voor met Gods woord. Voor de rechtvaardigen is dit een licht voor hun levenspad, terwijl ongelovigen er geen belang in zien (Mt11:25; 1Ko2:11-16; Ef1:15-23). |22| B Hij nam de wolkkolom overdag en de vuurkolom in de nacht niet weg voor de aanblik van het volk. 14:1-31 – Jahweh redt Israël bij de Rode Zee (1) Toen sprak Jahweh tot Mozes: (2) Spreek tot de Israëlieten en zeg dat zij terugkeren en hun kamp opslaan voor Pi-Hachiroth, tussen Migdol en de zee, voor Baäl-Zefon. Daartegenover moet u uw kamp opslaan, bij de 5 6 Gage 2001, 21. Wiersbe 2007, 167. 136 zee. (3) De farao zal dan van de Israëlieten zeggen: Zij zijn in het land verdwaald. De wildernis heeft hen ingesloten. (4) En Ik zal het hart van de farao verharden, zodat hij hen achtervolgt. Dan zal Ik in de farao en in heel zijn leger verheerlijkt worden, zodat de Egyptenaren zullen weten dat Ik Jahweh ben. En zo deden zij. (5) Toen nu aan de koning van Egypte bekendgemaakt werd dat het volk gevlucht was, keerde het hart van de farao en zijn dienaren zich tegen het volk, en zij zeiden: Hoe hebben we dit kunnen doen, dat wij Israël uit onze dienst hebben laten wegtrekken? (6) Hij spande zijn strijdwagen in en nam zijn volk met zich mee. (7) Hij nam ook zeshonderd van de beste strijdwagens mee, ja, alle strijdwagens van Egypte, met op elk daarvan bevelhebbers. (8) Want Jahweh verhardde het hart van de farao, de koning van Egypte, zodat hij de Israëlieten achtervolgde. Maar de Israëlieten waren door een verheven hand geleid. (9) De Egyptenaren, met al de paarden en strijdwagens van de farao, en zijn ruiters, en zijn leger achtervolgden hen en haalden hen in waar zij hun kamp hadden opgeslagen, bij de zee, bij Pi-Hachiroth, voor Baäl-Zefon. (10) Toen de farao dichtbij gekomen was, sloegen de Israëlieten hun ogen op, en zie, de Egyptenaren kwamen achter hen aan. Toen werden de Israëlieten zeer bevreesd en riepen tot Jahweh, (11) en zij zeiden tegen Mozes: Waren er in Egypte geen graven, dat u ons hebt meegenomen om in de wildernis te sterven? Hoe hebt u dit met ons kunnen doen door ons uit Egypte uit te leiden? (12) Was dit niet wat wij in Egypte al tegen u zeiden: Laat ons met rust, laten wij de Egyptenaren maar dienen? Want het is beter voor ons de Egyptenaren te dienen dan in de wildernis te sterven. (13) Maar Mozes zei tegen het volk: Wees niet bevreesd, houd stand, zie het heil van Jahweh dat Hij vandaag nog voor u zal bewerken! Want de Egyptenaren die u vandaag ziet, zult u tot in eeuwigheid niet meer terugzien. (14) Jahweh zal voor u strijden, en u, u moet stil zijn. (15) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Wat roept u tot Mij? Spreek tot de Israëlieten en zeg dat zij opbreken. (16) En u, hef uw staf op, strek uw hand uit over de zee en splijt hem doormidden, zodat de Israëlieten door het midden van de zee op het droge kunnen gaan. (17) En Ik, zie, Ik zal het hart van de Egyptenaren verharden, zodat zij achter hen aan gaan. Ik zal verheerlijkt worden in de farao en in heel zijn leger, in zijn strijdwagens en in zijn ruiters. (18) Dan zullen de Egyptenaren weten dat Ik Jahweh ben, als Ik verheerlijkt zal worden in de farao, in zijn strijdwagens en in zijn ruiters. (19) Toen verliet de Engel van God, Die vóór het leger van Israël uit ging, die plaats en ging achter hen aan. Ook de wolkkolom verliet de plaats van vóór hen en ging achter hen staan. (20) Hij kwam tussen het leger van Egypte en het leger van Israël. De wolk was duisternis en tegelijk verlichtte hij de nacht. De een kon niet in de nabijheid van de ander komen, heel de nacht. (21) Toen strekte Mozes zijn hand uit over de zee, en Jahweh liet de zee die hele nacht wegvloeien door een krachtige oostenwind. Hij maakte de zee droog, en het water werd doormidden gespleten. (22) Zo gingen de Israëlieten midden in de zee op het droge. Het water was voor hen aan hun rechter- en linkerhand een muur. (23) De Egyptenaren achtervolgden hen en kwamen hen achterna, met al de paarden van de farao, zijn strijdwagens en zijn ruiters, tot in het midden van de zee. (24) Maar het gebeurde in de morgenwake, dat Jahweh in de vuur- en wolkkolom neerzag op het leger van de Egyptenaren, en Hij bracht het leger van de Egyptenaren in verwarring. (25) Hij liet de wielen van hun wagens wegzakken en liet ze met moeite vooruitkomen. Toen zeiden de Egyptenaren: Laten wij voor Israël vluchten, want Jahweh strijdt voor hen tegen de Egyptenaren. (26) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Strek uw hand uit over de zee, zodat het water terugkeert, over de Egyptenaren, over hun strijdwagens en over hun ruiters. (27) Mozes strekte zijn hand uit over de zee, en tegen het aanbreken van de morgen vloeide de zee terug naar haar oude plaats, terwijl de Egyptenaren het water tegemoet vluchtten. Zo stortte Jahweh de Egyptenaren midden in de zee. (28) Want toen het water terugkeerde, overspoelde het de strijdwagens en de ruiters van het hele leger van de farao, dat hen in de zee E X O D U S 14:1-31 – JAHWEH REDT ISRAËL BIJ DE RODE ZEE 137 achternagekomen was. Niet een van hen bleef er over. (29) Maar de Israëlieten gingen op het droge, midden door de zee. Het water was voor hen een muur aan hun rechter- en linkerhand. (30) Zo verloste Jahweh Israël op die dag uit de hand van de Egyptenaren. En Israël zag de Egyptenaren dood aan de oever van de zee liggen. (31) Toen zag Israël de machtige hand, die Jahweh tegen de Egyptenaren gekeerd had, en het volk vreesde Jahweh en geloofde in Jahweh en in Mozes, Zijn knecht. Ex14 kan in drie blokken worden opgedeeld door de uitspraak ‘Toen zei Jahweh tegen Mozes’ (vs1,15,26). Het geheel vormt een samenvattend slot op de voorafgaande gedeelten door verwijzingen naar de verharding van farao (14:4,17; 7:5) en het woord van het geloof (14:31; 4:31). |1| Toen sprak Jahweh tot Mozes: |2| Spreek tot de Israëlieten en zeg dat zij terugkeren en hun kamp opslaan voor Pi-Hachiroth, tussen Migdol en de zee, voor Baäl-Zefon. Daartegenover moet u uw kamp opslaan, bij de zee. |3| De farao zal dan van de Israëlieten zeggen: Zij zijn in het land verdwaald. De wildernis heeft hen ingesloten. Jahweh bracht het volk in een volkomen hopeloze positie tussen het mee en de legers van farao. |4| En Ik zal het hart van de farao verharden, zodat hij hen achtervolgt. Dan zal Ik in de farao en in heel zijn leger verheerlijkt worden, zodat de Egyptenaren zullen weten dat Ik Jahweh ben. En zo deden zij. Doordat het volk vooraan door de wildernis wordt ingesloten kan de farao gemakkelijk met zijn legers de Israëlieten van achteren aanvallen. Daarbij waren er aan de rand van de wildernis nog verdedigingsforten gebouwd door de Egyptenaren: ‘de muur van Egypte’.7 De situatie van Israël was vandaar militair gezien ongunstig. 7 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 65. 138 |5| Toen nu aan de koning van Egypte bekendgemaakt werd dat het volk gevlucht was, keerde het hart van de farao en zijn dienaren zich tegen het volk, en zij zeiden: Hoe hebben we dit kunnen doen, dat wij Israël uit onze dienst hebben laten wegtrekken? Nadat de Israëlieten kennis hadden gemaakt met de Egyptische forten die de muur van Egypte vormden. Waren ze in paniek geraakt en gevlucht. De farao wist makkelijk gebruik te maken van deze situatie en probeerde het volk van in de rug aan te vallen om het een vernietigende nederlaag te geven. |6| Hij spande zijn strijdwagen in en nam zijn volk met zich mee. |7| Hij nam ook zeshonderd van de beste strijdwagens mee, ja, alle strijdwagens van Egypte, met op elk daarvan bevelhebbers. |8| Want Jahweh verhardde het hart van de farao, de koning van Egypte, zodat hij de Israëlieten achtervolgde. Maar de Israëlieten waren door een verheven hand geleid. |9| De Egyptenaren, met al de paarden en strijdwagens van de farao, en zijn ruiters, en zijn leger achtervolgden hen en haalden hen in waar zij hun kamp hadden opgeslagen, bij de zee, bij Pi-Hachiroth, voor Baäl-Zefon. |10| Toen de farao dichtbij gekomen was, sloegen de Israëlieten hun ogen op, en zie, de Egyptenaren kwamen achter hen aan. Toen werden de Israëlieten zeer bevreesd en riepen tot Jahweh, Net zoals de Egyptenaren het uitriepen toen hun eerstgeborenen stierven, roepen de Israëlieten het nu uit als zo oog-in-oog met de dood staan. Het werkwoord tsá‘aq wijst op iemand die in een grote nood verkeert en beseft dat er menselijk gezien geen uitkomst is. |11| en zij zeiden tegen Mozes: Waren er in Egypte geen graven, dat u ons hebt meegenomen om in de wildernis te sterven? Hoe hebt u dit met ons kunnen doen door ons uit Egypte uit te leiden? Het volk vergat hierbij Jahweh in hun situatie te betrekken. Dat was een grote fout die het volk maakte. E X O D U S 14:1-31 – JAHWEH REDT ISRAËL BIJ DE RODE ZEE 139 |12| Was dit niet wat wij in Egypte al tegen u zeiden: Laat ons met rust, laten wij de Egyptenaren maar dienen? Want het is beter voor ons de Egyptenaren te dienen dan in de wildernis te sterven. |13| Maar Mozes zei tegen het volk: Wees niet bevreesd, houd stand, zie het heil van Jahweh dat Hij vandaag nog voor u zal bewerken! Want de Egyptenaren die u vandaag ziet, zult u tot in eeuwigheid niet meer terugzien. |14| Jahweh zal voor u strijden, en u, u moet stil zijn. |15| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Wat roept u tot Mij? Spreek tot de Israëlieten en zeg dat zij opbreken. |16| En u, hef uw staf op, strek uw hand uit over de zee en splijt hem doormidden, zodat de Israëlieten door het midden van de zee op het droge kunnen gaan. God vertelt Mozes wat hij moest doen. Hij diende zijn staf op te heffen en uit te streken over de zee. Met dit gebaar moest Mozes de zee als het ware door midden splijten. Het is goed mogelijk dat deze gebeurtenis meteen diende om de goden van de volken rondom Israël te beschamen. In dat geval was het splijten van de Schelfzee gericht tegen de Kanaänitische god Baäl die via het zoetwater de zeegod Yamm, die zich tegen de schepping keerde met het zoutwater, openspleet en hierop zijn tempel in Zafon bouwde.8 |17| En Ik, zie, Ik zal het hart van de Egyptenaren verharden, zodat zij achter hen aan gaan. Ik zal verheerlijkt worden in de farao en in heel zijn leger, in zijn strijdwagens en in zijn ruiters. |18| Dan zullen de Egyptenaren weten dat Ik Jahweh ben, als Ik verheerlijkt zal worden in de farao, in zijn strijdwagens en in zijn ruiters. |19| Toen verliet de Engel van God, Die vóór het leger van Israël uit ging, die plaats en ging achter hen aan. Ook de wolkkolom verliet de plaats van vóór hen en ging achter hen staan. God zelf staat in voor zijn volk en neemt de zaak op zich. 8 Vgl. Eissfeldt 1932. 140 |20| Hij kwam tussen het leger van Egypte en het leger van Israël. De wolk was duisternis en tegelijk verlichtte hij de nacht. De een kon niet in de nabijheid van de ander komen, heel de nacht. De wolkkolom plaatste zich vervolgens van de voorkant van Israël naar de achterkant van het volk. Hierdoor komt deze tussen hen en de Egyptenaren in te staan. Onduidelijk is de omschrijving dat de wolk duisternis was en tegelijk de nacht verlichtte. De gangbare uitleg is dat de wolk voor licht zorgde bij de Israëlieten en voor duisternis bij de Egyptenaren. Dit resulteerde dan erin dat de legermacht van Egypte de Israëlieten niet konden aanvallen in die nacht. In plaats van ‘en de wolk was duisternis en licht voor de nacht’ (ויר יהי הה (הענ(הן ור הִי חש שה ך ִיוי(האה ָר אה ת־הִי ל(היר ל(הה, MT) heeft LXX ‘Het was duister en donker en de nacht trok voorbij’ (καὶ ἐγένετο σκότος καὶ γνόφος καὶ διῆλθεν ἡ νύξ). |21| Toen strekte Mozes zijn hand uit over de zee, en Jahweh liet de zee die hele nacht wegvloeien door een krachtige oostenwind. Hij maakte de zee droog, en het water werd doormidden gespleten. Een simpele staf, die Mozes niet belangrijk vond toen hij hem voor het eerst in zijn hand hield, was genoeg voor God als teken om het water van elkaar te scheiden. Midden door de zee ontstond een pad voor een volk, waarvan we enkel beseffen dat er 600.000 mannen in waren. Als we het aantal mannen, vrouwen en kinderen zodoende op 2.000.000 brengen, ervan uitgaan dat elke persoon 0,5m2 in beslag neemt, met een snelheid loopt van 7km/u is het mogelijk te berekenen hoe groot dit pad was doorheen de zee. Doordat het volk in één nacht door de zee trok, zal de gemiddelde overtocht iets van maximaal 60km (≈7km*8u) zijn geweest. Op deze 60km passen 120.000 mensen per 0,5m 2. De breedte door de zee zal vandaar minimaal al iets van tien meter breed zijn geweest. In het verleden is het indrukwekkende verhaal van de doortocht door de Rode Zee op diverse manier ‘verklaard’ geweest. Zo dateerde in 1981 Goedicke de doortocht op 1477vC tijdens de vulkaanuitbarsting op Thera. Aanvankelijk veroorzaakte deze uitbarsting overspoelingen in het Menzaleh-meer en vervolgens het achtervolgende Egyptische leger. Later onderzoek met behulp van de C14-methode en dendrochronologie (datering van hout op basis van het patroon en de jaarringen) maakte duidelijk dat de vulkaanexplosie op Thera eerder heeft plaatsgevonden dan 1477vC Sommigen dateren de uitbarsting in 1530vC terwijl anderen kiezen voor 1630vC. Tevens werd het Egyptische leger E X O D U S 14:1-31 – JAHWEH REDT ISRAËL BIJ DE RODE ZEE 141 niet getroffen door een vloedgolf, maar trokken de Israëlieten over een pad dat ontstond door de sterke oostenwind. |22| Zo gingen de Israëlieten midden in de zee op het droge. Het water was voor hen aan hun rechter- en linkerhand een muur. Volgens de rabbijnse traditie ging het water van de Rode Zee pas naar de zijkant nadat de Israëlieten hun eerste stappen in de zee hadden gezet. 9 Het water rees langs hun omhoog en vormde een muur van tien tot twaalf meter hoog. Dit wonder versterkte zeker hun geloof. Jahweh was in staat om hen naar het beloofde land te brengen. |23| De Egyptenaren achtervolgden hen en kwamen hen achterna, met al de paarden van de farao, zijn strijdwagens en zijn ruiters, tot in het midden van de zee. |24| Maar het gebeurde in de morgenwake, dat Jahweh in de vuur- en wolkkolom neerzag op het leger van de Egyptenaren, en Hij bracht het leger van de Egyptenaren in verwarring. De morgenwake duurde van twee tot zes uur ‘s ochtends. In Mesopotamië werd de nacht ingedeeld in de eerste wake, middelste wake en morgenwake (Re7:19; 1Sm11:11). De Israëlieten trokken bij nacht door de zee en tegen de morgen volgden hen de Egyptenaren. |25| Hij liet de wielen van hun wagens wegzakken en liet ze met moeite vooruitkomen. Toen zeiden de Egyptenaren: Laten wij voor Israël vluchten, want Jahweh strijdt voor hen tegen de Egyptenaren. |26| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Strek uw hand uit over de zee, zodat het water terugkeert, over de Egyptenaren, over hun strijdwagens en over hun ruiters. |27| Mozes strekte zijn hand uit over de zee, en tegen het aanbreken van de morgen vloeide de zee terug naar haar oude plaats, terwijl de Egyptenaren het water tegemoet vluchtten. Zo stortte Jahweh de Egyptenaren midden in de zee. 9 Exodus Rabba 21:10. 142 |28| Want toen het water terugkeerde, overspoelde het de strijdwagens en de ruiters van het hele leger van de farao, dat hen in de zee achternagekomen was. Niet een van hen bleef er over. |29| Maar de Israëlieten gingen op het droge, midden door de zee. Het water was voor hen een muur aan hun rechter- en linkerhand. |30| Zo verloste Jahweh Israël op die dag uit de hand van de Egyptenaren. En Israël zag de Egyptenaren dood aan de oever van de zee liggen. |31| Toen zag Israël de machtige hand, die Jahweh tegen de Egyptenaren gekeerd had, en het volk vreesde Jahweh en geloofde in Jahweh en in Mozes, Zijn knecht. C 15:1-21 – Het overwinningslied bij de zee (1) Toen zongen Mozes en de Israëlieten dit lied voor Jahweh. Zij zeiden: Ik zal zingen voor Jahweh, want Hij is hoogverheven! Het paard en zijn strijdwagen heeft Hij in de zee geworpen. (2) Jah is mijn kracht en lied, Hij is mij tot heil geweest. Dit is mijn God, Hem bewonder ik; de God van mijn vader, Hem roem ik. (3) Jahweh is een Strijder, Jahweh is Zijn Naam. (4) De wagens van de farao en zijn leger heeft Hij in de zee geworpen. De besten van zijn bevelhebbers zijn verdronken in de Schelfzee. (5) De watervloeden hebben hen overdekt, zij zijn als een steen in de diepten gezonken. (6) Uw rechterhand, Jahweh, was vreselijk door kracht; Uw rechterhand, Jahweh, verpletterde de vijand. (7) In Uw grote majesteit wierp U terneer wie tegen U opstonden. U liet Uw brandende toorn de vrije loop, die hen als stoppels verteerde. (8) Door de adem van Uw neus is het water opgehoopt, de stromen stonden als een dam, de watervloeden zijn gestold in het hart van de zee. (9) De vijand zei: Ik achtervolg hen, haal hen in, deel de buit. Ik bevredig mijn wraaklust, ik trek mijn zwaard, mijn hand neemt hen in bezit. (10) Maar U hebt met Uw adem geblazen, de zee heeft hen bedolven. Zij zonken als lood in machtige watermassa’s. (11) Wie is als U onder de goden, Jahweh? Wie is als U, gevreest onder de heiligen, ontzagwekkend in lofzangen, Die wonderen doet? (12) U strekte Uw rechterhand uit, en de aarde verzwolg hen. (13) U leidde in Uw goedertierenheid dit volk, dat U verlost hebt. U leidde hen zachtjes door Uw kracht naar Uw heilig kamp. (14) De volken hebben het gehoord, zij sidderden, angst heeft de inwoners van Filistea aangegrepen. (15) Toen werden door schrik overmand de vorsten van Edom. De rammen van Moab greep huivering aan. Al de inwoners van Kanaän smolten weg van angst. (16) Op hen viel verschrikking en angst. Door de grootheid van Uw arm verstomden zij als een steen, terwijl Uw volk, Jahweh, erdoorheen trok, terwijl dit volk erdoorheen trok, het volk dat U geschapen hebt. (17) U zult hen brengen en hen planten op de berg die Uw erfdeel is, de plaats tot Uw woning die U gemaakt hebt, Jahweh, het heiligdom, Heere, dat Uw handen gesticht hebben. (18) Jahweh zal regeren voor eeuwig en altijd! (19) Want het paard van de farao, met zijn strijdwagen en zijn ruiters, waren in de zee gekomen, en Jahweh had het water van de zee over hen doen terugkeren. Maar de Israëlieten gingen op het droge, midden in de zee. (20) Mirjam, de profetes, de zuster van Aäron, nam een tamboerijn in haar hand, en al de vrouwen gingen achter haar aan, met tamboerijnen en in reidans. (21) Toen zong Mirjam hun ten antwoord: Zing voor Jahweh, want Hij is hoogverheven! Het paard en zijn ruiter heeft Hij in de zee geworpen. E X O D U S 15:1-21 – HET OVERWINNINGSLIED BIJ DE ZEE 143 Mozes begon en eindigde zijn verblijf in de wildernis met een overwinningslied (Ex15; Dt32). De taal van dit lied is historisch te plaatsen in de vroege jaren van Israël.10 God verloste het volk uit de slavernij van Egypte. Die bevrijding werd niet alleen door Ex gepresenteerd als een historisch feit, maar ook bezongen in een lied. Dit overwinningslied van Mozes is het eerste uitvoerige lied dat we in de Bijbel ontmoeten. Velen hebben gewezen op de invloed die dit lied uitoefende op de latere liederen in de Bijbel. Het toont ons de beginselen van de lofprijs en de zegen van de verlossing. De thematiek en poëtische constructies van het lied vinden we terug in de latere lofprijs en aanbidding van de gelovigen. In de vroegere synagogedienst werd dit lied elke sabbatmiddag gezongen om Gods soevereine heerschappij over de kosmos te vieren. Het lied vormt de afsluiting van Israëls definitieve redding en beschrijft hetgeen Ex14 in proza weergaf. Hs geeft te kennen dat het volk straks, bij de definitieve verlossing uit de ballingschap, opnieuw dit lied zal zingen (2:15). Het lied bevat diverse parallellen met oude Egyptische liederen. 11 Meermaals wordt het water dat de definitieve overwinning over Egypte tot stand bracht, bezongen in dit lied (vs2,15-16,21-23,26-28). Ook valt het op dat het tien keer verwijst naar Jahweh, de Overwinnaar (vs1,3[2x],6[2x],11,16-18,21) en één keer naar Jah (vs2). We kunnen het lied in twee delen onderverdelen: vs1-12 dat spreekt over de overwinning op de farao en vs13-18 dat de uitwerkingen van deze overwinning beschrijft.12 Het eerste gedeelte plaats de vernietiging van het Egyptische leger centraal (vs1,4-5,7,10-12). In het tweede gedeelte staat het doel van Jahwehs overwinning centraal. Duidelijk komt hierin naar voren dat het niet gaat om de vernietiging van de vijand, maar om de verlossing van Gods volk. De kern van het lied is daarmee niet de oorlog. Het gaat om de vrede die Jahweh aan de verdrukte mens wil schenken. |1| Toen zongen Mozes en de Israëlieten dit lied voor Jahweh. Zij zeiden: Ik zal zingen voor Jahweh, want Hij is hoogverheven! Het paard en zijn strijdwagen heeft Hij in de zee geworpen. Opmerkelijk is, dat het werkwoord ‘zingen’ in het enkelvoud staat. Dat betekent, dat zij het als een eenheid, als één man gezongen hebben. 10 11 12 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 86. J.W. Watts, ‘Song and the Ancient Reader,’ Perspectives in Religious Studies 22 (1995): 138. Fensham 1977, 77. 144 In plaats van ‘ik wil zingen’ (א(ה יש (היָרה, MT) hebben LXX, Syr en Vg ‘wij willen zingen’ (aswmen, )אשָרו. Wellicht werd deze verandering bewerkt door het opschrift dat spreekt over Mozes en de Israëlieten. |2| Jah is mijn kracht en lied, Hij is mij tot heil geweest. Dit is mijn God, Hem bewonder ik; de God van mijn vader, Hem roem ik. In plaats van Jahweh wordt in dit vers de ‘afkorting’ Jah gebruikt. In plaats van ‘Hem bewonder ik’ (GNB, vgl. NBV) volgt NBG de LXX en vertaalt: ‘Hem verheerlijk ik’. |3| Jahweh is een Strijder, Jahweh is Zijn Naam. Jahweh is geen oorlogszuchtig god in de stijl van Ninurta, Teshub, Isjar, Ares of Mars, maar Hij wil Israël niet onbeschermd laten in een wereld die wordt beheerst door de grootmachten van de tijd: Egypte, Assur, Babel, Perzië, Griekenland en Rome. Hij wordt daarom niet als oorlogsgod betiteld, maar als een machtige Vechter en Redder van het volk Israël. Hij is haar Strijder. Nadat het volk gezien heeft wat Hij gedaan heeft, wisten ze dat ze een groot oorlogsstrateeg in actie hadden gezien! 13 En zolang de vijand nog op aarde rondloopt, zal Jahweh als Strijder bekend blijven staan. God verdedigt het volk met eigen hand en vernietigt de vijand, zoals een man zijn gezin en zijn land verdedigt, wanneer zij worden bedreigd. Hij doet dit dus niet omdat Hij de bloeddorst van de Kanaänitische godin Anat zou delen, die tot haar knieën in het bloed van haar vijanden waadde, zoals wij in het vorige hoofdstuk lazen. Jahweh doet dit, omdat zijn volk effectieve bescherming nodig heeft in een wereld vol geweld en onderdrukking. |4| De wagens van de farao en zijn leger heeft Hij in de zee geworpen. De besten van zijn bevelhebbers zijn verdronken in de Schelfzee. De schrijver van dit lied, spreekt over Jahweh in de derde persoon. De dichter rekent zich zodoende tot de toehoorders aan wie Jahwehs wonderdaden worden verteld. Zodoende krijgt het lied een sterke verkondiging mee voor de volgende generaties. |5| 13 De watervloeden hebben hen overdekt, zij zijn als een steen in de diepten gezonken. B. Sorge, Ontdekkingstocht naar Aanbidding (Ommen:Kingdom Ministries, 2003), 46. E X O D U S 15:1-21 – HET OVERWINNINGSLIED BIJ DE ZEE |6| 145 Uw rechterhand, Jahweh, was vreselijk door kracht; Uw rechterhand, Jahweh, verpletterde de vijand. De vermelding van Gods rechterhand keert meermaals in de Psalmen terug. In de Egyptische literatuur werd deze term gebruikt om de militaire grootheid van de farao te benadrukken. Het lied in Exodus 15 vormt daarmee een polemiek tegen de machten van de farao. Jahweh wordt omschreven als superieur boven de goden van Egypte. Hij is het die de Egyptische strijdmacht verslaat. In tegenstelling tot de Kanaänitische afgoden wordt Jahweh niet verbonden met de natuurkrachten. Hij wordt veelmeer gezien als een God die daarboven staat. Hij is de beheerder van al die natuurkrachten. |7| In Uw grote majesteit wierp U terneer wie tegen U opstonden. U liet Uw brandende toorn de vrije loop, die hen als stoppels verteerde. |8| Door de adem van Uw neus is het water opgehoopt, de stromen stonden als een dam, de watervloeden zijn gestold in het hart van de zee. Onze vertaling heeft het over de neus van God. In het Hebreeuws wordt dit veel sterker uitgedrukt. Er wordt gesproken over de ‘neusgaten’ van God. Zoals we van iemand die erg boos is kunnen zeggen, dat hij snoof uit zijn neusgaten, wordt hier hetzelfde gezegd over God (Jb4:9; Ps18:8-9). Zoals adem uit iemands neusgaten komt, zo wordt hier Gods toorn voorgesteld. |9| De vijand zei: Ik achtervolg hen, haal hen in, deel de buit. Ik bevredig mijn wraaklust, ik trek mijn zwaard, mijn hand neemt hen in bezit. |10| Maar U hebt met Uw adem geblazen, de zee heeft hen bedolven. Zij zonken als lood in machtige watermassa’s. |11| Wie is als U onder de goden, Jahweh? Wie is als U, gevreest onder de heiligen, ontzagwekkend in lofzangen, Die wonderen doet? |12| U strekte Uw rechterhand uit, en de aarde verzwolg hen. |13| U leidde in Uw goedertierenheid dit volk, dat U verlost hebt. U leidde hen zachtjes door Uw kracht naar Uw heilig kamp. 146 In de historische kritiek neemt men aan, dat het word ‘heiligdom’ hier verwijst naar Jeruzalem en de tempel. Als dat juist is, dan is de vraag: is het echte profetie of een uitspraak in de vorm van een profetie, die uitgaat van een huidig feit. In de historische kritiek neemt men het laatste aan. Als dat juist is, dan is dit werk pas na de bouw van de tempel in Jeruzalem geschreven. Vanuit de directe context is het echter aannemelijker dat het om de berg Sinaï gaat. Mozes kreeg zijn roeping bij de berg Sinaï, die uitdrukkelijk ‘berg van God’ wordt genoemd (Ex3:1-5,12; 19:3-4). Daarmee drukt God de verbondenheid tussen zichzelf en de berg als de plaats van zijn aanwezigheid uit. |14| De volken hebben het gehoord, zij sidderden, angst heeft de inwoners van Filistea aangegrepen. Vaak is dit vers een bewijs genoemd voor het post-Mosaica. Hoe kunnen die volken schrikken, terwijl de doortocht nog maar net was gebeurd? Of betuigt dit lied een situatie, nadat Israël reeds in Kanaän is aangekomen? Indien dat juist is, dan is dit werk pas na de intocht in Kanaän ontstaan. Nu kunnen we stellen, dat het hier om een profetie gaat. Bij een profetie stuiten we op de grenzen van historische beoordeling. Maar gaat het hier wel om een profetie? Mozes hoeft maar weinig voorstellingsvermogen te hebben, dat die volken de schrik om het hart zal slaan als ze zullen horen, dat Israël dwars door de Schelfzee getrokken en het leger van farao daarin omgekomen is. En dat is inderdaad gebeurd (cf. Jz2:9-10). We kunnen deze uitspraken dus gewoon als triomfantelijke uitspraken van Mozes zien en wel vanuit zijn geloof in de belofte van Jahweh, dat Hij Israël naar Kanaän zal brengen (Ex3:9). Mozes is persoonlijk bijzonder bij de doortocht betrokken, omdat hij de opdracht van God had gekregen om Israël uit Egypte naar Kanaän te brengen. |15| Toen werden door schrik overmand de vorsten van Edom. De rammen van Moab greep huivering aan. Al de inwoners van Kanaän smolten weg van angst. De ‘rammen van Moab’ verwijzen naar de leiders in Moab die vooral gekenmerkt werden door hun kudden schapen die ze hielden. De meeste vertalingen kiezen vandaar voor de verklarende vertaling ‘machtigen van Moab’. E X O D U S 15:1-21 – HET OVERWINNINGSLIED BIJ DE ZEE 147 |16| Op hen viel verschrikking en angst. Door de grootheid van Uw arm verstomden zij als een steen, terwijl Uw volk, Jahweh, erdoorheen trok, terwijl dit volk erdoorheen trok, het volk dat U geschapen hebt. |17| U zult hen brengen en hen planten op de berg die Uw erfdeel is, de plaats tot Uw woning die U gemaakt hebt, Jahweh, het heiligdom, Heere, dat Uw handen gesticht hebben. De woordkeuze die de dichter gebruikt, herinnert aan andere oudtestamentische plaatsen waar sprake is van de berg Sion als Jahwehs heilige berg. Rabbi Meir Leibush Malbim en Carl Keil verwijzen vanuit Ex15:17 naar Ps78:54 dat Sion ‘heilig grondgebied’ noemt. 14 Ook de woordkeuze van het ‘planten’ laat denken aan Sion als Jahwehs heilige berg.15 Jahweh ‘plantte’ het volk immers niet op de berg Sinaï. Toch denken anderen bij de berg van Gods erfdeel aan de berg Sinaï. 16 De berg Sinaï staat dan pars voor het totum van het land.17 Vanuit diezelfde gedachte denkt Martin Noth bij de berg concreet aan het hele land dat het heilige erfdeel van Jahweh aan Israël is. 18 De verlossing uit Egypte en de doortocht door de Schelfzee staan dan in verband met de verbondssluiting op de berg Sinaï (vgl. Ex3:12). De verlossing uit Egypte en doortocht door de Schelfzee wordt dan in verband gebracht met de verbondssluiting op de berg Sinaï. 19 Als we vasthouden aan de historiciteit van dit proclamatielied, beseft Mozes – zonder dat er al sprake is van een ontmoetingstent of tempel – in deze uitspraak dat Jahweh meer wil doen dan enkel het volk in het land brengen. Hij wil ook bij hen verblijven. |18| Jahweh zal regeren voor eeuwig en altijd! Dat is het vooruitzicht dat de Israëliet mag hebben. Er zal een tijd komen waarin Jahweh daadwerkelijk voor eeuwig en altijd zal regeren. Die tijd zal duidelijker voor de mensheid worden vanaf de vervulling van het vrederijk.20 14 15 16 17 18 19 20 Keil, Pentateuch, 356; A.C. Feuer en R.N. Scherman, Tehillim. Psalms, Vol. II, ATS (Brooklyn: Mesorah, 2007), 995. W. Janzen, Exodus, BCBC (Waterloo: Herald, 2000), 186; W.H. Gispen, Het boek Exodus, KV (Kampen: Kok, 1964), 160; Durham, Exodus, 209; Stuart, Exodus, 361; Habel, ‘Land,’ 101; C.F. Keil en F. Delitzsch, The Pentateuch, BCOT (Grand Rapids: Eerdmans, 1956), 356; Childs, Exodus, 246. F.C. Fensham, Exodus, POT (Nijkerk:Callenbach, 1984), 85. Rendtorff 1970, 162. Noth 1958, 100. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 85. E. Dennett, De Verlosten des Heren (Den Haag:Voorhoeve, z.j.), 74. 148 |19| Want het paard van de farao, met zijn strijdwagen en zijn ruiters, waren in de zee gekomen, en Jahweh had het water van de zee over hen doen terugkeren. Maar de Israëlieten gingen op het droge, midden in de zee. |20| Mirjam, de profetes, de zuster van Aäron, nam een tamboerijn in haar hand, en al de vrouwen gingen achter haar aan, met tamboerijnen en in reidans. Mirjam wordt evenals Debora (Re4:4), Hulda (2Kn22:14; 2Kr34:22), Noadja (Ne6:14) een profetes genoemd. Verder ontmoeten we in Js8:3 nog een onbekende profetes. De aanduiding wijst op de bijzonder positie die Mirjam voor het volk had. Haar overwinningsvreugde vindt uiting in lied en dans. |21| D Toen zong Mirjam hun ten antwoord: Zing voor Jahweh, want Hij is hoogverheven! Het paard en zijn ruiter heeft Hij in de zee geworpen. 15:22-17:16 – Vier beproevingen In Ex15:22 bevindt het volk zich in een nieuwe situatie. Na haar doortocht door de zee, ontmoet het volk tijdens haar wandeling door de wildernis haar eerste beproevingen. God beproeft het volk om het via falen en overwinning te leren op Hem te vertrouwen. De vier beproevingen buiten de wildernis Sin in Ex15:22-17:16 staan parallel met de beproevingen binnen de wildernis Sin in Nm:21 (1) Gebrek aan water (Ex15:22-27; Nm20:2-13). (2) Gebrek aan voedsel (Ex16:1-36; Nm11:2-35). (3) Gebrek aan water (Ex17:1-7; Nm20:2-13). (4) Aanval van Amalek (Ex17:8-16; Nm14:39-45). In tegenstelling tot deze eerste beproevingen, zullen er bij de beproevingen in Nm mensen lijden en sterven (Nm11:33), overwint Amalek (14:45) en mag Mozes het beloofde land niet binnengaan (Nm20:12).22 a 15:22-27 – Eerste beproeving: bitter water bij Mara (22) Hierna liet Mozes Israël vanaf de Schelfzee opbreken en zij vertrokken naar de wildernis Sur. Drie dagen gingen zij door de wildernis en vonden geen water. (23) Toen kwamen zij bij Mara. Zij konden echter het 21 22 Hamilton 2005, 190. Ibid. E X O D U S 15:22-17:16 – VIER BEPROEVINGEN 149 water uit Mara niet drinken, want het was bitter. Daarom gaf men het de naam Mara. (24) Toen morde het volk tegen Mozes, en zei: Wat moeten wij drinken? (25) Hij riep tot Jahweh, en Jahweh wees hem een stuk hout. Dat wierp hij in het water. Toen werd het water zoet. Daar heeft Hij het volk verordeningen en bepalingen gegeven, en daar heeft Hij het op de proef gesteld. (26) Hij zei: Als u aandachtig luistert naar de stem van Jahweh, uw God, en doet wat recht is in Zijn ogen, als u Zijn geboden gehoorzaamt en zich aan al Zijn voorschriften houdt, dan zal Ik geen enkele van de ziekten over u brengen die Ik over het land Egypte gebracht heb, want Ik ben Jahweh, uw Heelmeester. (27) Toen kwamen zij bij Elim. Daar waren twaalf waterbronnen en zeventig palmbomen. Zij sloegen daar hun kamp op aan het water. |22| Hierna liet Mozes Israël vanaf de Schelfzee opbreken en zij vertrokken naar de wildernis Sur. Drie dagen gingen zij door de wildernis en vonden geen water. In Nm33:8 wordt dit gebied de wildernis van Etham genoemd. Er is watertekort. De harde feiten stellen het geloof van hen, die net de verlossing door Jahweh hebben bezongen, ernstig op de proef. |23| Toen kwamen zij bij Mara. Zij konden echter het water uit Mara niet drinken, want het was bitter. Daarom gaf men het de naam Mara. In de verte zagen de Israëlieten de glans van water. Wellicht dat een aantal van hen erheen renden om direct hun dorst te gaan lessen. Ze deden echter een bittere teleurstelling, toen ze bukten om te drinken. Het water was bitter en ondrinkbaar. Daarom gaven ze aan dit water de naam ‘Mara’. Het is mogelijk dat dit dezelfde plaats was als het latere KadesBarnea. |24| Toen morde het volk tegen Mozes, en zei: Wat moeten wij drinken? Wat voor een tegenstelling. Enkele dagen geleden had het volk Jahweh nog geprezen voor zijn grote verlossing en teveel aan water. Nu morde het volk wegens gebrek aan water. Er was niets meer voor hen te drinken. Daarmee verstomde hun lofzang en mopperde ze tegen Mozes. |25| Hij riep tot Jahweh, en Jahweh wees hem een stuk hout. Dat wierp hij in het water. Toen werd het water zoet. Daar heeft Hij het volk verordeningen en bepalingen gegeven, en daar heeft Hij het op de proef gesteld. Fensham denkt bij het stuk hout aan een deel van een plant of kruid dat door zijn werking de bittere smaak van het water kon wegnemen. 23 het 23 Fensham 1977, 91. 150 ongedisciplineerde volk leerde uit het wonder dat tot stand kwam dat het Jahweh diende te vertrouwen op haar reis. Coates en Dennett denken typologisch bij het hout aan Christus die door mens te worden ons rijk kon zegenen met hemels water.24 |26| Hij zei: Als u aandachtig luistert naar de stem van Jahweh, uw God, en doet wat recht is in Zijn ogen, als u Zijn geboden gehoorzaamt en zich aan al Zijn voorschriften houdt, dan zal Ik geen enkele van de ziekten over u brengen die Ik over het land Egypte gebracht heb, want Ik ben Jahweh, uw Heelmeester. Mozes wijst het volk op de verordeningen en bepalingen die Jahweh aan het volk gaf. Doordat de Mozaïsche Thora pas vanaf Ex20 wordt geopenbaard, is niet meteen duidelijk naar welke bepalingen Mozes precies verwijst. Nahum Sarna denkt aan bepalingen die God voor Ex20 aan het volk gaf, maar die verloren gingen.25 Beter lijkt het dat Mozes verwijst naar de algemene bepalingen in Gn. 26 Ex16:23 verwijst indirect hiernaar door te spreken over de sabbat, zonder dat het volk over deze dag in het Bijbelboek Exodus duidelijke aanwijzingen ontving. Als Israël trouw is aan deze bepalingen en voorschriften van de Heer, zal Jahweh geen van de ziekten over het volk brengen, die Hij over Egypte bracht. Genezing is enkel te vinden bij God, in het horen naar zijn stem en het onderhouden van zijn inzettingen. Als het volk dat doet, zal het mogen erkennen dat de Heer zijn hersteller is. Door het verband met ziekte, laat ָר(הפ(הא/rāfā’ hierbij concreet denken aan heelmeester. Zoals Jahweh het water bij Mara herstelt, herstelt Hij dan het volk. Door zich duidelijk te kenmerken als meester over ziekte en gezondheid, onderscheidt Jahweh zich van de afgoden die stelden dat zij eveneens heelmeesters waren. Israël dient zich verre te houden van deze afgoden en hun magische praktijken. Het dient enkel Jahweh als heelmeester te belijden, dan geldt voor hen: ‘Jahweh zal jullie vrijwaren voor elke ziekte, Hij zal jullie alle kwalen die jullie zich uit Egypte herinnert besparen en ze voor jullie vijanden bestemmen. Daarom moeten jullie alle volken die Hij aan jullie uitlevert vernietigen, zonder medelijden te tonen. Dien hun goden niet, want dat zou jullie ondergang betekenen’ (Dt7:15-16; vgl. 2Kn1:2). 24 25 26 Coates 1921, 81; Dennett 1953, 84. Sarna 1991, 85. Enns 2000, 323. E X O D U S 15:22-17:16 – VIER BEPROEVINGEN |27| 151 Toen kwamen zij bij Elim. Daar waren twaalf waterbronnen en zeventig palmbomen. Zij sloegen daar hun kamp op aan het water. Elim was een plaats die het volk al liet genieten van de zegeningen die ze straks in het beloofde land zouden aantreffen. De waterbronnen en palmbomen waren een voorsmaak van Kanaän, maar ze waren niet hetzelfde als Kanaän zelf.27 Het was een vruchtbare plaats in de wildernis die enkel diende als doortocht. De twaalf waterbronnen en zeventig palmbomen wijzen vooruit naar de volmaaktheid die het volk in het beloofde land zou ontvangen. Nu mocht elke stam genieten van een waterbron en konden vele Israëlieten uitrusten onder de palmbomen. b 16:1-36 – Tweede beproeving: gebrek aan voedsel (1) Zij braken op uit Elim en heel de gemeenschap van de Israëlieten kwam in de wildernis Sin, die tussen Elim en de Sinaï ligt. Dat was op de vijftiende dag van de tweede maand, nadat zij uit het land Egypte waren vertrokken. (2) En heel de gemeenschap van de Israëlieten morde tegen Mozes en tegen Aäron in de wildernis. (3) De Israëlieten zeiden tegen hen: Och, waren wij maar door de hand van Jahweh gestorven in het land Egypte, toen wij bij de vleespotten zaten en brood aten tot verzadiging toe! Want u hebt ons uitgeleid naar deze wildernis om heel deze gemeente van honger te laten omkomen. (4) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Zie, Ik zal voor u brood uit de hemel laten regenen. Het volk moet eropuit gaan en de per dag benodigde hoeveelheid verzamelen, opdat Ik het op de proef kan stellen of het naar Mijn Thora wandelt of niet. (5) En het zal gebeuren op de zesde dag, dat zij moeten bereiden wat zij binnenbrengen en dat moet het dubbele zijn van wat zij dagelijks verzamelen. (6) Toen zeiden Mozes en Aäron tegen al de Israëlieten: Vanavond nog zult u weten dat Jahweh u uit het land Egypte geleid heeft, (7) en morgenochtend zult u de heerlijkheid van Jahweh zien, want Hij heeft uw gemor tegen Jahweh gehoord. Want wie zijn wij, dat u tegen ons mort? (8) Verder zei Mozes: Als Jahweh u in de avond vlees te eten geeft en in de ochtend brood tot verzadiging toe, dan is dat omdat Jahweh het gemor heeft gehoord waarmee u zich tegenover Hem beklaagt. Want wie zijn wij? Uw gemor is niet tegen ons gericht, maar tegen Jahweh. (9) Daarna zei Mozes tegen Aäron: Zeg tegen heel de gemeenschap van de Israëlieten: Kom naar voren, voor het aangezicht van Jahweh, want Hij heeft uw gemor gehoord. (10) Terwijl Aäron tot heel de gemeenschap van de Israëlieten sprak en zij zich naar de wildernis keerden, gebeurde het dat, zie, de heerlijkheid van Jahweh in de wolk verscheen. (11) En Jahweh sprak tot Mozes: (12) Ik heb het gemor van de Israëlieten gehoord. Spreek tot hen en zeg: Tegen het vallen van de avond zult u vlees eten, en in de morgen zult u met brood verzadigd worden. Dan zult u erkennen, dat Ik Jahweh, uw God, ben. (13) En tegen de avond gebeurde het dat er kwartels kwamen opzetten, die het kamp overdekten, en in de ochtend was er een laag dauw rondom het kamp. (14) Toen de laag dauw opgetrokken was, zie, op de wildernis lag iets fijns, iets vlokkigs, fijn als de rijp op de aarde. (15) Toen de Israëlieten dat zagen, zeiden zij tegen elkaar: Wat is dat? Want zij wisten niet wat het was. Mozes zei tegen hen: Dit is het brood dat Jahweh u te eten gegeven heeft. (16) Dit is het woord dat Jahweh geboden heeft: Ieder moet ervan verzamelen naar wat hij eten kan, een gomer per hoofd, naar het aantal van uw personen. Ieder moet het nemen voor hen die in zijn tent zijn. (17) En zo deden de Israëlieten, zij verzamelden, de een veel en de ander weinig. (18) Zij maten het met de gomer. Wie veel had verzameld, had 27 Mackintosh n.d., 124; Enns 2000, 324. 152 niets over, en wie weinig had verzameld, had niets tekort. Ieder had zóveel verzameld als hij eten kon. (19) En Mozes zei tegen hen: Niemand mag ervan overlaten tot de volgende morgen. (20) Maar zij luisterden niet naar Mozes en sommigen lieten ervan over tot de volgende morgen. Toen zat het vol wormen en stonk het. Daarom was Mozes erg kwaad op hen. (21) Zo verzamelden zij het elke morgen, ieder naar hij eten kon, want zodra de zon heet werd, smolt het weg. (22) Op de zesde dag gebeurde het dat zij een dubbele hoeveelheid brood verzamelden, twee gomers per persoon. Al de leiders van de gemeenschap kwamen dat bij Mozes vertellen. (23) Hij zei toen tegen hen: Dat is het wat Jahweh gesproken heeft. Morgen is het de rustdag, de heilige sabbat voor Jahweh! Bak wat jullie moeten bakken en kook wat jullie moeten koken, en laat alles wat overblijft liggen voor jezelf om het te bewaren tot de volgende morgen. (24) Zij lieten het staan tot de volgende morgen, zoals Mozes geboden had, en nu stonk het niet en waren er geen wormen in. (25) Toen zei Mozes: Eet dit vandaag, want vandaag is het de sabbat voor Jahweh. U zult het vandaag buiten niet vinden. (26) Zes dagen moet u het verzamelen, maar op de zevende dag is het sabbat. Dan zal het er niet liggen. (27) Het gebeurde echter op de zevende dag dat sommigen van het volk eropuit gingen om brood te verzamelen, maar zij vonden niets. (28) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Hoelang weigert u nog zich aan Mijn geboden en Mijn wetten te houden? (29) Zie, omdat Jahweh u de sabbat gegeven heeft, daarom geeft Hij u op de zesde dag brood voor twee dagen. Ieder moet op zijn plek blijven! Niemand mag op de zevende dag vanuit zijn verblijfplaats eropuit gaan! (30) Zo rustte het volk op de zevende dag. (31) Het huis van Israël noemde het manna. Het was wit als korianderzaad, en de smaak ervan was als van een honingkoek. (32) Verder zei Mozes: Dit is het woord dat Jahweh geboden heeft. Vul een gomer ervan om te bewaren, al hun generaties door, zodat zij het brood zien dat Ik u in deze wildernis te eten heb gegeven, toen Ik u uit het land Egypte leidde. (33) Ook zei Mozes tegen Aäron: Neem een kruik en doe daar een volle gomer manna in, en zet die voor het aangezicht van Jahweh om het te bewaren, al hun generaties door. (34) Zoals Jahweh Mozes geboden had, zette Aäron het vóór de getuigenis om te bewaren. (35) De Israëlieten aten veertig jaar lang het manna, totdat zij in bewoond gebied kwamen. Zij aten manna, totdat zij aan de grens van het land Kanaän kwamen. (36) Een gomer is een tiende van een efa. |1| Zij braken op uit Elim en heel de gemeenschap van de Israëlieten kwam in de wildernis Sin, die tussen Elim en de Sinaï ligt. Dat was op de vijftiende dag van de tweede maand, nadat zij uit het land Egypte waren vertrokken. De wildernis Sin strekte zich uit tot aan het land Kanaän. Later zouden de verspieders vanuit Kades-Barnea uitrekken om de wildernis van Sin tot Rehob te verkennen, in het gebied waar de weg van Hamath begon (Nm13:21). Israël kwamen nu in deze wildernis op de vijftiende dag van de tweede maand. Dat betekent dat dit een ruime tijd later gebeurde. In Ex15:22 vernamen we immers voor het laatst dat er slechts drie dagen waren verstreken na de uittocht uit Egypte. |2| En heel de gemeenschap van de Israëlieten morde tegen Mozes en tegen Aäron in de wildernis. E X O D U S 15:22-17:16 – VIER BEPROEVINGEN |3| 153 De Israëlieten zeiden tegen hen: Och, waren wij maar door de hand van Jahweh gestorven in het land Egypte, toen wij bij de vleespotten zaten en brood aten tot verzadiging toe! Want u hebt ons uitgeleid naar deze wildernis om heel deze gemeente van honger te laten omkomen. Hoe snel geven gelovigen de moed niet op! Hetgeen de Israëlieten meemaken was meteen een uitdaging voor hen voor wat gezegd was in Ex15:26: ‘Hij zei: Als u aandachtig luistert naar de stem van Jahweh, uw God, en doet wat recht is in Zijn ogen, als u Zijn geboden gehoorzaamt en zich aan al Zijn voorschriften houdt, dan zal Ik geen enkele van de ziekten over u brengen die Ik over het land Egypte gebracht heb, want Ik ben Jahweh, uw Heelmeester.’ Tegenover de genade van de Heer stond het klagen van het volk. In tegenstelling tot Ex15, waar ze naar drinken verlangden, verlangden ze nu naar eten. Vanaf de uittocht uit Egypte aten ze enkel hetgeen er aan voedsel was meegenomen. Nu deze voorraad op was, had iedereen honger. Israël verlangde ernaar om liever te sterven door de hand van Jahweh toen deze de engel van de dood rondzond in Egypte, dan te moeten sterven in deze wildernis. 28 Het sterven door honger was in de wildernis een van de ergste vloeken die iemand konden overkomen. Door te spreken over het eten ‘tot verzadiging toe’ in Egypte overdreven de Israëlieten duidelijk. |4| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Zie, Ik zal voor u brood uit de hemel laten regenen. Het volk moet eropuit gaan en de per dag benodigde hoeveelheid verzamelen, opdat Ik het op de proef kan stellen of het naar Mijn Thora wandelt of niet. Jahweh reageert niet vol toorn op het volk, maar komt hen tegemoet. Hij zal voor hen brood uit de hemel laten regenen. Duidelijk blijkt hieruit de genade van God in het Oude Testament. God komt het morrende volk in zijn barmhartigheid tegemoet. Over de omgang met dit hemelse brood geeft Mozes wel instructies aan het volk. Aan de gehoorzaamheid van dat bevel wordt duidelijk of het volk kiest voor geloof of ongeloof in Jahweh. Door de wijze waarop Israël met de geboden die God haar geeft omgaat, toont het of het in Jahwehs Thora kan wandelen. De uitdrukking Thora laat de lezer daarbij meteen vooruitdenken aan de Thora die het volk ontvangt op de berg Sinaï. Het volk Israël had eigenlijk voldoende dieren in hun midden om in geval nood op te eten. Zij namen immers een grote hoeveelheid schapen, 28 Scherman 2009, 383. 154 runderen en ander vee mee uit Egypte (Ex12:32,38; 17:3; 19:13; 34:3). Ook later vernemen dat de stammen Gad en Ruben een grote hoeveelheid vee bezatten (Nm32:1). Toch was het niet gebruikelijk om deze dieren op de reis naar het beloofde land te consumeren. Het vee dat meetrok was immers bestemd om samen met het volk het land in te gaan en diende niet voor de slachting.29 |5| En het zal gebeuren op de zesde dag, dat zij moeten bereiden wat zij binnenbrengen en dat moet het dubbele zijn van wat zij dagelijks verzamelen. |6| Toen zeiden Mozes en Aäron tegen al de Israëlieten: Vanavond nog zult u weten dat Jahweh u uit het land Egypte geleid heeft, Het manna en de kwakkels die God zijn volk schenkt, zijn niet in eerst instantie gedacht om de buiken van de Israëlieten te vullen. Jahweh doet dit primair om het volk te onderwijzen. Zij mogen weten dat Jahweh hen uit het land Egypte leidde. |7| en morgenochtend zult u de heerlijkheid van Jahweh zien, want Hij heeft uw gemor tegen Jahweh gehoord. Want wie zijn wij, dat u tegen ons mort? De volgende ochtend zou het volk de heerlijkheid van Jahweh waarnemen. |8| Verder zei Mozes: Als Jahweh u in de avond vlees te eten geeft en in de ochtend brood tot verzadiging toe, dan is dat omdat Jahweh het gemor heeft gehoord waarmee u zich tegenover Hem beklaagt. Want wie zijn wij? Uw gemor is niet tegen ons gericht, maar tegen Jahweh. Jahweh bewees door het geven van brood en vlees aan dit volk, dat Hij de ware God was, die zich om Israël bekommerde. Het volk had Egypte niet nodig om te overleven. Het had nood aan een betere toewijding aan Jahweh. |9| 29 Daarna zei Mozes tegen Aäron: Zeg tegen heel de gemeenschap van de Israëlieten: Kom naar voren, voor het aangezicht van Jahweh, want Hij heeft uw gemor gehoord. Enns 2000, 324. E X O D U S 15:22-17:16 – VIER BEPROEVINGEN |10| 155 Terwijl Aäron tot heel de gemeenschap van de Israëlieten sprak en zij zich naar de wildernis keerden, gebeurde het dat, zie, de heerlijkheid van Jahweh in de wolk verscheen. De wolk die de auteur nu noemt, was niet hetzelfde als de wolkkolom waarvan eerder sprake was. Deze wolk diende als teken van Gods aanwezigheid en zou ook zichtbaar worden bij de berg Sinaï. Deze wolk was het zichtbare teken van wat de rabbijnen de sjechina noemden. Een woord, dat niet in de bijbel voorkomt maar we vinden wel het Hebreeuwse woord sjāchan, dat ‘wonen’, ‘verkeren’ betekent (Ex25:8; 29:45). |11| En Jahweh sprak tot Mozes: |12| Ik heb het gemor van de Israëlieten gehoord. Spreek tot hen en zeg: Tegen het vallen van de avond zult u vlees eten, en in de morgen zult u met brood verzadigd worden. Dan zult u erkennen, dat Ik Jahweh, uw God, ben. Al de klachten die de gelovigen uiten, bereiken Jahwehs oor. Hoe dikwijls zouden onze zondige woorden op onze lippen besterven, wanneer we daaraan dachten.30 Net als bij de Schelfzee zou het volk ook nu bij Gods zorg voor hen moeten erkennen dat Hij hun God is. Niemand anders dan Hij droeg de zorg voor het volk en kon hen dit manna schenken. |13| En tegen de avond gebeurde het dat er kwartels kwamen opzetten, die het kamp overdekten, en in de ochtend was er een laag dauw rondom het kamp. Kwartels zijn kleine vogels die in grote getallen migreren en vaak zeer laag bij de grond vliegen. Evenals de sprinkhanen in Egypte het land overdekten en planten verwoesten, overdekken nu de kwartels het legerkamp van Israël om het volk te voorzien van voedsel.31 |14| Toen de laag dauw opgetrokken was, zie, op de wildernis lag iets fijns, iets vlokkigs, fijn als de rijp op de aarde. ’s Morgens toen de dauw was opgetrokken, lag er manna in de wildernis. Het lag meteen voor de tenten van de Israëlieten. Zij hoefden 30 31 Dennett 1953, 87. Fretheim 1996, 238. 156 geen lange reizen te ondernemen om eten te vinden. God legde het meteen buiten voor hun tenten neer waar ze het direct zouden zien. Uit Nm11:9 ervaren we dat er ook dauw op de aarde lag toen het manna naar beneden daalde. Het manna lag op de dauw, zodat het niet vervuilde en er lag dauw overheen, zodat de insecten niet erbij konden. Rabbi Sjlomo Jitschaki (Rasji, 1040-1105) schrijft dat het manna zodoende op een bed van dauw lag en bedekt was met dauw, evenals een juweel in een doos omringt was.32 Typologisch spreekt de dauw van de hemelse zegen waarmee ook God zijn Woord gaf en waarmee Christus neerdaalde (vgl. Gn27:39; Dt33:13,28; Ps133:3). |15| Toen de Israëlieten dat zagen, zeiden zij tegen elkaar: Wat is dat? Want zij wisten niet wat het was. Mozes zei tegen hen: Dit is het brood dat Jahweh u te eten gegeven heeft. Voor de Israëlieten was het eerst onbekend wat er op de grond lag. Mozes verduidelijkte dat dit manna het brood was dat Jahweh hen te eten wilde geven. Het manna was het ‘hemels graan’ (Ps78:24), het ‘brood van engelen’ (vs25:NBV, NBG, GNB) of ‘brood van machtigen’ (vs25:[H]SV, WV) en het ‘brood uit de hemel’ (Ps105:40). Ex-Lv-Nm zegt dat het manna leek op het witte korianderzaad en de kleur ervan leek op de kleur van balsemhars (Ex16:31; Nm11:7). Het was bekleed met een fijn, schilferachtig laagje, alsof er rijp op de aarde lag (Ex16:14) en je kon het slechts verzamelen voordat de zon begon te branden en het wegsmolt (vs21). Bewaarbaar was het manna enkel van vrijdag op zaterdag. Wie het op andere dagen wilde bewaren, kwam al snel tot de ontdekking dat het de volgende morgen vol wormen zat en stonk (vs20). Je kon het wel op dezelfde dag malen of fijnstampen en koken om er koeken van te maken (Nm11:8-9). Qua smaak leek het op de smaak van baksel in olie (Nm11:9) of honingkoeken (Ex16:31). Later zou de Babylonische Talmoed schrijven dat het als honing smaakte voor kinderen, als brood voor de jongelingen en als oliebaksel voor de ouderen.33 Onderzoekers probeerden later te achterhalen wat dit manna precies was. In het verleden werd er dikwijls bij de bron voor het manna gedacht aan de thallus-plantenstengel van korstmossen ( Lecanora esculenta).34 In de Euraziatische steppe wordt deze soms gebruikt als een vervanger voor mais. Het materiaal is erg licht, waardoor de wind het gemakkelijk 32 33 34 Scherman 2009, 385. Babylonische Talmoed, traktaat Joma 75b. Bodenheimer 1947, 2–6. E X O D U S 15:22-17:16 – VIER BEPROEVINGEN 157 wegblaast. Het heeft een geelachtige uiterlijk en is wit van binnen. Een nadeel is het wel dat het niet naar honing smaakt en zich niet tijdens de nacht maar tijdens de dag verspreidt.35 Het is goed mogelijk dat dit materiaal ook neerstreek in Zuid-Algerije in het jaar 1932. Rendle Short schrijft dat er toen op meerdere ochtenden ‘een wit, geurloos en smaakloos zetmeelachtig spul de tenten en tuintje bedekten’.36 Anderen zochten zodoende naar een betere verklaring en dachten bij het manna aan de kleine witte korreltjes die op de Tamarix manifera-stuik in de wildernis voorkwamen.37 Aan het begin leek het dat deze korreltjes ontstonden vanuit het hars van de tamariskplant. Later ontdekte men echter dat ze afkomstig waren van de plantluis ( Coccus manifarus) die op de struik leefde en deze korreltjes afscheidde. 38 In de koude nacht verharden zich deze witte korreltjes tot de vorm en afmeting van korianderzaad, terwijl ze in de hitte van de zon geelbruin worden en wegsmelten. Een moeilijkheid is het echter dat deze witte korreltjes van de plantluis zich niet laten koken en niet naar honing smaakt. Toch falen deze verklaringen, doordat ze geen antwoord geven op: (1) de vraag waarom er op vrijdag een dubbele portie manna viel en er op de sabbat geen manna te zien was; en (2) hoe het mogelijk is dat het volk zich met de voorgestelde voorstellen gebalanceerd in leven kon houden. Het manna blijft een wonder Gods en geen eenvoudige aardse voeding die rechtstreeks te vinden is in de natuur. Het was volgens de apostel Paulus ‘geestelijk voedsel’ (1Ko10:3). Dt8:3 verduidelijkt dat het manna een weldaad van Jahweh was, die het volk moest leren dat een mens niet alleen leeft van natuurlijk brood, maar van Gods brood: het Woord dat uitgaat van Jahweh. Christelijke uitleggers zien in dat verband in het manna ook een beeld van Christus. 39 Christus is het Woord Gods bij uitstek. Hij is het brood uit de hemel waarmee de gelovige zich elke dag mag voeden (Jh6:32-58). De parallellen tussen het manna aan de ene kant en Christus en Gods Woord aan de andere kant zijn opvallend en in dit kader een vermelding waard:40 (1) Beiden waren afkomstig uit de hemel. God schonk het manna vanuit de hemel, omdat het op aarde niet voorkwam. Christus kwam 35 36 37 38 39 40 Ibid., 2. Short 1952, 152; Vgl. Davis and Gehman 1944, 375; Kitchen 1996, 725. Negev and Gibson 2005. Bodenheimer 1947, 3–6; Keller 1977, 125; de Guglielmo 1940, 119–121. Coates 1921, 113; Wenham 2008, 124. Vgl. Fairbairn 1870, 59–66; Pink 1962, 124–131. 158 eveneens uit de hemel omdat een mens zoals Hem op aarde niet voorkomt en Gods Woord is geopenbaard vanuit de hemel omdat dit Woord op aarde bij niemand anders te vinden is; (2) Beiden daalden neer in de nacht. Het neerdalen van het manna gebeurde ’s nachts, zoals ook Christus neerdalen en de openbaring van Gods Woord gebeurde in de donkere nacht van deze wereld. ’s Morgens vroeg als de Israëliet opstond mocht hij meteen genieten van dit manna. Voor hij aan alle beslommeringen van de dag begon stond het manna voor hem ter beschikking. (3) Beiden kenmerkten zich door het wit. Het manna was wit, wat een kenmerk is van reinheid en heiligheid. Ook Christus en Gods Woord kenmerken zich door dit wit van de volkomen reinheid en heiligheid. (4) Beiden zijn geschonken door genade, maar vragen een reactie van de mens. God schonk het manna volledig vrij uit genade aan het volk. Het volk diende wel zelf het manna op te rapen. De Heer liet het manna niet in hun mond vallen. Het viel rondom de tenten van de Israëlieten. Zij moesten zich in beweging zetten om het op te rapen. Arthur Pink schrijft hierbij:41 ‘Het groeide niet aan de bomen, maar viel op de grond. Om het te bemachtigen moesten de Israëlieten op hun knieën gaan. Hoe veelbetekenend, en hoe nauwkeurig is deze typologie! IJver van jouw kant is nodig als we ons dat uit Gods Woord willen toe-eigenen wat nodig is voor onze ziel.’ God schenkt Christus volledig vrij uit genade aan het volk, maar de mensheid moet Hem wel accepteren. Hij schenkt zijn Woord genadig aan elke mens, maar die mens moet het Woord dan wel tot zich nemen. (5) Beiden dienden tot voedsel. God schonk voldoende manna voor het hele volk om het te mogen eten. Het manna was niet geschonken om ernaar te kijken en het te bewonderen. Israël moest het eten. Het was hun dagelijks voedsel dat hun kracht gaf. God schonk ook zo zijn Christus voor de hele mensheid om Hem te accepteren en volledige verlossing te mogen ontvangen. Hij schonk zijn Woord aan de mens om geestelijk kracht te putten in zijn dagelijkse wandel. ‘Een Schotse predikant bezocht in het verleden een oudere dame uit zijn kerk. Toen hij bij haar op bezoek was, vroeg ze hem om iets voor te lezen uit haar Bijbel. De predikant stemde toe. Toen hij haar Bijbel opende, ontdekte hij tot zijn verbazing dat er in 41 Pink 1962, 129. E X O D U S 15:22-17:16 – VIER BEPROEVINGEN 159 marge van de tekst op diverse plaatsen een ‘T’ of een ‘T.V.’ stond. Hij vroeg aan het vrouwtje wat dit betekende. Zij antwoordde hierop: “De teksten met een ‘T’ ernaast betekende ‘toegepast’. Dit waren de teksten die ik toepaste in mijn leven. Als deze teksten waar werden en zich vervulden, plaatste ik er vervolgens een ‘V’ van ‘vervuld’ naast. Deze oudere dame had geleerd wat het betekende om zich dagelijks te voeden met Gods Woord. Zij was gaan staan op de beloften en gaan uitzien naar de vervulling ervan.’ Deze oudere christen had ontdekt wat het betekende om het geestelijke voedsel van God rustig tot zich te nemen en te kauwen. In dat opzicht week zij volledig af van de vele christenen die het geestelijke voedsel niet rustig kauwen maar meteen verslinden door het naar beneden te slikken. Velen slikken de maaltijd die ze van de Heer ontvangen meteen naar beneden, voordat ze het überhaupt konden proeven. Dat is een van de hoofdredenen waarom zij leiden aan dyspepsie, aan allerlei maagklachten.42 Zij laten hun maag dat doen wat ze normaal met hun tanden moeten doen. (6) Beiden daalden neer in de nabijheid van de mens. Het manna viel neer voor de tenten, zodat iedereen ervan kon eten. Israël kon het manna dat zo nabij lag zowel vertrappen als verzamelen onder hun voeten. Christus komt in de nabijheid van elk zondige mensenhart, zodat iedereen Hem kan accepteren of verwerpen. Om Gods Woord te ontvangen, hoeven wij in West-Europa geen lange tochten te maken over oceanen en door wildernisen. Doordat het zo nabij ligt, ben je ook verantwoordelijk voor de omgang met dat woord. (7) Beiden zijn dagelijks beschikbaar voor de mens. God gaf het volk elke dag het manna. Zij kregen daarbij hetgeen voldoende was voor één dag. De volgende dag was er nieuw manna beschikbaar. Ook de Messias is er elke dag voor de mens en het Woord van God ligt elke dag bereid om gelezen te worden. Dit getuigenis keert zich radicaal tegen de houding om op zondag tijdens de eredienst zoveel mogelijk voedsel tot zich te nemen en er dan de hele week op verder te teren. Toch is dat laatste de houding van veel gelovigen. Zij eten enkel op zondag en verwonderen zich dan dat ze zich zwak en ziek voelen doorheen de week. (8) Beiden zijn verbonden met engelen. Zoals de psalmist het manna in Ps78:25 verbindt met de engelen, verbindt het Nieuwe Testament het 42 Ibid., 126. 160 heilswerk van Christus met de engelen (1Pt1:11-12) en spreekt het erover dat de engelen Gods Woord overgaven aan het volk Israël (Hd7:38; Gl3:19). |16| Dit is het woord dat Jahweh geboden heeft: Ieder moet ervan verzamelen naar wat hij eten kan, een gomer per hoofd, naar het aantal van uw personen. Ieder moet het nemen voor hen die in zijn tent zijn. Ex16:16 bevat elke letter van het Hebreeuwse alfabet. Dat verwijst indirect naar de volledigheid waarmee Jahweh zijn volk tegemoet treedt in het geven van manna. Elke Israëliet mocht er zoveel van verzamelen als hij kon eten. Als we beseffen dat Israël pakweg bestond uit 2.500.000 mensen, betekent dit dat God een gigantische hoeveelheid manna aan dit volk schonk. Doordat er ook sprake is van een gomer (2,2 liter), komt de hoeveelheid manna neer op 5.500.000 liter per dag. Dat staat gelijk aan tien treinwagons, met in elke trein dertig auto’s waarin ongeveer achttien ton manna past aan voedsel per dag. |17| En zo deden de Israëlieten, zij verzamelden, de een veel en de ander weinig. |18| Zij maten het met de gomer. Wie veel had verzameld, had niets over, en wie weinig had verzameld, had niets tekort. Ieder had zóveel verzameld als hij eten kon. Er waren alleen al 600.000 mannen. Als wij de vrouwen en kinderen meetellen, waren er veel en veel meer mensen. Waarschijnlijk waren er ongeveer 2,5 miljoen mensen. Men heeft berekend, dat om zoveel mensen eten te geven er dagelijks ongeveer 1,5 miljoen kilo voedsel nodig was. Als wij niet meerekenen, dat zij in een hete wildernis liepen en daardoor extra veel water dronken, dus als wij uitgaan van een minimale hoeveelheid water en alleen om te drinken, dus niet om zich te wassen, dan zou er alleen al zo’n 40 miljoen liter water per dag nodig zijn. Maar, dan hebben wij nog niet meegerekend, dat ook het vee moest eten en drinken. |19| En Mozes zei tegen hen: Niemand mag ervan overlaten tot de volgende morgen. E X O D U S 15:22-17:16 – VIER BEPROEVINGEN |20| 161 Maar zij luisterden niet naar Mozes en sommigen lieten ervan over tot de volgende morgen. Toen zat het vol wormen en stonk het. Daarom was Mozes erg kwaad op hen. Schijnbaar waren sommige Israëlieten heel ijveriger in het bijeenbrengen van het hemelse voedsel. Toch was dit niet Gods bedoeling. Het zat vol wormen en stonk een dag later. Mozes was dan ook ontzettend kwaad. Deze heilige toorn van Mozes zullen we nog meermaals in de Thora ontmoeten. |21| Zo verzamelden zij het elke morgen, ieder naar hij eten kon, want zodra de zon heet werd, smolt het weg. |22| Op de zesde dag gebeurde het dat zij een dubbele hoeveelheid brood verzamelden, twee gomers per persoon. Al de leiders van de gemeenschap kwamen dat bij Mozes vertellen. Deze uitspraak toont dat het volk gehoorzaam was aan de oproep in vs5 om op de zesde dag ook voldoende eten voor de zevende dag te verzamelen. Op de zevende dag zou er immers geen manna uit de hemel vallen. |23| Hij zei toen tegen hen: Dat is het wat Jahweh gesproken heeft. Morgen is het de rustdag, de heilige sabbat voor Jahweh! Bak wat jullie moeten bakken en kook wat jullie moeten koken, en laat alles wat overblijft liggen voor jezelf om het te bewaren tot de volgende morgen. Op sabbat vond het volk geen brood. Dat was de dag waarop God rustte. Het was een heilige sabbat voor Jahweh en het volk diende daarvoor respect te hebben. Voor het eerste verwijst de schrijver van ExLv-Nm in dit gedeelte naar deze dag. Van deze sabbat kon Israël al weet hebben uit de scheppingsverordening in Gn1-2. Mozes beveelt het volk dan ook om dat te bakken wat het voor de sabbat moet bakken en om dat te koken wat het normaal voor een dag moet koken. Op de sabbat mocht het volk, volgens de latere joodse overleving, niet meer koken en bakken.43 |24| 43 Zij lieten het staan tot de volgende morgen, zoals Mozes geboden had, en nu stonk het niet en waren er geen wormen in. Scherman 2009, 387. 162 In tegenstelling tot vs20 waren er deze keer geen wormen in het gebakken manna te vinden. Hierdoor kon het volk duidelijk zien dat Gods hand verbonden was met dit manna. |25| Toen zei Mozes: Eet dit vandaag, want vandaag is het de sabbat voor Jahweh. U zult het vandaag buiten niet vinden. Voor het eerst in de Thora is er na Gn2 weer sprake van de sabbat. Mozes komt hierop terug in vs29. |26| Zes dagen moet u het verzamelen, maar op de zevende dag is het sabbat. Dan zal het er niet liggen. |27| Het gebeurde echter op de zevende dag dat sommigen van het volk eropuit gingen om brood te verzamelen, maar zij vonden niets. Hoewel Mozes het volk duidelijk had gezegd dat ze op sabbat geen manna zouden vinden, probeerden sommigen van het volk toch uit of dat wel zo was. Ze gingen naar buiten maar vonden niets. |28| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Hoelang weigert u nog zich aan Mijn geboden en Mijn wetten te houden? Jahwehs vraag aan Mozes komt streng over. De laatste keer stelde de Heer deze vraag aan de farao van Egypte: ‘Toen kwamen Mozes en Aäron bij de farao en zeiden tegen hem: Zo zegt Jahweh, de God van de Hebreeën: Hoelang weigert u zich voor Mijn aangezicht te verootmoedigen? Laat Mijn volk wegtrekken, zodat zij Mij dienen.’ (10:3). Is Gods geduld met Israël aan zijn einde gekomen, zoals zijn geduld met Egypte aan zijn einde kwam? Is het hart van Israël gelijk aan dat van Egypte? Voor Israël is dit een belangrijke waarschuwing die hen erop wijst dat ze in hun ongeloof gevaar lopen om hetzelfde lot als Egypte tegemoet te gaan. |29| Zie, omdat Jahweh u de sabbat gegeven heeft, daarom geeft Hij u op de zesde dag brood voor twee dagen. Ieder moet op zijn plek blijven! Niemand mag op de zevende dag vanuit zijn verblijfplaats eropuit gaan! Dit vers lijkt te veronderstellen dat Israël al verordeningen over de sabbat ontving in vroegere tijden. Toch hoeft dat niet het geval te zijn. De bepaling kan ook terugwijzen op vs25 waar God de sabbat voor het eerst noemt in relatie met het manna. De enige bepaling die het volk zodoende E X O D U S 15:22-17:16 – VIER BEPROEVINGEN 163 ontving voor de sabbat was de bepaling dat zij op sabbat geen manna ontvingen. Dat leidde er automatisch toe dat het volk op de zevende dag rustte, zoals het volgende vers zegt. |30| Zo rustte het volk op de zevende dag. |31| Het huis van Israël noemde het manna. Het was wit als korianderzaad, en de smaak ervan was als van een honingkoek. Net als in vs14 verduidelijkt de schrijver wat het manna was. Deze keer doet hij dat nog wat uitvoeriger. De korianderplant ( coriandrum sativum) groeit vooral in het Middellands-Zeegebied. Doordat de smaak van het manna gelijk was aan een honingkoek, deed het de Israëlieten vooruitdenken aan het beloofde land dat zich kenmerkte door honing. |32| Verder zei Mozes: Dit is het woord dat Jahweh geboden heeft. Vul een gomer ervan om te bewaren, al hun generaties door, zodat zij het brood zien dat Ik u in deze wildernis te eten heb gegeven, toen Ik u uit het land Egypte leidde. |33| Ook zei Mozes tegen Aäron: Neem een kruik en doe daar een volle gomer manna in, en zet die voor het aangezicht van Jahweh om het te bewaren, al hun generaties door. Aäron dient in een kruik het manna te bewaren. Hoewel de Septuaginta samen met Hb9:4 spreken van een ‘gouden kruik’ en de Targum Pseudo-Jonathan van een ‘aarden kruik’, zwijgt de Masoretische Tekst daarover.44 Wat wel belangrijk is voor de schrijver is dat de kruik voor Gods aangezicht dien te staan. Later zal de kruik verbonden zijn met de verbondsark. In tegenstelling tot de gegevens in de Thora vernemen we in 1Kn8:9 dat zich in de verbondsark niets anders meer bevond dan de twee stenen tafelen die Mozes op de berg Sinaï ontving. De gouden kruik, waarin het Manna zat en de staf van Aäron waren niet meer aanwezig in de ark (Hb9:4). Het is goed mogelijk dat deze verloren gingen op het ogenblik dat de Filistijnen de ark veroverde.45 44 45 Vgl. Philo 2005e, 100. Campbell 2006, 67. 164 |34| Zoals Jahweh Mozes geboden had, zette Aäron het vóór de getuigenis om te bewaren. Hoewel het manna in de regel slechts één dag houdbaar was, lijkt het manna in de kruik dat voor het getuigenis stond oneindig houdbaar te zijn. Deze kruik zal straks in de verbondsark worden gelegd als deze voltooid is (Hb9:4). |35| De Israëlieten aten veertig jaar lang het manna, totdat zij in bewoond gebied kwamen. Zij aten manna, totdat zij aan de grens van het land Kanaän kwamen. De schrijver grijpt vooruit in de geschiedenis en geeft zijn lezers in vs35-36 een stuk verklarende tekst. Doordat uitleggers niet vertrekken vanuit de gedachte dat Ex-Lv-Nm als één geheel ontstond, concluderen ze dikwijls dat Ex voltooid was nadat Jahweh de tent vervulde met zijn heerlijkheid (Ex40) en dat een latere schrijver Ex16:35-36 daaraan toevoegt.46 Door te stellen dat Ex-Lv-Nm ontstaat als één geheel is die tekstkritische constructie niet nodig. In Nm vernemen we immers al dat het manna ophoudt op het ogenblik dat het volk in de velden van Moab, aan de grens van Kanaän komt (vgl. Nm22:1; 33:48-49).47 Israël moet dan leven van andere etensvoorraden dat het kocht (Dt2:6) of buitmaakte in het land (vgl. Jz1:11). Het manna kon het niet vanuit de wildernis bewaren, omdat dit bedierf (Ex16:20). ‘Dus hadden de Israëlieten geen manna meer, maar zij aten van wat het land opleverde’ (Jz5:12b). |36| c Een gomer is een tiende van een efa. 17:1-7 – Derde beproeving: gebrek aan water in Rafidim (1) Daarna brak heel de gemeenschap van de Israëlieten uit de wildernis Sin op en trok van rustplaats tot rustplaats, op bevel van Jahweh, en zij sloegen hun kamp op te Rafidim. Maar er was voor het volk geen water om te drinken. (2) Toen kreeg het volk onenigheid met Mozes en zei: Geeft u ons water, zodat wij kunnen drinken! Mozes zei tegen hen: Waarom voert u een rechtsstrijd met mij? Waarom stelt u Jahweh op de proef? (3) Het volk smachtte daar naar water en morde tegen Mozes en het zei: Waarom hebt u ons uit Egypte laten vertrekken? Om mij, mijn kinderen en mijn vee van dorst te laten omkomen? (4) Toen riep Mozes tot Jahweh: Wat moet ik met dit volk doen? Het scheelt niet veel of zij zullen mij stenigen. (5) Jahweh zei tegen Mozes: Ga het volk voorbij en neem enkelen van de oudsten van Israël met u mee. Neem uw staf, waarmee u de Nijl sloeg, in uw hand en ga op weg. (6) Zie, Ik zal daar vóór u op de rots bij de Horeb staan. 46 47 Stuart 2006, 386; Enns 2000, 327–328; Childs 1974, 292. Osborn and Hatton 1999, 409; Contra: Sarna 1991, 92. E X O D U S 15:22-17:16 – VIER BEPROEVINGEN 165 Dan moet u op de rots slaan, en er zal water uitkomen, zodat het volk kan drinken. En Mozes deed dit voor de ogen van de oudsten van Israël. (7) Hij noemde die plaats Massa en Meriba, vanwege de onenigheid van de Israëlieten en omdat zij Jahweh op de proef gesteld hadden door te zeggen: Is Jahweh in het midden van ons of niet? |1| Daarna brak heel de gemeenschap van de Israëlieten uit de wildernis Sin op en trok van rustplaats tot rustplaats, op bevel van Jahweh, en zij sloegen hun kamp op te Rafidim. Maar er was voor het volk geen water om te drinken. |2| Toen kreeg het volk onenigheid met Mozes en zei: Geeft u ons water, zodat wij kunnen drinken! Mozes zei tegen hen: Waarom voert u een rechtsstrijd met mij? Waarom stelt u Jahweh op de proef? In hun zondige wandel gaf het volk aan Mozes de schuld voor het gebrek aan water. |3| Het volk smachtte daar naar water en morde tegen Mozes en het zei: Waarom hebt u ons uit Egypte laten vertrekken? Om mij, mijn kinderen en mijn vee van dorst te laten omkomen? |4| Toen riep Mozes tot Jahweh: Wat moet ik met dit volk doen? Het scheelt niet veel of zij zullen mij stenigen. |5| Jahweh zei tegen Mozes: Ga het volk voorbij en neem enkelen van de oudsten van Israël met u mee. Neem uw staf, waarmee u de Nijl sloeg, in uw hand en ga op weg. Jahweh verwijst naar de staf waarmee Mozes vroeger de Nijl in bloed veranderde. Deze staf zal nu gebruikt worden om het volk gezond water te schenken. |6| Zie, Ik zal daar vóór u op de rots bij de Horeb staan. Dan moet u op de rots slaan, en er zal water uitkomen, zodat het volk kan drinken. En Mozes deed dit voor de ogen van de oudsten van Israël. Net zoals Jahweh voor Abraham stond, staat Hij nu voor Mozes op de rots bij de berg Horeb (vgl. Gn18:8). De berg Horeb kan wijzen op een grote bergcomplex. Als dat niet het geval is, ligt Horeb in de buurt van 166 Massa en Meriba. In het water dat uit de rots kwam, ziet Edward Dennett een verwijzing naar de heilige Geest als de macht van het leven.48 |7| Hij noemde die plaats Massa en Meriba, vanwege de onenigheid van de Israëlieten en omdat zij Jahweh op de proef gesteld hadden door te zeggen: Is Jahweh in het midden van ons of niet? Massa heeft net als Meriba zijn naam te danken aan een gebeurtenis die er plaatsvond. De plaats betekent ‘beproeven’. Beide plaatsen worden eveneens met elkaar verbonden in Dt33:8 en Ps95:8. Deze keer was het niet meer God die Israël op de proef wilde stellen door te kijken of het zijn geboden hield (Ex15:25). Het was het volk dat God op de proef stelde. Dat was de omgekeerde wereld. Israël begon zich te verheffen boven haar Schepper en vergaat dat de Heer haar leider was. d 17:8-16 – Vierde beproeving: Amaleks aanval (8) Toen kwam Amalek en bond de strijd aan met Israël in Rafidim. (9) Mozes zei tegen Jozua: Kies mannen voor ons uit en trek op, bind de strijd aan met Amalek. Morgen zal ik op de top van de heuvel staan met de staf van God in mijn hand. (10) Jozua deed zoals Mozes tegen hem gezegd had door de strijd aan te binden met Amalek. Mozes, Aäron en Hur klommen echter op de top van de heuvel. (11) En het gebeurde, als Mozes zijn hand ophief, dat Israël de overhand had, maar als hij zijn hand neerliet, dat Amalek de overhand had. (12) Toen de handen van Mozes zwaar werden, namen zij een steen en legden die onder hem, zodat hij erop kon gaan zitten. Aäron en Hur ondersteunden zijn handen, de een aan de ene en de ander aan de andere kant. Zo bleven zijn handen onbeweeglijk, totdat de zon onderging. (13) Zo overwon Jozua Amalek en zijn volk met met de scherpte van het zwaard. (14) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Schrijf dit ter gedachtenis in het boek en prent Jozua in dat Ik de herinnering aan Amalek van onder de hemel geheel zal uitwissen. (15) En Mozes bouwde een altaar en noemde het: Jahweh is mijn banier! (16) Hij zei: Voorzeker, de hand op de troon van Jahweh! De strijd van Jahweh zal tegen Amalek zijn, van generatie op generatie! |8| Toen kwam Amalek en bond de strijd aan met Israël in Rafidim. Net nadat het volk tegen Jahweh zondigde en God hen misschien verliet, slaat Amalek toe. Dat was wellicht de hoop die Amalek stil koesterde, maar de aanval zou mislukken en de Amalekieten later vergaan (Dt25:19). Typologisch denken uitleggers vandaar bij Amalek en zijn volk aan de macht van het vlees die toeslaat op de momenten waarop we als christenen zwak zijn (vgl. 1Sm15; Es3:2).49 48 49 Dennett 1953, 96. C.H. Mackintosh, Aantekeningen op Exodus (Winschoten:UhWdW, z.j.), 139-140. E X O D U S 15:22-17:16 – VIER BEPROEVINGEN |9| 167 Mozes zei tegen Jozua: Kies mannen voor ons uit en trek op, bind de strijd aan met Amalek. Morgen zal ik op de top van de heuvel staan met de staf van God in mijn hand. Voor het eerst wordt Jozua in Ex genoemd. Net zoals Hur in het volgende vers wordt er geen verdere vermelding van hem gegeven. Er wordt verondersteld dat de lezers begrijpen wie bedoeld wordt. Zoals God in Ex17:6 op de rots stond voor het volk plaatst Mozes zich in Ex18 op de heuvel voor datzelfde volk.50 |10| Jozua deed zoals Mozes tegen hem gezegd had door de strijd aan te binden met Amalek. Mozes, Aäron en Hur klommen echter op de top van de heuvel. De naam Hur is onbekend voor de lezer die enkel Ex1-17 kent. Zijn naam is wellicht afgeleid van ‘Horiet’ en betekent ‘edelman’. De Horieten waren in het verleden samen met de Hyksos uit het noordwesten van Mesopotamië naar het zuiden afgedaald en hadden zich gevestigd in het zuiden van de Dode Zee (Gn14:6).51 |11| En het gebeurde, als Mozes zijn hand ophief, dat Israël de overhand had, maar als hij zijn hand neerliet, dat Amalek de overhand had. |12| Toen de handen van Mozes zwaar werden, namen zij een steen en legden die onder hem, zodat hij erop kon gaan zitten. Aäron en Hur ondersteunden zijn handen, de een aan de ene en de ander aan de andere kant. Zo bleven zijn handen onbeweeglijk, totdat de zon onderging. |13| Zo overwon Jozua Amalek en zijn volk met met de scherpte van het zwaard. |14| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Schrijf dit ter gedachtenis in het boek en prent Jozua in dat Ik de herinnering aan Amalek van onder de hemel geheel zal uitwissen. Voor het eerst vernemen we in Ex dat Mozes zaken dient te noteren. Als geadopteerde prins zal Mozes het schrijven vaardig zijn geweest. Hij moest in een boek opschrijven, dat God de naam van Amalek onder de 50 51 V.P. Hamilton, Handbook on the Pentateuch (Grand Rapids:Baker, 1982), 189. J.R. Kupper, ‘Northern Mesopotamia and Syria,’ The Cambridge Ancient History, Vol. II (Cambridge, 1963), 24-26. 168 hemel volledig zou uitwissen. Ook later zullen we dit nog meermaals in het Oude Testament tegenkomen (1Sm15:1vv.; 27:8; 30:1-2; 2Sm8:12; 1Kr4:43). Dit Boek van Amalek heeft te maken met een oorlog die verbonden is met Jahweh. Het is goed mogelijk dat dit Het boek van de oorlogen van Jahweh is (Nm21:14). |15| En Mozes bouwde een altaar en noemde het: Jahweh is mijn banier! Mozes dankte God voor de overwinning die Hij voor het volk had behaald. De naam ‘Jahweh is mijn banier’ (Hebr. Jahweh nissî) bevat in een woordspeling met het Hebreeuwse nissá dat ‘beproeven’ betekent (vs7). |16| Hij zei: Voorzeker, de hand op de troon van Jahweh! De strijd van Jahweh zal tegen Amalek zijn, van generatie op generatie! Het Hebreeuwse ססiכ is onduidelijk. Veelal wordt het opgevat als een afkorting van כיסִיא of סהi כיסdat ‘troon’ betekent. LXX heeft in plaats van ‘troon’ het woord ‘geheim’ (krufaia) gekozen, wellicht vanwege de oorlog tegen Amalek die ook genoemd wordt in Tg. E 18:1-27 – Intermezzo: Mozes’ schoonvader (1) Toen Jetro, de priester van Midjan, de schoonvader van Mozes, alles hoorde wat God voor Mozes en Zijn volk Israël gedaan had, namelijk dat Jahweh Israël uit Egypte geleid had, (2) nam Jetro, de schoonvader van Mozes, Zippora, de vrouw van Mozes (nadat deze haar teruggezonden had), (3) met haar twee zonen. De naam van de een was Gersom, want, zei hij, ik ben een vreemdeling geweest in een vreemd land. (4) En de naam van de ander was Eliëzer, want, zei hij, de God van mijn vader is tot mijn Hulp geweest en heeft mij gered van het zwaard van de farao. (5) Toen Jetro, de schoonvader van Mozes, met diens zonen en diens vrouw bij Mozes in de wildernis kwam, bij de berg van God, waar Mozes zijn kamp had opgeslagen, (6) liet hij tegen Mozes zeggen: Ik, uw schoonvader Jetro, kom bij u met uw vrouw en met haar beide zonen die bij haar zijn. (7) Toen ging Mozes naar buiten, zijn schoonvader tegemoet. Hij boog zich en kuste hem. En zij vroegen naar elkaars welstand en gingen de tent binnen. (8) Mozes vertelde zijn schoonvader alles wat Jahweh ter wille van Israël met de farao en de Egyptenaren gedaan had, al de moeite die hun onderweg getroffen had, en hoe Jahweh hen gered had. (9) Jetro verheugde zich over al het goede dat Jahweh aan Israël had bewezen, dat Hij het gered had uit de hand van de Egyptenaren. (10) En Jetro zei: ‘Geloofd zij Jahweh, Die u gered heeft uit de hand van de Egyptenaren en uit de hand van de farao, Die dit volk van onder de hand van de Egyptenaren gered heeft! (11) Nu weet ik dat Jahweh groter is dan alle goden, want in de zaak waarin zij overmoedig handelden, stond Hij boven hen.’ (12) Toen nam Jetro, de schoonvader van Mozes, voor God een brandoffer en slachtoffers, en Aäron en al de oudsten van Israël kwamen erbij om voor het aangezicht van God de maaltijd te gebruiken met de schoonvader van Mozes. (13) Het gebeurde dan de volgende dag dat Mozes zitting hield om over het volk te oordelen. Het volk stond voor Mozes, van de morgen tot de avond. (14) Toen de schoonvader van Mozes zag wat hij allemaal voor het E X O D U S 18:1-27 – INTERMEZZO: MOZES’ SCHOONVADER 169 volk deed, zei hij: Wat betekent dit wat u voor het volk doet? Waarom houdt u zelf alleen zitting, terwijl heel het volk van de morgen tot de avond tegenover u staat? (15) Toen zei Mozes tegen zijn schoonvader: Omdat het volk naar mij toe komt om God te raadplegen. (16) Wanneer zij een zaak hebben, komt men daarmee naar mij en oordeel ik tussen de een en de ander. Ik maak hun Gods verordeningen en Zijn wetten bekend. (17) Maar de schoonvader van Mozes zei tegen hem: De manier waarop u het doet, is niet goed. (18) U zult er zeker aan bezwijken, zowel u als dit volk dat bij u is, want deze manier is te zwaar voor u. U kunt dit niet zelf alleen doen. (19) Nu, luister naar mijn stem. Ik zal u raad geven opdat God met u zal zijn. Ú moet het volk bij God vertegenwoordigen en ú moet de zaken voor God brengen. (20) U moet hun voor de verordeningen en wetten waarschuwen en hun de weg bekendmaken waarop zij moeten gaan en het werk dat zij moeten doen. (21) U echter, u moet daarnaast onder heel het volk omzien naar bekwame mannen, godvrezend, mannen die betrouwbaar zijn en een afkeer hebben van winstbejag. U moet leiders over duizend, leiders over honderd, leiders over vijftig en leiders over tien over hen aanstellen. (22) Zij moeten over dit volk te allen tijde oordelen. Maar zij dienen elke grote zaak bij u te brengen, en zelf over elke kleine zaak te oordelen. Maak het zo voor uzelf lichter en laat hen met u meedragen. (23) Als u het op deze manier doet en God het u gebiedt, dan zult u staande kunnen blijven en zal dit hele volk ook in vrede naar zijn woonplaats gaan. (24) Mozes luisterde naar de stem van zijn schoonvader en deed alles wat hij gezegd had. (25) Mozes koos dus uit heel Israël bekwame mannen en stelde hen aan als hoofd over het volk: leiders over duizend, leiders over honderd, leiders over vijftig en leiders over tien. (26) Zij oordeelden te allen tijde over het volk. De moeilijke zaken brachten zij bij Mozes, maar over elke kleine zaak oordeelden zij. (27) Toen liet Mozes zijn schoonvader wegtrekken en die ging naar zijn land. Het aanstellen van de rechters lijkt parallel te staan met het aanstellen van de zeventig oudsten in Nm11.52 |1| Toen Jetro, de priester van Midjan, de schoonvader van Mozes, alles hoorde wat God voor Mozes en Zijn volk Israël gedaan had, namelijk dat Jahweh Israël uit Egypte geleid had, Jetro had vernomen wat Jahweh voor de Israëlieten had gedaan en bracht zijn dochter en kleinzoon naar Mozes (vs2). Dt1:6-15 plaatst de gebeurtenis van de aanstelling van leiders over duizend, honderd, vijftig en tien na het spreken van Jahweh op de berg Horeb/Sinaï: ‘Jahweh onze God heeft bij de Horeb tegen ons gezegd: “U bent nu lang genoeg bij deze berg gebleven. Trek verder naar het bergland van de Amorieten en naar alle naburige plaatsen, in de Araba in het bergland, in de Sefela, in de Negeb en aan de zeekust, het gebied van de Kanaänieten, en de Libanon tot aan de Grote Rivier, de Eufraat. Aan u geef Ik dat land in handen. Neem dus het land in bezit dat Jahweh aan uw vaderen, aan Abraham, Isaak en Jakob, onder ede beloofd heeft, aan hen en 52 C.H. Mackintosh, Aantekeningen op Exodus (Winschoten:UhWdW, z.j.), 146. 170 aan hun nakomelingen.” In die tijd heb ik tegen u gezegd: “Ik kan de zorg voor u niet meer alleen dragen. Jahweh uw God heeft u vandaag al even talrijk gemaakt als de sterren aan de hemel. En ik hoop dat Jahweh, de God van uw vaderen, u nog duizendmaal zo talrijk maakt en u zijn zegen schenkt, zoals Hij beloofd heeft. Het is voor mij niet meer mogelijk alle zorgen, lasten en onenigheden die zich bij u voordoen, alleen te dragen. Wijs daarom uit elke stam verstandige, kundige en ervaren mannen aan; dan zal ik die als uw leiders aanstellen.” U hebt daarop geantwoord: “Dat is een uitstekend voorstel.” Toen heb ik uw stamhoofden, verstandige en ervaren mannen, als leiders over u aangesteld. Aanvoerders van duizend en honderd, aanvoerders van vijftig en tien, en ook nog schrijvers, uit elke stam.’ Nadat het volk de Thora heeft ontvangen bij de berg Sinaï en wil verder trekken, vindt de gebeurtenis in Ex18 plaats. Dat gaat samen met de vraag van Mozes aan zijn zwager Chobab om bij zijn volk te blijven (Nm10:29-32). In de structuur van Ex-Lv-Nm staan beide verhalen met elkaar in verbinding. De schrijver van Ex plaatst dit gedeelte echter voor de aankomst bij de berg Sinaï (Ex19). Het staat als intermezzo tussen de reis naar de Sinaï die beschreven wordt tot aan de plaats Refidini (Ex17:8). Na het intermezzo gaat de vertelling van die reis verder vanaf Refidini (Ex19:1). |2| nam Jetro, de schoonvader van Mozes, Zippora, de vrouw van Mozes (nadat deze haar teruggezonden had), In het verleden hebben velen in Zippora een beeld gezien van de gemeente die vanuit de volken de verlosser van Israël huwt.53 Mozes is daarbij dan het beeld van Christus. |3| met haar twee zonen. De naam van de een was Gersom, want, zei hij, ik ben een vreemdeling geweest in een vreemd land. |4| En de naam van de ander was Eliëzer, want, zei hij, de God van mijn vader is tot mijn Hulp geweest en heeft mij gered van het zwaard van de farao. 53 E. Dennett, De Verlosten des Heren (Den Haag:Voorhoeve, z.j.), 102. E X O D U S 18:1-27 – INTERMEZZO: MOZES’ SCHOONVADER 171 |5| Toen Jetro, de schoonvader van Mozes, met diens zonen en diens vrouw bij Mozes in de wildernis kwam, bij de berg van God, waar Mozes zijn kamp had opgeslagen, |6| liet hij tegen Mozes zeggen: Ik, uw schoonvader Jetro, kom bij u met uw vrouw en met haar beide zonen die bij haar zijn. |7| Toen ging Mozes naar buiten, zijn schoonvader tegemoet. Hij boog zich en kuste hem. En zij vroegen naar elkaars welstand en gingen de tent binnen. Uit beleefdheid boog Mozes voor zijn schoonvader. De Samaritaanse Pentateuch wijzigde deze woorden bewust in ‘Jetro boog zich voor Mozes’ om Mozes in hoge achting te houden. |8| Mozes vertelde zijn schoonvader alles wat Jahweh ter wille van Israël met de farao en de Egyptenaren gedaan had, al de moeite die hun onderweg getroffen had, en hoe Jahweh hen gered had. |9| Jetro verheugde zich over al het goede dat Jahweh aan Israël had bewezen, dat Hij het gered had uit de hand van de Egyptenaren. |10| En Jetro zei: ‘Geloofd zij Jahweh, Die u gered heeft uit de hand van de Egyptenaren en uit de hand van de farao, Die dit volk van onder de hand van de Egyptenaren gered heeft! Jetro prees Jahweh en erkende dat deze God groter was dan alle goden, omdat deze Israël uit Egypte had verlost (vs11). Verder offerde hij brandoffers en slachtoffers aan God waaraan Aäron en alle oudsten van Israël deelnamen (vs12). |11| Nu weet ik dat Jahweh groter is dan alle goden, want in de zaak waarin zij overmoedig handelden, stond Hij boven hen.’ Hier erkent Jetro dat Jahweh de grootste is van alle goden. Hij zal Jahweh gekend hebben. Wat op zich niet verwonderlijk is. Zijn schoonzoon zal hem er al eerder over hebben ingelicht. In de oorspronkelijke tekst blijft onduidelijk wie precies arrogant tegen hen waren: ‘want in deze zaak arrogant tegen hen’ ()כי י בִי ד(ה ב(ה ָר אלשה ָר ז(הדו לעלִייהה ם. Er kan vanuit de context gedacht worden aan Jahweh die arrogant tegenover de afgoden (‘hen’) was, omdat Hij boven hen stond. 172 |12| Toen nam Jetro, de schoonvader van Mozes, voor God een brandoffer en slachtoffers, en Aäron en al de oudsten van Israël kwamen erbij om voor het aangezicht van God de maaltijd te gebruiken met de schoonvader van Mozes. Jetro maakt brandoffers en slachtoffers gereed voor Jahweh, onder toeziend oog van Mozes. Aäron en alle oversten van Israël eten daarna brood met hem (Gn14:18). Het is vandaar boeiend te zien dat de offers niet door de Israëlieten, maar door een heiden gebracht lijken te worden. 54 Als Jetro een priester van een afgod was zou hij God niet erkennen en zouden de leiders van het volk hem tegenhouden. Veelal wordt in deze maaltijd een verwijzing gezien naar een Semitische verbondssluiting.55 Het offer aan God en de maaltijd staat bij zulk een verbond centraal. 1Sm15 lijkt daarheen terug te wijzen als er sprake is van het verbond tussen de Kenieten en de Israëlieten. 56 |13| Het gebeurde dan de volgende dag dat Mozes zitting hield om over het volk te oordelen. Het volk stond voor Mozes, van de morgen tot de avond. |14| Toen de schoonvader van Mozes zag wat hij allemaal voor het volk deed, zei hij: Wat betekent dit wat u voor het volk doet? Waarom houdt u zelf alleen zitting, terwijl heel het volk van de morgen tot de avond tegenover u staat? |15| Toen zei Mozes tegen zijn schoonvader: Omdat het volk naar mij toe komt om God te raadplegen. |16| Wanneer zij een zaak hebben, komt men daarmee naar mij en oordeel ik tussen de een en de ander. Ik maak hun Gods verordeningen en Zijn wetten bekend. |17| Maar de schoonvader van Mozes zei tegen hem: De manier waarop u het doet, is niet goed. 54 55 56 C.A. Coates, An Outline of the Book of Exodus (Londen:SHBD, 1921), 102. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 109; C.H.W. Brekelmans, ‘Ex. XVIII and the origins of Yahwism in Israel,’ Old Testament Studies 10 (1954): 215-224; A. Cody, ‘Ex. 18:12; Jethro accepts a covenant with the Israelites,’ Biblica 49 (1968): 153-154. F.C. Fensham, ‘Did a treaty between the Israelites and the Kenites exist?’ Bulletin of the American Schools of Oriental Research 175 (1964): 51-54. E X O D U S 18:1-27 – INTERMEZZO: MOZES’ SCHOONVADER 173 We vernemen geen woord ervan dat Jetro voor Jahweh ijverde. Het enige dat we vernemen is dat hij meedenkt aan de gezondheid van zijn schoonzoon.57 Even opvallend is het dat Jahweh zelf Mozes op deze punten, die Jetro aanstipte, had gewezen.58 |18| U zult er zeker aan bezwijken, zowel u als dit volk dat bij u is, want deze manier is te zwaar voor u. U kunt dit niet zelf alleen doen. De manier waarop Mozes zijn taak uitoefent zorgt ervoor dat hij uitgeput wordt als een plant die verwelkt. 59 Maar niet alleen Mozes, ook het volk wordt erdoor uitgeput. Ze moeten lang wachten door de vele afhandelingen die Mozes in zijn eentje moet verrichten. |19| Nu, luister naar mijn stem. Ik zal u raad geven opdat God met u zal zijn. Ú moet het volk bij God vertegenwoordigen en ú moet de zaken voor God brengen. |20| U moet hun voor de verordeningen en wetten waarschuwen en hun de weg bekendmaken waarop zij moeten gaan en het werk dat zij moeten doen. |21| U echter, u moet daarnaast onder heel het volk omzien naar bekwame mannen, godvrezend, mannen die betrouwbaar zijn en een afkeer hebben van winstbejag. U moet leiders over duizend, leiders over honderd, leiders over vijftig en leiders over tien over hen aanstellen. Schijnbaar hadden de oudsten die we eerder in Gn en Ex tegenkwamen niet automatisch de taak om het volk als geestelijke leiders te dienen. Mozes nam die taak op zich. Hij wordt nu door zijn schoonvader Jetro erop gewezen dat hij dit werk dient te delegeren. De leiders van het volk krijgen door deze inzetting een nieuw statuut. Het gaat om meer dan enkel het volk te vertegenwoordigen. Ze dienen het volk te helpen in juridische en burgerlijke aangelegenheden. Ondanks dat er Dt21:2 de oudsten en rechters van elkaar worden onderscheiden werden de rechters uit de oudsten verkozen.60 57 58 59 60 E. Dennett, De Verlosten des Heren (Den Haag:Voorhoeve, z.j.), 103. V.P. Hamilton, Handbook on the Pentateuch (Grand Rapids:Baker, 1982), 191. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 110. J. Ridderbos, Deuteronomium, Dl. II (KV; Kampen:Kok, 1951), 6. 174 |22| Zij moeten over dit volk te allen tijde oordelen. Maar zij dienen elke grote zaak bij u te brengen, en zelf over elke kleine zaak te oordelen. Maak het zo voor uzelf lichter en laat hen met u meedragen. |23| Als u het op deze manier doet en God het u gebiedt, dan zult u staande kunnen blijven en zal dit hele volk ook in vrede naar zijn woonplaats gaan. |24| Mozes luisterde naar de stem van zijn schoonvader en deed alles wat hij gezegd had. |25| Mozes koos dus uit heel Israël bekwame mannen en stelde hen aan als hoofd over het volk: leiders over duizend, leiders over honderd, leiders over vijftig en leiders over tien. De herhaling van hetgeen we al in het voorgaande gedeelte hebben gehoord, maakt deel uit van de vertelstijl in de oudheid. Belangrijke momenten worden daardoor onderstreept in de vertelling. |26| Zij oordeelden te allen tijde over het volk. De moeilijke zaken brachten zij bij Mozes, maar over elke kleine zaak oordeelden zij. |27| Toen liet Mozes zijn schoonvader wegtrekken en die ging naar zijn land. Nadat Jetro naar huis terugkeerde, wist hij zich door het verbond gevrijwaard tegen de vijandige daden van de Israëlieten. Er lijkt een stukje internationale politiek tussen de nomaden te hebben plaatsgevonden. 61 Vragen Op welke wijze heb jij je al een verheugd over hetgeen God in het leven van anderen deed? 61 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 113. E X O D U S 19:1-25 – JAHWEHS VERBOND MET ISRAËL 175 13 | 19:1-25 – Jahwehs verbond met Israël (1) In de derde maand, op dezelfde dag dat de Israëlieten uit het land Egypte waren vertrokken, kwamen zij in de wildernis Sinaï. (2) Zij braken op vanuit Rafidim, kwamen in de wildernis Sinaï en sloegen hun kamp op in de wildernis. Israël sloeg daar zijn kamp op tegenover de berg. (3) Toen klom Mozes omhoog, naar God. Jahweh riep tot hem vanaf de berg: Zo moet u tegen het huis van Jakob zeggen en de Israëlieten verkondigen: (4) U hebt zelf gezien wat Ik met de Egyptenaren gedaan heb en hoe Ik u op arendsvleugels gedragen en u bij Mij gebracht heb. (5) Nu dan, als u nauwgezet Mijn stem gehoorzaamt en Mijn verbond houdt, dan zult u uit alle volken Mijn eigendom zijn, want heel de aarde is van Mij. (6) U dan, u zult voor Mij een koninkrijk van priesters en een heilig volk zijn. Dit zijn de woorden die u tot de Israëlieten moet spreken. (7) Mozes kwam terug en riep de oudsten van het volk, en hield hun al deze woorden voor die Jahweh hem geboden had. (8) Toen antwoordde heel het volk samen en zei: Alles wat Jahweh gesproken heeft, zullen wij doen! En Mozes bracht de woorden van het volk weer over aan Jahweh. (9) En Jahweh zei tegen Mozes: Zie, Ik kom naar u toe in een dichte wolk, opdat het volk Mij tot u kan horen spreken en zij ook voor eeuwig in u geloven. En Mozes maakte aan Jahweh de woorden van het volk bekend. (10) Ook zei Jahweh tegen Mozes: Ga naar het volk toe, en heilig hen vandaag en morgen en laten zij hun kleren wassen, (11) en over drie dagen gereed zijn, want op de derde dag zal Jahweh voor de ogen van heel het volk neerdalen op de berg Sinaï. (12) U moet het volk een grens stellen rondom de berg door te zeggen: Wees ervoor op uw hoede dat u de berg niet beklimt of maar de voet ervan aanraakt. Ieder wie de berg aanraakt, zal zeker gedood worden. (13) Geen hand mag hem aanraken, want hij zal zeker gestenigd of beslist met pijlen doorschoten worden. Of het nu een dier of een mens is, hij mag niet blijven leven. Pas als de ramshoorn een langgerekte toon laat horen, mogen zíj de berg beklimmen. (14) Toen daalde Mozes van de berg af naar het volk, en hij liet het volk zich heiligen, en zij wasten hun kleren. (15) Hij zei tegen het volk: Wees over drie dagen gereed hen nader niet tot een vrouw. (16) En het gebeurde op de derde dag, toen het morgen werd, dat er op de berg donderslagen, bliksemstralen en zware wolken waren, en zeer sterk bazuingeschal, zodat al het volk dat in het kamp was, beefde. (17) Mozes leidde het volk uit het kamp, God tegemoet. Zij stonden onderaan de berg. (18) De berg Sinaï was geheel in rook gehuld, omdat Jahweh er in vuur neerdaalde. De rook ervan steeg omhoog als de rook van een oven, en heel de berg beefde hevig. (19) Het bazuingeschal werd gaandeweg heel sterk. Mozes sprak en God antwoordde hem met luide stem. (20) Toen daalde Jahweh neer op de berg Sinaï, op de top van de berg. Jahweh riep Mozes naar de top van de berg en Mozes klom naar boven. (21) Jahweh zei tegen Mozes: Ga naar beneden, waarschuw het volk! Anders zullen zij doordringen tot Jahweh om Hem te zien en zullen velen van hen vallen. (22) Ook de priesters, die tot Jahweh naderen, moeten zich heiligen; anders zal de toorn van Jahweh over hen losbarsten. (23) Toen zei Mozes tegen Jahweh: Het volk kan de berg Sinaï niet beklimmen, want U hebt ons zelf gewaarschuwd door te zeggen: Grens de berg af en heilig hem. (24) Jahweh zei tegen hem: Ga, daal af, en u moet zelf naar boven klimmen, met Aäron bij u, maar laat de priesters en het volk niet doordringen om naar Jahweh op te klimmen, anders zal Zijn toorn over hen losbarsten. (25) Toen daalde Mozes af naar het volk en zei dit tegen hen. 176 In Ex19 zien we dat Mozes constant de berg naar boven en naar beneden gaat. Hij gaat omhoog (vs3) en naar beneden (vs7), omhoog (vs9) en naar beneden (vs14), omhoog (vs20) en naar beneden (vs25).1 |1| In de derde maand, op dezelfde dag dat de Israëlieten uit het land Egypte waren vertrokken, kwamen zij in de wildernis Sinaï. Israël arriveerde volgens de traditie op de eerste dag van de derde maand.2 Het orthodoxe jodendom plaatst tussen de uittocht uit Egypte en aankomst bij de berg Sinaï vijftig dagen. Er ontstaat dan een parallel met het Wekenfeest dat eveneens vijftig dagen na het Pascha wordt gevierd. Het Wekenfeest is het geschikte feest om de ontvangst van de Thora te vieren. |2| Zij braken op vanuit Rafidim, kwamen in de wildernis Sinaï en sloegen hun kamp op in de wildernis. Israël sloeg daar zijn kamp op tegenover de berg. |3| Toen klom Mozes omhoog, naar God. Jahweh riep tot hem vanaf de berg: Zo moet u tegen het huis van Jakob zeggen en de Israëlieten verkondigen: |4| U hebt zelf gezien wat Ik met de Egyptenaren gedaan heb en hoe Ik u op arendsvleugels gedragen en u bij Mij gebracht heb. Doordat arenden vaak vanaf wildernisplaatsen naar hun nesten in de bergen vliegen, gebruikt Jahweh dit beeld voor de wijze waarop Hij het volk uit Egypte naar zijn plaats heeft gebracht.3 |5| Nu dan, als u nauwgezet Mijn stem gehoorzaamt en Mijn verbond houdt, dan zult u uit alle volken Mijn eigendom zijn, want heel de aarde is van Mij. Doordat hele aarde eigendom van God is, kan Hij Israël als zijn eigendom voor alle volken tot zich roepen. Opdat de aarde tot eigendom Gods wordt, wordt Israël voor deze aarde uitverkoren en geroepen als priesterlijke koninkrijk en heilig volk voor alle volken. Israëls uitverkiezen is daarmee geen zelfverwerkelijking. Ze dient de bevrijding van alle volken en de zegen voor de aarde. Alle specifiek-historische 1 2 3 V.P. Hamilton, Handbook on the Pentateuch (Grand Rapids:Baker, 1982), 193. Scherman 2009, 401. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 118. E X O D U S 19:1-25 – JAHWEHS VERBOND MET ISRAËL 177 verbondsbeloften Gods dienen het universele komende en blijvende Godsrijk en wijzen daarop vooruit.4 |6| U dan, u zult voor Mij een koninkrijk van priesters en een heilig volk zijn. Dit zijn de woorden die u tot de Israëlieten moet spreken. De Israëlieten hadden een belangrijke taak onder de volken te vervullen. Ze dienden de volken met Jahweh bekend te maken en zouden een koninkrijk van priesters moeten zijn. 5 Het was pure genade van Jahweh om hen voor deze opdracht uit te kiezen, evenals het ook pure genade was dat elke Israëliet een priester voor Jahweh zou zijn. In de omliggende volken was het namelijk gebruikelijk dat het priesterambt enkel aan enkelen was toegestaan. Het jodendom heeft vanuit dit vers altijd geredeneerd dat niet enkel de tempel in Jeruzalem, maar de hele aarde Gods tempel is. Toen Jahweh deze woorden namelijk uitsprak, bestond er nog geen tempel of tabernakel. |7| Mozes kwam terug en riep de oudsten van het volk, en hield hun al deze woorden voor die Jahweh hem geboden had. |8| Toen antwoordde heel het volk samen en zei: Alles wat Jahweh gesproken heeft, zullen wij doen! En Mozes bracht de woorden van het volk weer over aan Jahweh. Vol enthousiasme reageerde het volk op de boodschap die Mozes hen bracht.6 Tegelijk zei het hierbij trots dat het alles zou doen wat Jahweh zei en zou gaan zeggen (vgl. Ex24:3,7). Door deze laatste woorden komt duidelijk naar voren dat het volk niet inzag dat hun reis van Egypte naar de Sinaï enkel gebaseerd was op pure genade. Het was een genade die niet afhing van hun goedheid en kracht, maar volledig van God. Ook in de tijd van de aartsvaderen bleek dat het leven met God zich kenmerkte door genade. Schijnbaar dacht het volk op dit ogenblik niet meer aan die genade en vertrouwde het vol goede moed op zijn eigen kracht. Dat betekende concreet dat God bij het sluiten van deze Thora de schuldige niet voor onschuldig zou houden. 4 5 6 Moltmann 1999, 96, 100. Scherman 2009, 403. Ibid. 178 |9| En Jahweh zei tegen Mozes: Zie, Ik kom naar u toe in een dichte wolk, opdat het volk Mij tot u kan horen spreken en zij ook voor eeuwig in u geloven. En Mozes maakte aan Jahweh de woorden van het volk bekend. De wolk zou het symbool van Gods aanwezigheid worden voor de gelovigen. Het maakte kenbaar dat God bij het volk aanwezig was, maar verhulde God ook tegelijkertijd. |10| Ook zei Jahweh tegen Mozes: Ga naar het volk toe, en heilig hen vandaag en morgen en laten zij hun kleren wassen, |11| en over drie dagen gereed zijn, want op de derde dag zal Jahweh voor de ogen van heel het volk neerdalen op de berg Sinaï. Volgens de traditie is de berg Sinaï de 2285 meter hoge Djebel Moesa (bet. ‘berg van Mozes’) in het zuidpunt van het schiereiland Sinaï. Maar het valt sterk te betwijfelen of een groot volk als Israël genoeg plaats had rond deze berg.7 Anderen zoeken vandaar een berg in het noorden van de Sinaï of ten oosten van de Golf van Akaba in Arabië (vgl. Gl4:25).8 Israël reisde twee maanden vanaf Egypte naar de berg (Ex19:1; Nm33:3). Ex3:18 en 8:27 maken duidelijk dat de wildernisreis normaal drie dagen zou innemen (vgl. Ex3:12). We kunnen vandaar denken aan een berg in het noorden of midden van het Sinaï-schiereiland. Deze afstand is normaal te bereiken in drie dagen. |12| U moet het volk een grens stellen rondom de berg door te zeggen: Wees ervoor op uw hoede dat u de berg niet beklimt of maar de voet ervan aanraakt. Ieder wie de berg aanraakt, zal zeker gedood worden. |13| Geen hand mag hem aanraken, want hij zal zeker gestenigd of beslist met pijlen doorschoten worden. Of het nu een dier of een mens is, hij mag niet blijven leven. Pas als de ramshoorn een langgerekte toon laat horen, mogen zíj de berg beklimmen. Steniging wordt in het Oude Testament enkel toegepast bij ernstige misdaden, zoals het dienen van de afgoden (Dt13:10-11), godslastering (Lv24:14), de ontrouwe verloofde en de schuldige man (Dt22:4), opstandigheid van ouders tegen hun kinderen (Dt21:21) en overtreding 7 8 H. Koorevaar, Priestercanon (Heverlee:ETF (ongepubliceerd), 2005), 190. A. Kerkeslager, ‘Mt. Sinaï-In Arabia?’ Bible Review 16/2 (2000): 32-39, 52. E X O D U S 19:1-25 – JAHWEHS VERBOND MET ISRAËL 179 van de sabbat (Nm15:35-36). Het doorschoten worden met pijlen komt enkel hier in de Thora voor als straf.9 |14| Toen daalde Mozes van de berg af naar het volk, en hij liet het volk zich heiligen, en zij wasten hun kleren. |15| Hij zei tegen het volk: Wees over drie dagen gereed hen nader niet tot een vrouw. |16| En het gebeurde op de derde dag, toen het morgen werd, dat er op de berg donderslagen, bliksemstralen en zware wolken waren, en zeer sterk bazuingeschal, zodat al het volk dat in het kamp was, beefde. Terwijl de goden van de volken rondom de Israëlieten worden verbonden met de natuurkrachten, wordt Jahweh beschreven als de God die ver boven deze natuurkrachten staat. |17| Mozes leidde het volk uit het kamp, God tegemoet. Zij stonden onderaan de berg. |18| De berg Sinaï was geheel in rook gehuld, omdat Jahweh er in vuur neerdaalde. De rook ervan steeg omhoog als de rook van een oven, en heel de berg beefde hevig. Doorheen de geschiedenis probeerden uitleggers een natuurlijke verklaring te geven voor het vuur en de rook op de berg Sinaï. Het zou dan mogelijk gaan om een vulkaanuitbarsting of een onweersstorm op de berg.10 Ook elders is Jahweh in het vuur bij het volk aanwezig (Ex13:2122; 14:24; Nm14:14; Dt1:33; Ps78:14; 105:39; Ne9:12,19). Het is heerlijkheid van Jahweh die zich via dit vuur representeert aan de mensheid (Ex40:34-38; Dt4-5,9-10; Ez1; Zc2:5).11 |19| Het bazuingeschal werd gaandeweg heel sterk. Mozes sprak en God antwoordde hem met luide stem. |20| Toen daalde Jahweh neer op de berg Sinaï, op de top van de berg. Jahweh riep Mozes naar de top van de berg en Mozes klom naar boven. 9 10 11 Fensham 1977, 121. Laughlin 1977, 23–25. Ibid., 45–46. 180 In de joodse midrasj op Exodus, de zogenaamde Mekhilta, lezen we:12 ‘De Thora werd in het openbaar onder vrije hemel gegeven. Het gebeurde op een plaats die niemand toebehoorde. Zou de Thora in het land Israël zijn gegeven, dan hadden de volken van de aarde kunnen zeggen: “Wij hebben geen deel eraan.” Daarom werd de Thora in de wildernis, in het openbaar onder de vrije hemel gegeven op een plaats waarop niemand aanspraak kon maken. Iedereen die ze wil aannemen, kan komen en haar aannemen.’ |21| Jahweh zei tegen Mozes: Ga naar beneden, waarschuw het volk! Anders zullen zij doordringen tot Jahweh om Hem te zien en zullen velen van hen vallen. |22| Ook de priesters, die tot Jahweh naderen, moeten zich heiligen; anders zal de toorn van Jahweh over hen losbarsten. |23| Toen zei Mozes tegen Jahweh: Het volk kan de berg Sinaï niet beklimmen, want U hebt ons zelf gewaarschuwd door te zeggen: Grens de berg af en heilig hem. |24| Jahweh zei tegen hem: Ga, daal af, en u moet zelf naar boven klimmen, met Aäron bij u, maar laat de priesters en het volk niet doordringen om naar Jahweh op te klimmen, anders zal Zijn toorn over hen losbarsten. |25| Toen daalde Mozes af naar het volk en zei dit tegen hen. Mozes ging de berg naar beneden om aan het volk de Thora te verkondigen. De gebeurtenis leek op een geestelijke zonsopgang na een nacht van oneindige duisternis. 12 Mekhilta Rabbi Ismaël, bij Ex19:2. E X O D U S 20:1-21 – DE TIEN GEBODEN 181 14 | 20:1-21 – De tien geboden (1) Toen sprak God al deze woorden, zeggende: (2) Ik ben Jahweh je God, die jou heeft uitgeleid uit het land Egypte, uit het slavenhuis. (3) Niet moet je andere goden voor mijn aangezicht hebben. (4) Niet moet je voor jezelf een beeld maken en wat voor gestalte dan ook, die in de hemel boven, en die op de aarde beneden, en die in het water beneden de aarde is. (5) Niet moet je voor hen buigen, en niet moet je hen dienen. Want Ik, Jahweh je God, ben een ijverige God bezoekende de overtreding van vaders – op zonen, op derdelingen en op vierdelingen – aan mijn harters, (6) en doende genade aan gezinnen, aan mijn liefhebbers, en aan de bewaarders van mijn geboden. (7) Niet moet je opheffen de Naam van Jahweh, je God voor misbruik, want niet zal Jahweh degene ongestraft laten, die zijn Naam in misbruik opheft. (8) Gedenk de sabbatdag, om die te heiligen. (9) Zes dagen moet je werken en al je (vak)werk doen. (10) En de zevende dag is een sabbat voor Jahweh uw God. Niet enig (vak)werk moet je doen; jij, je zoon, je dochter, je knecht, je werkster, je vee en je vreemde, die in je poorten is. (11) Want in zes dagen maakte Jahweh de hemel en de aarde, de zee en al wat in hen is, en Hij rustte op de zevende dag; daarom heeft Jahweh de sabbatdag gezegend en die geheiligd. (12) Eer je vader en je moeder, zodat je dagen op de aardbodem verlengen, die Jahweh je God je geeft. (13) Niet moet je doodslaan. (14) Niet moet je overspel plegen. (15) Niet moet je stelen. (16) Niet moet je antwoord geven aan je naaste als leugengetuige. (17) Niet moet je begeren het huis van je naaste; Niet moet je begeren de vrouw van je naaste, en zijn knecht, zijn werkster, zijn os, zijn ezel en alles wat je naaste heeft. (18) En al het volk zag de donderen, en de bliksemen, en het geluid der bazuin, en den rokenden berg; toen het volk zulks zag, weken zij af, en stonden van verre; (19) En zij zeiden tot Mozes: Spreek gij met ons, en wij zullen horen; en dat God met ons niet spreke, opdat wij niet sterven! (20) En Mozes zeide tot het volk: Vreest niet, want God is gekomen, opdat Hij u verzocht, en opdat Zijn vreze voor uw aangezicht zou zijn, dat gij niet zondigdet. (21) En het volk stond van verre; maar Mozes naderde tot de donkerheid, alwaar God was. 182 De Tien Geboden horen bij de meest bekende gegevens uit het Oude Testament. Structureel laat het getal tien hierbij in de Tien Woorden terugdenken aan Gods tienvoudig spreken in het scheppingsverhaal (1:3,6,9,11,14,20,24,26,28,29). Wanneer we de wereld van ons persoonlijk leven maar klein genoeg nemen, weten we schijnbaar aardig goed wat we met deze Tien Geboden moeten beginnen. Maar wanneer de vragen van de verdeling van de bodemschatten, van oorlog en vrede of van de organisatie van de maatschappij in het gezichtsveld komen, blijken deze geboden niet langer zonder meer bruikbare richtingwijzers te zijn. De Tien Geboden worden dan naast ons neergelegd. In wezen zijn trouwens slechts twee van deze Tien Geboden daadwerkelijk geboden, de andere acht zijn verboden. De Bijbel spreekt om die reden over Tien Woorden. Over de vraag waar deze Woorden exact beginnen en eindigen is verschil van mening: (1) De joodse traditie ziet Jahwehs zelfpresentatie als eerste woord: ‘Ik Jahweh moet jouw God zijn’ (Ex20:2). (2) Katholieken en lutheranen laten het eerste woord beginnen met Ex20:2-6. Hierdoor dreigen er negen geboden te ontstaan, wat overwonnen wordt door het begeerteverbod in tweeën te delen. (3) Reformatoren voegen in navolging van Flavius Josephus Jahwehs zelfpresentatie (Ex20:2) samen met afgodenverbod (Ex20:3) en vatten dat op als eerste gebod. Het beeldenverbod is dan het tweede gebod (Ex20:4-6). Joodse Indeling Josephus’ indeling Augustinus’ indeling De eerste wettafel 1. ‘Ik ben de Heer je God’ 2. Geen afgoden 3. De naam van God 4. De sabbat 5. De ouders De eerste wettafel 1. Geen afgoden 2. Geen beelden 3. De naam van God 4. De sabbat De eerste wettafel 1. Geen afgoden 2. De naam van God 3. De sabbat De tweede wettafel 6. Moord 7. Echtbreuk 8. Diefstal De tweede wettafel 5. Ouders 6. Moord 7. Echtbreuk 8. Diefstal 9. Liegen De tweede wettafel 4. Ouders 5. Moord 6. Echtbreuk 7. Diefstal 8. Liegen 9. Begeren van een huis E X O D U S 20:1-21 – DE TIEN GEBODEN 9. Liegen 10.Begeren 10.Begeren 183 10.Begeren van bezit of vrouw Zelf volg ik hier de Joodse indeling, omdat (1) de opsplitsing van het begeerteverbod onhoudbaar is, want het gaat over hetzelfde werkwoord ‘begeren’; (2) het verbod op andere goden en het beeldenverbod onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Daarbij deel ik echter niet het standpunt van de Joodse traditie om de zelfpresentatie van Jahweh tegelijk te zien als gebod en voorwoord. Het argument dat er dan echter negen geboden ontstaan is eigenlijk helemaal geen argument, omdat er helemaal geen tien geboden moeten staan. Nergens in de Bijbel worden deze woorden aangeduid als ‘tien geboden’, de benaming ‘Tien Woorden’ is dan ook veel neutraler en terug te vinden in Ex20:1 en 34:28. 1 De ‘Tien Woorden’ worden wel soms de ‘Getuigenis’ genoemd (Ex16:34; 30:36). Bij deze Tien Woorden kan gerust een voorwoord zitten waarin geen gebod staat. |1| a Toen sprak God al deze woorden, zeggende: Excursus: De Thora Als deel van het verbond, gaf God aan Israël zijn wet oftewel zijn aanwijzing wat een betere weergave is van het Hebreeuwse woord Thora. Het is een zeer belangrijk deel van het Oude Testament, hoewel het moeilijk is voor de meeste christenen om hiermee om te gaan. De eerste vijf boeken van het Oude Testament geven ons het beste beeld van de Thora. Ook al zijn er veel geschiedkundige berichten in opgenomen (Gn), dan bestaat toch het grootste gedeelte uit de Thora. De Thora zijn in vier verschillende tekstblokken samengevat. De geboden tien Zij zijn de grondsteen van de Torah in het OT en bevatten de basisvorderingen van God aan Zijn volk. De tien geboden zijn de grenssteen voor de houding van het volk van God (Ex20:1-17; 17:5; Dt6:6-22). Het verbondsboek 1 Daarin vinden we een complete Torah-verzameling (Ex21-23). Ze begon in werking te treden toen God met zijn volk Israël het verbond sloot (Ex24). Hierin gaat het H. Koorevaar, Priestercanon (Heverlee:ETF (ongepubliceerd), 2005), 204. 184 om de rechtvaardigheid en de hulp voor de armen. De slavenwetten waren zeer humaan, en Israël was zelf ook uit zelf de slavernij bevrijd worden. De Levitientorah Hierbij gaat het hoofdzakkelijk om de priesterdienst. Bijzonder belangrijk is Leviticus 19. Dit hoofdstuk begint met "Ik, de Heer jullie God Ben Heilig, daarom zoudt ook gij heilig zijn" Daarna volgen heel praktische aanwijzingen voor de normale dag. De Torah in Dit is de Torah die door Moze in Deuteronomium 12-25 Deuternomiu opgesomt wordt. Veel oude wetten krijgen hier een m nieuwe betekenis of worden anders uitgelegd, zodat de mens begijpt waarom deze zijn en gemotiveerd wordt om ze te houden. Ook vinden we hier nieuwe aanwijzingen voor het menselijke gedrag. En ook steeds weer wordt dat wat God voor Israël gedaan heeft als achtergrond voorgesteld. Liefde en dankbaarheid treffen de kern van de uitspraken van de gehoorzaamheid. Het jodendom telt 613 voorschriften in de Thora. Rabbi Simlai verklaarde:2 ‘Zeshonderddertien geboden werden aan Mozes op de berg Sinaï doorgegeven. Driehonderdvijfenzestig van hen zijn negatieve geboden, gelijk aan het aantal dagen van een zonnejaar. De resterende tweehonderdachtenveertig zijn positieve geboden, gelijk aan het aantal leden van het menselijke lichaam.’ Nu is het opvallend dat het aantal letters van de Tien Geboden 620 bedraagt. Dit getal verklaart men dan als 613 + 7: de wetten van Mozes en de zeven Noachitische geboden. Zodoende kunnen de Tien Geboden ook aangeduid worden als de Thora.3 |2| Ik ben Jahweh je God, die jou heeft uitgeleid uit het land Egypte, uit het slavenhuis. De Tien Woorden beginnen niet met de verlossing en niet met de geboden. Dit is geen gebod, maar een aanbod. Het eerste wat de Israëliet hoort is de verlossing en deelname aan de verlossing door Jahweh. We kunnen vandaar in plaats van ‘uitgeleid’ ook ‘bevrijd’ vertalen. 4 Als we dat begin overslaan, houden we enkel een politiek of sociaal programma over, 2 3 4 Babylonische Talmoed, traktaat Makkoth 23b. L. Ginzberg, The legends of the Jews, Vol. IV, 1914:135. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 130. E X O D U S 20:1-21 – DE TIEN GEBODEN 185 waar echter geen sprietje verlossing in zichtbaar is. De vraag is echter of het Gods bedoeling was om dat te willen. De Tien Woorden zijn namelijk niet gericht aan ongelovigen, maar aan een volk dat uit Israël verlost is. Ze zijn dus zeker nooit bedoeld als de weg tot het heil. Als dat het geval zou zijn geweest, zou niemand in het Oude Testament behouden zijn geweest (vgl. Lk1:6). Het grootste verschil tussen het Oude Testament en Nieuwe Testament is dan ook dat Christus ontbrak. Zonder Christus was het Oude Testament een bediening van de dood. Zonder Christus worden we wettische gelovigen die enkel maar nog letten op de Thora en geen enkel oog hebben voor Gods genade in die Thora. De Israëlieten waren slaven geweest in Egypte en nu geeft de Here God zich aan hun te kennen als hun God. Pas daarna volgen de andere geboden. De geboden als levensstijl voor Israël zijn het gevolg van een leven met die God die verlost heeft. De God van vrijheid, die mensen vrij maakt en hun een Thora van vrijheid geeft. Het is de verloste gelovige die Jahweh zijn verlosser eert door een levensstijl te hebben die overeenkomt met het karakter van God. |3| Niet moet je andere goden voor mijn aangezicht hebben. Israël moest alleen Jahweh dienen. Een andere godheid naast Jahweh was niet toegestaan. Regelmatig accepteerden de volken verschillende goden naast elkaar. Deze goden waren dan beperkt tot bepaalde geografische gebieden of zegeningen. 5 Israël diende dit denken niet te volgen. Jahweh liet zich niet beperken in ruimte en tijd en liet door de profeet Jesaja afkondigen: ‘Ik ben Jahweh, dát is mijn naam; mijn glorie geef ik niet aan een ander, mijn lof niet aan de gesneden beelden’ (Js42:8; vgl. Ex34:14; Dt4:24; 5:9; 32:16,21). Vanouds moest Israël dit beseffen. Trouwens, ook in antieke koninklijke verbonden mocht naast de koning geen andere koning worden erkend. 6 Ditzelfde patroon is geldig voor de allerhoogste Koning. Bij dit afgodenverbod mogen we zowel aan een letterlijk afgodsbeeld denken of aan een menselijke theorie over God die niet voortkomt uit Gods eigen openbaring (Ko1:15). Alles waaraan het menselijke hart vastzit en waarop het als hoogste zekerheid vertrouwt, is een afgod. De afgod claimt de plaats die alleen God toekomt. 7 5 6 7 Curtis 1999, 379. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 131. Beale 2008, 19. 186 |4| Niet moet je voor jezelf een beeld maken en wat voor gestalte dan ook, die in de hemel boven, en die op de aarde beneden, en die in het water beneden de aarde is. De schrijver legt uit dat dit afgodsbeeld geen beeld van een schepsel of gedachte mag zijn van alles wat in de hemel, op aarde of onder de aarde is. Voor de Israëlieten was dit van groot belang, omdat ze in Egypte met de gebruiken in aanraking waren gekomen om de zon, mens of het dier als god te vereren. Uiteraard betekent dit verbod niet dat we geen enkele vorm van kunst mogen hebben. Het verbod richt zich op het maken van afgoden die een verering ontvangen, die enkel Jahweh mag en dient te ontvangen. Kunst werd in het algemeen ofwel gebruikt voor God, ofwel voor afgodendienst. Dat was trouwens niet alleen de situatie die in Israël bestond. In vrijwel alle landen en beschavingen werd kunst alleen gebruikt voor de dienst van de afgoden. Dacht u dat de prachtige muurschilderingen van holenmensen, die in Zuid-Frankrijk teruggevonden zijn, eenvoudig dienden tot versiering van hun ‘huiskamer’? Geen sprake van: deze grotbewoners beeldden hun goden af. De schilderingen hadden een magische, rituele betekenis. Natuurlijk omvatte kunst in de tijd van het Oude Testament in feite meer. We kunnen bijvoorbeeld denken aan de afbeeldingen van de cherubs in de tabernakel of aan gebruiksvoorwerpen, zoals Jozefs veelkleurige rok (Ex25:18; Gn37:3; vgl. Ez27:24). Deze uitdrukking ‘onder de aarde’, wijst op het lager dan de aarde (grond) gelegen water (Dt4:18). Het gaat om het water dat lager ligt dan het landniveau.8 Op dezelfde wijze zeggen wij: ‘Hij woont onder de toren.’ Ieder weldenkend mens weet dan dat we daarmee niet bedoelen dat iemand onder het fundament van toren woont, maar vlakbij de voet van de toren. Eveneens leven we ook in Nederland grotendeels onder het zeeoppervlak, niemand zal echter vergelijken met het leven ‘onder het zeewater.’ Vissen leven niet in water wat geheel afgesloten is van de lucht, daar er dan geen zuurstof in het water zou zijn (Jb28:5; Ez31:18; Fp2:10; Op5:3,13). |5| 8 Niet moet je voor hen buigen, en niet moet je hen dienen. Want Ik, Jahweh je God, ben een ijverige God bezoekende de overtreding van vaders – op zonen, op derdelingen en op vierdelingen – aan mijn harters, Paul and Klement 2013, 192. E X O D U S 20:1-21 – DE TIEN GEBODEN 187 Een moeilijkheid bij dit vers is dat andere teksten ervan getuigen dat Jahweh de nakomeling niet straft voor de zonde van zijn ouders (Nm26:10-11; Dt24:16; 2Kn14:6; Jr31:29-30; Ez18:17,20). Het zou kunnen gaan om een occulte belasting. – Maar het is niet satan, maar God die de zonde aan de kinderen bezoekt. Tevens blijkt vanuit het pastoraat dat een occulte belasting niet ‘automatisch’ ophoudt bij het vierde geslacht. Ze gaat door tot het ogenblik waarop de persoon zijn aan Christus toewijdt. Een andere mogelijkheid is dat het gaat om een negatieve invloed door de familie. – Maar hoewel de familie elkaar beïnvloed, is het niet de familie, maar God die de zonde bezoekt. Specifiek staat de tekst in relatie met het dienen van afgoden, dat blijkt tegelijk uit het enkelvoud ‘overtreding’. Wie afgoden dienst, haat Jahweh en wordt door Hem vervloekt als straf (Dt7:10; Jr32:18). Door het gebruik van de status-constructus in dit vers staat de overtreding in relatie met de vaders.9 Zij leefden in de oudheid met maximaal vier generaties samen op een grondgebied.10 Als vader dragen zij de hoofdverantwoordelijkheid voor de familie. Op de tweede plaats staan de zonen, op de derde de kleinkinderen en als laatste de klein-kleinkinderen. Het gebruik van de voorzetsels in dit vers geven het volgende beeld: Doordat de vader zich tot de afgoden keren en deze godsdienst een deel wordt van de hele familie komt deze goddeloosheid op hun nakomelingen terecht. Vanuit de tekst zijn de vaders echter de haters aan wie Jahweh hun overtreding bezoekt. |6| en doende genade aan gezinnen, aan mijn liefhebbers, en aan de bewaarders van mijn geboden. Bij de genade van God mogen we denken aan zijn zegeningen. Deze zegen gaat aan gezinnen, aan zijn liefhebbers en aan de bewaarders van Jahwehs geboden. De liefhebbers staan daarbij antithetisch parallel met de ‘haters’ uit het vorige vers. In plaats van ‘gezinnen’ vertalen anderen het Hebreeuwse ’əláfîm met ‘duizenden’ (NBG). De reden daarvan is dat we in dit vers te maken hebben met een numerieke context. Andere vertaalmogelijkheden zijn: ‘leider’, ‘hoofd’, ‘machtige man’, ‘officier’, ‘kapitein’, ‘leger(eenheid)’, ‘tent(eenheid)’, ‘groep’, ‘stam’, ‘gezin’ of 9 10 Koorevaar 2005, 211. Labuschagne 1987, 35. 188 ‘familie’.11 ‘Gezinnen’ geeft een samenvatting van de uitgebreide vermelding van de vier generaties (vs5). |7| Niet moet je opheffen de Naam van Jahweh, je God voor misbruik, want niet zal Jahweh degene ongestraft laten, die zijn Naam in misbruik opheft. ‘God’ is het meest beladen van alle mensenwoorden. Geen enkel woord is zo bezoedeld, zo in flarden gescheurd. Het ligt in het stof en draagt de last van allen. Ze teken karikaturen en schrijven er ‘god’ bij. Nu denken de meesten van ons bij ‘godslastering’ aan vloeken en aan het ijdel gebruik van Gods naam (wat vooral een probleem is in zogenaamde christelijke landen). Door de naam wordt de waarde van de persoon gecommuniceerd. Maar Gods naam wordt ook ijdel gebruikt elke keer wanneer we lichtvaardig en werelds omgaan met het feit dat God soeverein is over de gehele schepping. Op die manier achten wij God minder dan Hij in werkelijkheid is. Bij het derde gebod gaat het dus erom, dat God niet misbruikt wordt voor menselijke doeleinden. Daarbij doet niet ter zake of de klank van Gods Naam in de mond wordt genomen. De Bijbel gebiedt ons daarom God te eren gedurende de hele dag (Ps66:2; 71:8). Over de betekenis van dit gebod is lang geworsteld. Er zijn drie opvattingen:12 (1) Het wijst op het gebruik van meineed met de hulp van Gods Naam; (2) Het wijst op het gebruik van Gods Naam voor magische doeleinden; (3) Het wijst op het verbod van elke misbruik van de naam, hetzij in de rechtszaal, in het dagelijkse leven, in de eredienst of in de profetie. Het parallellisme met het tiende woord kan licht geven. De begeerte wordt gekenmerkt door het egoïsme en egocentrisme van de mens. Zijn naaste wordt hieraan onderworpen, maar de mens onderwerpt zelfs Jahweh aan zijn egoïsme. Hij gebruikt die Naam voor zijn eigen behoefte. Bij het tweede woord is er het probleem dat andere goden geëerd worden, 11 12 J.J. Davis, Biblical Numerology: A Basic Study of the Use of Numbers in the Bible (Grand Rapids:Baker Book House, 1968), 55-91. T. Veijola, ‘Das dritte Gebot im Lichte einer ägyptischen Parallele,’ Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft 103.1 (1991): 1-4. E X O D U S 20:1-21 – DE TIEN GEBODEN 189 ten koste van Jahweh. Bij het derde woord is er het probleem, dat de mens zichzelf eert, ten koste van Jahweh. |8| Gedenk de sabbatdag, om die te heiligen. Over de sabbatsheiliging spreekt de Thora veelvuldig (Ex16:23; 20:8; 31:12; 34:21; 35:2; Lv23:3; Dt5:12; vgl. Ne9:14). De sabbat is een teken en heeft daarmee in wezen geen zedelijke waarde op zichzelf (vgl. Mt12.5; Rm14:5-6; Ko2:16-17; Hb3:7-4:11; Ko2:16-17). Het sabbatsgebod heeft zodoende het karakter van een goede boodschap: het is evangelie!13 Dit gebod bestaat Het vierde woord bestaat uit zeven regels en vormt een concentrisch chiasme: A Gedenk de sabbatdag om die te heiligen. B Zes dagen moetje werken en al je (vak)werk doen. C En de zevende dag is een sabbat voor Jahweh, je God. D Niet enig (vak)werk moet je doen. C’ jij, je zoon, je dochter, je knecht, je werkster, je vee en je vreemde, die in je poorten is. B’ Want in zes dagen maakte Jahweh de hemel en de aarde, de zee en alles wat in hen is, A’ en Hij rustte op de zevende dag; daarom heeft Jahweh de sabbatdag gezegend en die geheiligd. In het centrum staat deel vier: ‘niet moet je enig (vak)werk doen’. In het centrum van de Tien Woorden staat een zodoende een onderwerp van geloof, de goede boodschap: ‘Niet uit jezelf, niet uit werken’ (Ef2:8-9). In Dt5:6-21 herhaalt Mozes de Tien Woorden. Er zijn enige geboden enige kleinere afwijkingen. Alleen het sabbatsgebod is totaal anders. Volgens Ex20:11 moet Israël de sabbat gedenken. omdat God na zes dagen schepping op de zevende dag gerust heeft. Volgens Dt5:14-15 moet Israël gedenken, dat zij slaven in Egypte waren. Daarom moeten ook de knechten van de Israëlieten op sabbat rusten. Dit wijst erop, dat Israël in Egypte ook op sabbat moest werken Waarom geeft Mozes hier zo'n andere reden om te gaan rusten? Volgens sommigen zijn er contextuele 13 C.J. Labuschagne, Vertellen met getallen. Functie en symboliek van getallen in bijbelse oudheid (Zoetermeer:Boekencentrum, 1992), 111. 190 verschillen. De uittocht uit Egypte vormt de basis voor de tekst in Exodus, terwijl de bezetting van delen van het Oostjordaanland en de ervaring in de wildernis de sociale context in Deuteronomium vormt. |9| Zes dagen moet je werken en al je (vak)werk doen. |10| En de zevende dag is een sabbat voor Jahweh uw God. Niet enig (vak)werk moet je doen; jij, je zoon, je dochter, je knecht, je werkster, je vee en je vreemde, die in je poorten is. Het sabbatsgebod raakt alle aanwezigen in huis. Het geldt zowel voor oversten als voor dienstknechten, voor joden als voor vreemdelingen, voor mens als voor dier. |11| Want in zes dagen maakte Jahweh de hemel en de aarde, de zee en al wat in hen is, en Hij rustte op de zevende dag; daarom heeft Jahweh de sabbatdag gezegend en die geheiligd. Er bestaat geen getuigenis in het Oude Testament, dat Israël ook van te voren de sabbat hield of dat God iemand daarvoor opdracht had gegeven. In de dagen van de uittocht uit Egypte moet er ook een sabbatdag geweest zijn, maar het is twijfelachtig of Israël tijdens die dag gestopt is. Hoe lang heeft Israël over de uittocht gedaan, voordat het definitief ontsnapt was? Net zo lang als de zeven dagen van het Feest van de Ongezuurde Broden, dat op de uittocht gebaseerd is (Ex12:14-20)? Tijdens de tocht uit Egypte zelf kunnen we moeilijk aan een stoppen denken. Hebben ze na de doortocht gestopt en viel dat net op een sabbat? Na de doortocht door de Schelfzee duurde het nog drie dagen voor ze ten slotte stopten (Ex15:22). Zelfs de dag van de uittocht zelf, waarop Israël later moest rusten, was een dag van trekken. In de slavernij was er geen rust! Rust kan alleen door bevrijding bewerkt worden. Zoals de besnijdenis het verbondsteken tussen God de Almachtige en Abraham is (Gn17:1,11), zo is de sabbat het verbondsteken tussen Jahweh en Israël (Ex31:12,17). Daarmee is net zoals de besnijdenis de sabbat geen zedelijk gebod, maar een ‘tekengebod’. Het wijst naar de rust van God in een volkomen schepping. De motivering van de sabbat bij de presentatie van de Tien Woorden aan de tweede generatie van Israël is verschillend (Dt5:15). E X O D U S 20:1-21 – DE TIEN GEBODEN |12| 191 Eer je vader en je moeder, zodat je dagen op de aardbodem verlengen, die Jahweh je God je geeft. Ondanks dat de oudheid sterk patriarchaal is, was het de plicht om beide ouders te eren. Zowel de vader als de moeder moest geëerd worden. Hier wordt echter eerder de vader genoemd. De Talmoed zegt hiervan: 14 ‘Hij die met zijn woord de wereld schiep, weet dat een jong kind zijn moeder meer eert dan zijn vader. Daarom spreekt de Heilige, gelooft zei Hij, in Ex20:12 het eerst van de vader, voordat Hij de moeder noemt. Hij die met zijn woord de wereld schiep, weet dat een kind zijn vader meer eert als zijn moeder. Daarom spreekt de Heilige, gelooft zei Hij, in Lv19:3 het eerste van de moeder, voordat Hij de vader noemt.’ Men vroeg Rav Ulla:15 ‘Tot op welke hoogte moet men zijn ouders eren? Hij zei tot hem: “Ga heen en zie hoe een niet-joods genaamd Dama ben Netinah zijn vader in Askelon behandelde. De wijzen wilde op een dag zaken met hem doen, waardoor hij zeshonderdduizend goudmunten zou verdienen. Maar de sleutel van zijn stalen kamer lag onder het kussen van zijn slapende vader en hij weigerde hem te storen.”’ Zowel Jahweh als je ouders zijn de verwekkers van je leven. De Talmoed zegt vandaar dat dit gebod op hetzelfde niveau staat met het eren van God.16 Je ouders moeten daarom het beeld van God hierin dragen. Elk ander beeld is ontoereikend en ongewenst. De verantwoordelijkheid van de ouders is daarom zeer groot. Zullen zij goede representanten Gods in het gezin zijn? De parallel in Lv19:3: ‘Ieder zal voor zijn moeder en zijn vader ontzag hebben en mijn sabbatten houden: Ik ben de Here, uw God’, spreekt over ‘vrezen’ oftewel ‘respecteren’ (Hebr. y´re’) en gebruikt binnen deze context dus hetzelfde woord als gebruikt wordt voor God respecteren of vrezen.17 |13| Niet moet je doodslaan. Oftewel: ‘Kom niet aan het leven van de naaste, want de persoon die je doodt is naar het beeld van God geschapen’. Het woord ‘doodslaan’ (SV, NBG) wijst niet enkel op het ‘doden door slaan’, maar ook op het algemene doden.18 Ook de vertaling met ‘Je zult niet moorden’ kan misleidend zijn. Er is immers ook in onze wetgeving een groot verschil tussen ‘moord met 14 15 16 17 18 Babylonische Talmoed, traktaat Kiddushin 30b-31a. Babylonische Talmoed, traktaat Kiddushin 31a. Babylonische Talmoed, traktaat Kiddushin 30b. E.S. Gerstenberger, Theologies in the Old Testament (Minneapolis:Fortress Press, 2002), 68. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 138. 192 voorbedachte rade’, ‘doodslag’, ‘dood door onschuld’ of ‘zware mishandeling de dood ten gevolge hebbende’. In dit gebod worden al deze vormen meegenomen. Aan de andere kant, maakt Gods Woord ook een verschil tussen de motivaties waarmee iets gebeurt. We zien dat duidelijk bij de beschrijving van de vrijsteden in het Oude Testament. Als je namelijk iemand had gedood, kon je naar die steden vluchten, om op die manier te ontsnappen aan de bloedwraak. In de vrijsteden moesten de oudsten echter bij elkaar komen en vaststellen of de betrokken persoon een moordenaar was of iemand die een ander gedood had door bijvoorbeeld ‘dood door onschuld’. Als de persoon geen moordenaar was, maar wel gedood had, dan moest hij toch de consequenties daarvan dragen en tot de dood van de hogepriester in de vrijstad moest blijven wonen. Het was immers vreselijk om een ander mens van zijn leven te beroven. Wel is dit gebod ook vaak op een onjuiste wijze gebruikt, waarbij mensen enkel met losse Bijbelteksten gingen werken. 2Pt1:20 waarschuwt ons al ervoor dat geen enkele Schriftplaats op een eigenmachtige manier kon worden uitgelegd. Zo is dat ook bij dit Bijbelvers het geval: (a) dit gebod heeft geen betrekking op dieren (vgl. Gn9:2-4), hoewel het doden van dieren puur voor je plezier wel wordt afgekeurd in de Bijbel; (b) dit gebod heeft geen betrekking op de doodstraf (vgl. Dt13:10; 17:5; Rm13:4), hoewel de doodstraf voor de gemeente veranderd is in excommunicatie (1Ko5:13; vgl. Dt24:7); en (c) dit gebod heeft geen betrekking op het doden in de oorlog, behalve als het een eigen ‘oorlog’ is die niet verbonden is aan de overheid of God (Jz). Wat de militaire dienst betreft bleef de vroege kerk terughoudend: bekeerlingen hoefden het leger niet te verlaten 19, geestelijken dienden echter de militaire dienst en andere aanstootgevende beroepen zoals gladiator of acteur te mijden.20 |14| Niet moet je overspel plegen. Oftewel: ‘Kom niet aan de vrouw van de naaste’. Oudere vertalingen vertalen in plaats van ‘overspel’, ‘echtbreken’. Dit is om twee redenen een ongelukkige vertaling. Ten eerste denken veel lezers dan aan echtscheiding. Echtbreken betekent echter niet echt scheiden, maar overspel plegen. Ten tweede is het woord gewoon misleidend: door 19 20 Vgl. Augsburgse Confessie, art. XVI. H. Küng, De Katholieke Kerk. Een Geschiedenis (Amsterdam:De Bezige Bij, 2003), 51. E X O D U S 20:1-21 – DE TIEN GEBODEN 193 overspel wordt de echt niet ‘gebroken’. Overspel bezeert en beledigt de echt, maar breekt die niet in de zin alsof door overspel het desbetreffende huwelijk automatisch zou ophouden te bestaan. Bij de vraag waarom overspel zo erg is, wordt er vaak meteen gedacht aan de bedrogen vrouw van de overspelige man. Het is echter opvallend dat dit zevende gebod primair vanuit het perspectief van de man werd geschreven. Het gaat hier dus niet in eerste instantie om de bedrogen vrouw, maar om de eer van de man met wiens vrouw men naar bed gaat (cf. Lv20:10; Dt22:23v.).21 Het gaat dus om wat men de naast aandoet. Men onteert hem. Deze uitleg wordt ondersteund door de andere geboden van de tweede tafel die steeds wijzen op de verhouding tot de naaste. In de Bijbelse geschiedenis zien we dit eveneens. Zo wordt het ook Ruben kwalijk genomen dat hij het bed van zijn vader ontwijdt heeft en staat het bedriegen van zijn eigen vrouw op de achtergrond (Gn35:22; 49:3). Eveneens lijkt het de schrijver ook niet te interesseren wat de wettige vrouwen van David vonden van zijn overspel met Batseba. Ook dan is het belangrijkste wat Uria door deze daad wordt aangedaan. |15| Niet moet je stelen. Oftewel: ‘Kom niet aan de vrijheid van de naaste’ (vgl. Gn40:15; Ex21:16; Dt24:7; 1Tm1:10 ‘mensenrovers’). Er dient een respect te bestaan voor de persoon en de bezittingen van de ander. |16| Niet moet je antwoord geven aan je naaste als leugengetuige. Oftewel: ‘Kom niet aan de reputatie van de naaste’. |17| Niet moet je begeren het huis van je naaste; Niet moet je begeren de vrouw van je naaste, en zijn knecht, zijn werkster, zijn os, zijn ezel en alles wat je naaste heeft. Oftewel: ‘Kom niet aan het bezit van de naaste’. Natuurlijk beperkt zich dit gebod niet tot onze buren; het is even verkeerd om de Mercedes van een niet-buur te begeren. Het is hierbij opmerkelijk dat in dit tiende gebod de vrouw als ‘bezit’ van de naaste wordt beschouwd. Als je gehuwd bent en een andere mooie vrouw ziet, stel je dan eenvoudig voor dat het je moeder zou zijn.22 21 22 W.J. Ouweneel, Seks in de Kerk (Vaassen:Medema, 2006), 41. A.J. Jacobs, Die Bibel & Ich (Berlijn:Ullstein, 2009), 44. 194 b De structuur van de Tien Woorden Het is al lang erkend, dat de eerste vier woorden de relatie tussen Jahweh en Israël en de zes laatste woorden de relatie tussen de Israëlieten onderling regelen. In het sabbatgebod komen echter beide elementen voor. Ook is er vaak gesteld, dat daarom de eerste vier woorden op de eerste stenen plaat en de zes laatste woorden op de tweede stenen plaat stonden. Als dat zo is, dan zouden er (in het Hebreeuws) op de eerste tafel 131 en op de tweede tafel slechts 41 woorden staan. Nu is dat niet onmogelijk, maar de ruimtelijke onevenwichtigheid zou wel opvallen. 23 Anderen verdelen ze in 2x5. Ook is er gesteld, dat op elk van de twee stenen platen alle ‘Tien Woorden’ staan. Eén voor elk van de beide verbondspartners (God en Israël). In dat geval werden ze bij elkaar bewaard in de tabernakel.24 Koorevaar noemt hij de volgende verschijnselen: (1) Er zijn drie positieve geboden (1,4-5) en zeven negatieve geboden (2-3,6-10), die onderscheiden worden door het Hebreeuwse woord lo’ (bet. ‘niet’); (2) Woord 1 en 5 staan parallel met elkaar, qua afwijkende werkwoordsvorrn en inhoud; (3) Totaal komt er 13 keer ‘niet’ (Hebr. lo’) voor. Het zevende ‘niet’ bevindt zich in Woord 4; (4) Woord 3 en 10 worden gekenmerkt door het twee keer voorkomen van ‘niet’; (5) Woord 2 bevat vier keer ‘niet’. En geeft zodoende de volgende structuur:25 23 24 25 H. Koorevaar, Priestercanon (Heverlee:ETF (ongepubliceerd), 2005), 204. P.C. Craigie, Deuteronomy (NICOT; Grand Rapids:Eerdmans, 1976), 134; C.J. Labuschagne, Deuteronomium deel IA (POT; Nijkerk:Callenbach, 1987), 252. H.J. Koorevaar, ‘The Structure of the Ten Words in Exodus 20:1-17,’ in: The Secret of Faith, in Your Heart – in Your Mouth. In honour of Donald Moreland , red. M.W. Pretorius (Heverlee:Evangelische Theologische Faculteit, 1992), 91-99; ‘De opbouw van de tien woorden in Exodus 20:1-17,’ Acta Theologica 15.2 (1995): 1-15; C.J. Labuschagne, Vertellen met getallen. Functie en symboliek van getallen in de bijbelse oudheid (Zoetermeer:Boekencentrum, 1992), 110-111. E X O D U S 20:1-21 – DE TIEN GEBODEN 1(+): ‘Ik ben Jahweh je God, die jou heeft uitgeleid uit het land Egypte, uit het slavenhuis.’ [de verantwoordelijkheid tegenover Jahweh, de verwekker van je leven] 2(–): ‘Niet moet je andere goden voor mijn aangezicht hebben.’ ‘Niet moet je voor jezelf een beeld maken en wat voor gestalte dan ook, die in de hemel boven, en die op de aarde beneden, en die in het water beneden de aarde is.’ ‘Niet moet je voor hen buigen, en niet moet je hen dienen. Want Ik, Jahweh je God, ben een ijverige God bezoekende de overtreding van vaders – op zonen, op derdelingen en op vierdelingen – aan mijn harters, en doende genade aan gezinnen, aan mijn liefhebbers, en aan de bewaarders van mijn geboden.‘ 195 5(+): ‘Eer je vader en je moeder, zodat je dagen op de aardbodem verlengen, die Jahweh je God je geeft.’ [de verantwoordelijkheid tegenover je ouders, de verwekkers van je leven] 6(–): ‘Niet moet je doodslaan.’ [Het lijkt wel, of die vier onzedelijke zaken met die andere goden te maken hebben. Zij staan erachter. Als je deze dingen doet, dan doe je hun wil. Door zo te handelen, wordt je in hun armen gedreven. Maar ook het omgekeerde geldt. Als je hen dient, moet je je niet verbazen dat zulke dingen gebeuren. Misschien kan er zo betoogd worden: Als je andere goden hebt, heeft het als gevolg dat je anderen daarmede gaat doden. Als je een beeld maakt, pleeg je echtbreuk tegenover Jahweh. Als je voor hen buigt, steel je de eer van Jahweh, die alleen eer toekomt. Als je hen dient, treed je op als leugengetuige.] 7(–): ‘Niet moet je overspel plegen.’ 8(–): ‘Niet moet je stelen.’ 9(–): ‘Niet moet je antwoord geven aan je naaste als leugengetuige.’ 3(–): ‘Niet moet je opheffen de Naam van Jahweh, je 10(–): ‘Niet moet je begeren het huis van je naaste; God voor misbruik, want niet zal Jahweh degene Niet moet je begeren de vrouw van je naaste, en zijn ongestraft laten, die zijn Naam in misbruik opheft.’ knecht, zijn werkster, zijn os, zijn ezel en alles wat je naaste heeft.’ 4(+): ‘Gedenk de sabbatdag, om die te heiligen. Zes dagen moet je werken en al je (vak)werk doen. En de zevende dag is een sabbat voor Jahweh uw God. Niet enig (vak)werk moet je doen; jij, je zoon, je dochter, je knecht, je werkster, je vee en je vreemde, die in je poorten is. Want in zes dagen maakte Jahweh de hemel en de aarde, de zee en al wat in hen is, en Hij rustte op de zevende dag; daarom heeft Jahweh de sabbatdag gezegend en die geheiligd.’ 196 |18| En al het volk zag de donderen, en de bliksemen, en het geluid der bazuin, en den rokenden berg; toen het volk zulks zag, weken zij af, en stonden van verre; De schrijver vermeldt dat het volk getuige was van hetgeen er op de berg Sinaï plaatsvond. De rabbijnen stelden dat het geluid van de bazuin die sprak verwijst naar de stem Gods. Deze stem was volgens hen op dit ogenblik hoorbaar tot aan het einde van de aarde. Ze verdeelde zich in zeven stemmen, die zich verder verdeelden in zeventig talen, zodat iedereen de Mozaïsche Thora in zijn eigen moedertaal kon verstaan.26 Israël reageerde echter op Gods liefdevolle zoeken naar relatie met afstand. Ze gingen niet korter naar de berg, maar bleven op afstand ervan. |19| En zij zeiden tot Mozes: Spreek gij met ons, en wij zullen horen; en dat God met ons niet spreke, opdat wij niet sterven! Het volk hoopten in Mozes iemand te vinden die God op afstand hield, die God veilig voor hen maakte. |20| En Mozes zeide tot het volk: Vreest niet, want God is gekomen, opdat Hij u verzocht, en opdat Zijn vreze voor uw aangezicht zou zijn, dat gij niet zondigdet. De manier waarop God zich openbaart is zo majestueus zodat Mozes net als bij de Schelfzee de woorden ‘vrees niet’ uitspreekt (Ex14:13). Alleen een God die ons vrees inboezemt en die we tegelijkertijd niet hoeven te vrezen, kan onze trage harten doen ontbranden. |21| En het volk stond van verre; maar Mozes naderde tot de donkerheid, alwaar God was. Vragen Op welke manier beïnvloed het sabbatsgebod jou leven persoonlijk? Waarom is overspel zo erg? 26 Neusner 2011d, 88b; Freedman and Maurice 1983a, 5, 28; bar Nafha (180-290) 250AD, 92.3; Vgl. Philo 2005c, II.189; 2005a, 32; 46–47; Strack and Billerbeck 2009, 604–605. E X O D U S 20:22-26 – HET VERBONDSBOEK 197 15 | 20:22-26 – Het verbondsboek (22) Toen zei Jahweh tot Mozes: Aldus zult gij tot de kinderen Israëls zeggen: Gij hebt gezien, dat Ik met ulieden van den hemel gesproken heb. (23) Jullie mogen Mij niet maken; zilveren goden en gouden goden zullen jullie niet maken voor jullie. (24) Maakt Mij een altaar van aarde, en offert daarop uw brandofferen, en uw dankofferen, uw schapen, en uw runderen; op iedere plaats, waar Ik Mijns Naams gedachtenis stichten zal, zal Ik tot u komen, en zal u zegenen. (25) Maar indien gij Mij een stenen altaar zult maken, zo zult gij dit niet bouwen van gehouwen steen; zo gij uw houwijzer daarover verheft, zo zult gij het ontheiligen. (26) Gij zult ook niet met trappen tot Mijn altaar opklimmen, opdat uw schaamte voor hetzelve niet ontdekt worde. |22| Toen zei Jahweh tot Mozes: Aldus zult gij tot de kinderen Israëls zeggen: Gij hebt gezien, dat Ik met ulieden van den hemel gesproken heb. 20:22 vormt het begin van het Verbondsboek, dat zijn naam in 24:7 krijgt.1 Er zijn merkwaardige overeenkomsten tussen de vorm en inhoud van het verbondsboek en de Codex van Hammurabi. 2 We kunnen de Tien Woorden het best als grondwet beoordelen en het Verbondsboek als uitvoeringsbepalingen. Het unieke van de bijzondere Godservaring voor Israël wordt hiermee in een scherp daglicht gezet. Het Verbondsboek is oorspronkelijk een schriftelijke werk, dat door Mozes geschreven is en op grond waarvan het verbond met de eerste generatie van Israël gesloten is. De omvang van het Verbondsboek is integraal in het Middenluik opgenomen (Ex20:22-23:33). Het heeft een inleidend (Ex20:22-26) en afsluitend (Ex23:14-33) deel, die de betrekkingen tussen Jahweh en Israël regelt en over de aanbidding gaat.3 Tevens bevat het centraal deel diverse rechtsregels (Ex21:9). Het einde van deze rechtsregels is onduidelijk. Het meest aannemelijk is Ex23:13: ‘Ten aanzien van alles, wat Ik jullie geboden heb, moeten jullie op de hoede zijn en de naam van andere goden mogen jullie niet doen gedenken, mag niet uit jouw mond gehoord worden.’ Het 1 2 3 Zie voor onderzoekingen over het Verbondsboek: J. Halbe, ‘Das Privilegrecht Jahwes Ex 34,10-26. Gestalt und Wesen, Herkunft und Wirken in vordeuteronomischer Zeit.’ Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments 114 (1975). Y. Osumi, ‘Die Kompositionsgeschichte des Bundesbuches Exodus 20,22b23,33,’ Orbis Biblicus et Orientalis 105 (1991); E. Otto, ‘Rechtbegründungen in der Gesellschaftsgeschichte des antiken Israels. Eine Rechtsgeschichte des “Bundesbuche” Ex XX.22-XXXIII.13,’ Studia Biblica 3 (1988); J.M. Sprinkle, ‘“The Book of the Covenant”: A Literary Approach,’ Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series 174 (1994). H.Th. Obbink en A.M. Brouwer, Inleiding tot den Bijbel (Leiden, 1953), 25. V.P. Hamilton, Handbook on the Pentateuch (Grand Rapids:Baker, 1982), 211. 198 woord ‘alles’ in Ex23:13a heeft daarbij een omvattende functie en verwijst naar de voorheen genoemde rechtsregels in Ex21:1. Dit centrale blok heeft dan een inclusio (insluiting) door Ex21:2-11 en Ex23:10-12. Beide hebben te maken met het verschijnsel ‘zes-zeven’: ‘Een Hebreeuwse slaaf mag hoogstens zes jaar dienen en in het zevende jaar moet hij vrij worden gelaten.’ - ‘De Israëliet mag zes dagen werken, maar de zevende dag zal hij rusten.’ Op die manier krijgen we de volgende opbouw van het Verbondsboek: I II Eerste woorden: eredienst (Ex20:22-26) I.1 Niet Jahweh afbeelden of afgoden maken (Ex20:22-23). I.2 Wel een altaar van aarde of stenen maken (Ex20:24-26). De rechtsregels (Ex21:1-23:13). II.1 Opschrift (Ex21:1). II.2 Rechtsregels over slaven (Ex21:2-11). II.3 Rechtsregels over mogelijke doodslag (Ex21:12-36) II.4 Rechtsregels over eigendom (Ex21:37-22:16). II.5 Bijzondere rechtsregels van doodstraf (Ex22:17-19). II.6 Rechtsregels voor de bescherming van zwakken (22:2026). II.7 Rechtsregels voor de orde van God (22:27-30). II.8 Rechtsregels voor eerlijk gedrag en rechtspraak (23:1-9). II.9 Rechtsregels voor de rust van het land, het dier, de slaaf en vreemdeling (23:10-12). II.10 Afsluiting (Ex23:13). III Tweede woorden: eredienst III.1 Drie jaarlijkse feesten met vier offerregelingen(Ex23:1420). III.2 De volken van Kanaän verdrijven, hun goden vernietigen (Ex23:21-33). E X O D U S 20:22-26 – HET VERBONDSBOEK |23| 199 Jullie mogen Mij niet maken; zilveren goden en gouden goden zullen jullie niet maken voor jullie. De vertaling van dit vers heeft de vertalers veel moeilijkheden opgeleverd. Letterlijk staat er ‘Jullie mogen met mij niet maken; goden van zilver en goden van goud mogen jullie niet voor jullie maken.’ Het eerste deel loopt daarbij erg stroef. De Masoreten hebben het Hebreeuwse ’et ( סתi )אals voorzetsel ‘met’ vertaald: ‘met mij’. Bij een ongevocaliseerde tekst kan אתechter ook gezien worden als nota accusativi (teken van het lijdend voorwerp, dat normaal in het Nederlands niet vertaald wordt). Dan is de vertaling: ‘Niet mogen jullie Mij maken; goden van zilver en goden van goud mogen jullie niet maken voor jullie’. Door de Masoretische atnach, die het vers in tweeën deelt, bestaat het vers uit twee delen met een boeiend chiasme: A ‘Niet mogen jullie maken’ B ‘Mij’ B’ ‘goden van zilver en goden van goud’ A’ ‘niet mogen jullie maken voor jullie’ Zilver of goud is de kostbaarste en prachtigste mogelijkheid voor een mens om zich God eigen te maken. Ook dit toppunt wijst Jahweh af. Israël mag niet over God beschikken. Hij is de onaantastbare, bij is de onbeschikbare, de onmanipuleerbare. Hij beschikt juist omgekeerd over de mens. Door een beeld te maken, meent een mens zekerder van de godheid te zijn en zelfs over hem te kunnen beschikken Vandaar dat in het tweede zinsdeel de nadruk ligt op voor jullie (zelf), voor jullie (eigen behoeften). Als ze God gaan ‘maken’, dan wordt God als beeld in de ogen van een mens manipuleerbaar, en gaat de soevereiniteit van de Heer verloren. |24| Maakt Mij een altaar van aarde, en offert daarop uw brandofferen, en uw dankofferen, uw schapen, en uw runderen; op iedere plaats, waar Ik Mijns Naams gedachtenis stichten zal, zal Ik tot u komen, en zal u zegenen. Alleen door een aarden of natuurstenen altaar mag Israël God uiterlijk dienen. Hun behoefte om tot God te naderen, offers, mag alleen met behulp van een altaar gebeuren. Op elke plaats zal er ook een eredienst voor Jahweh zijn, die aan de ene kant overeenkomst vertoont met de 200 offerdienst bij het centrale heiligdom (Dt12) en aan de andere kant ook een eigen klemtoon heeft. De altaren die daarbij gebouwd worden zijn altaren van steen of grond. Het zijn plaatsen waar Jahweh zijn naam doet gedenken, maar het zijn geen plaatsen, waar zijn naam woont.4 In plaats van ‘op de gehele plaats’ kunnen we grammaticaal ook ‘op iedere plaats’ vertalen (bəkól-hamáqom). De eerste vertaling ligt vanuit de grammatica het meest voor de hand, want kól plus lidwoord betekent ‘geheel’, terwijl kòl zonder lidwoord opgevat moet worden als ‘iedere’. Toch blijft deze uitleg beperkt, omdat er meerdere voorbeelden te vinden zien waarin kól opgevat wordt als ‘iedere’ in de verbinding kól plus lidwoord plus zelfstandig naamwoord in het enkelvoud (cf. Ex1:22). Ook de Septuaginta, Syrische vertaling en Targum vertalen de uitdrukking hier met ‘op iedere plaats’. De latere rabbijnen verboden de altaren of hoogten niet in het land. Wel zeiden zij dat dit gebod slechts gold voor de perioden waarin de tabernakel of de tempel niet volledig bruikbaar was. Zo zegt de Mishna:5 ‘Voordat de tabernakel opgericht was, waren de hoogten toegestaan en werd deze (altaar-)dienst uitgevoerd door de eerstgeborenen. Nadat de tabernakel was opgericht, waren deze hoogten echter verboden en werd de (altaar-)dienst enkel nog maar uitgevoerd door de priesters. Nadat ze in Gilgal kwamen (Jz4:19) werden de hoogten opnieuw toegestaan. Nadat zij te Silo kwamen (Jz18:1) werden de hoogten verboden. Silo was namelijk ‘de rustplaats’. Nadat de priesters te Nob kwamen (1Sm21:1) en te Gibeon (1Kn3:4), waren de hoogten weer toegestaan en nadat zij te Jeruzalem kwamen zijn de hoogten verboden en nooit opnieuw meer toegestaan, want Jeruzalem was hun erfdeel.’ In Numeri 15:2 spreekt God over ‘het land van jullie woonplaatsen, waar Israël vuuroffers moet brengen.’ Het centrale heiligdom wordt hier niet genoemd. Hier geeft God de orde van een offerdienst in de verschillende woonplaatsen van Israël in het land. Die moeten plaatsvinden bij de altaars van stenen of grond, die de Israëlieten daar zullen bouwen (Ex20:24-26). We vinden geen uitspraak, wie de priesters 4 5 M.J. Paul, Het Archimedisch Punt van de Pentateuchkritiek. Een historisch en exegetisch onderzoek naar de verhouding van Deuteronomium en de reformatie van koning Josia (2 Kon. 22-23) (Zoetermeer:Boekencentrum, 1988), 274. Babylonische Talmoed, traktaat Zebahim 14:4-7. E X O D U S 20:22-26 – HET VERBONDSBOEK 201 bij die altaars zullen zijn. Dat kunnen Levieten zijn. Hun woonplaatsen zijn immers over alle stammen verspreid. Het is evengoed mogelijk, dat elke Israëliet een offerhandeling kan doen, net zoals in de tijd van de verbondsvaders. De Aäronitische priesters waren alleen bij het centrale heiligdom actief. |25| Maar indien gij Mij een stenen altaar zult maken, zo zult gij dit niet bouwen van gehouwen steen; zo gij uw houwijzer daarover verheft, zo zult gij het ontheiligen. Bij de aankomst in het beloofde land, op de berg Ebal (Dt27:4-8) en later in de voorhof van de tempel vinden we zo’n altaar van stenen. Er zijn talrijke stenen altaren gevonden met schaalvormige uitsparingen. Meermalen zijn deze holten verbonden door gangen, zodat een vloeistof hierdoor kon stromen. Deze vloeistof kan zowel een bepaalde drank voor de overledenen als bloed voor de goden zijn geweest. Het verbod de stenen te bewerken berust vermoedelijk niet op een verbod tegen pracht en praal, maar tegen deze Kanaänitische praktijken. |26| Gij zult ook niet met trappen tot Mijn altaar opklimmen, opdat uw schaamte voor hetzelve niet ontdekt worde. De ‘opgang’ is een hellingbaan. Via deze hellingbaan konden de priesters boven op de top van het altaar komen (zie de comm. bij Ex27:15). Het verbod om met een trap het altaar te beklimmen werd wellicht gegeven omdat daardoor de geslachtsdelen van de priesters van onder zichtbaar zouden worden.6 6 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 144. E X O D U S 21:1-36 – DE WET: RECHTEN VAN PERSONEN 203 16 | 21:1-36 – De wet: rechten van personen A 21:1 – Opschrift (1) Dit zijn de bepalingen die u hun moet voorhouden. |1| B Dit zijn de bepalingen die u hun moet voorhouden. 21:2-11 – Rechtsregels over slaven In 21:2-11 richt Jahweh zich allereerst op de vrijlating van de mannelijke slaaf (21:2-6) en vervolgens op de omgang met de vrouwelijke slavin (vs7-11). a 21:2-6 – Verplichte vrijlating van de slaaf na zes jaar (2) Wanneer u een Hebreeuwse slaaf koopt, moet hij zes jaar dienen, maar in het zevende mag hij zonder te betalen als vrij man vertrekken. (3) Als hij alleen gekomen is, moet hij alleen vertrekken en als hij getrouwd is, mag zijn vrouw met hem vertrekken. (4) Als zijn meester hem een vrouw gegeven heeft en zij hem zonen of dochters geschonken heeft, dan zal de vrouw met haar kinderen van haar meester zijn en moet hijzelf alleen vertrekken. (5) Maar als de slaaf nadrukkelijk zegt: Ik ben gehecht aan mijn meester, aan mijn vrouw en aan mijn kinderen, ik wil niet als vrij man vertrekken, (6) moet zijn meester hem bij de rechters/God brengen. Hij moet hem bij de deur of de deurpost brengen. Zijn meester moet dan met een priem zijn oor doorboren. Zo zal hij hem voor eeuwig dienen. |2| Wanneer u een Hebreeuwse slaaf koopt, moet hij zes jaar dienen, maar in het zevende mag hij zonder te betalen als vrij man vertrekken. Om de sociaal-zwakken te beschermen en een evenwicht aan te brengen in de maatschappij, bestaat er binnen de Thora geen eeuwige schuldslavernij. De codex van Hammurabi geeft eveneens te kennen dat een schuldslaaf niet voor eeuwig kan worden opgeëist. De slaaf dient daar na drie jaar te worden vrijgelaten (§117). In Israël wordt de slaaf pas na zeven jaar vrijgelaten. Door deze tijdsbepaling wordt het sabbatjaar benadrukt. 204 |3| Als hij alleen gekomen is, moet hij alleen vertrekken en als hij getrouwd is, mag zijn vrouw met hem vertrekken. |4| Als zijn meester hem een vrouw gegeven heeft en zij hem zonen of dochters geschonken heeft, dan zal de vrouw met haar kinderen van haar meester zijn en moet hijzelf alleen vertrekken. Op gruwelijke wijze probeerden het goddeloze volk er later alles aan te doen om de slaven niet meer vrij te laten (Jr34:8-22). |5| Maar als de slaaf nadrukkelijk zegt: Ik ben gehecht aan mijn meester, aan mijn vrouw en aan mijn kinderen, ik wil niet als vrij man vertrekken, Omdat hij zijn meester en zijn gezin liefheeft, wilde hij voor eeuwig slaaf worden. |6| moet zijn meester hem bij de rechters/God brengen. Hij moet hem bij de deur of de deurpost brengen. Zijn meester moet dan met een priem zijn oor doorboren. Zo zal hij hem voor eeuwig dienen. We kunnen ĕlohîm in 21:6; 22:8-9,27 vertalen met ‘God’ (NBV, WV, GNB, NB), ‘goden’ (SV, NBG) of ‘rechters’ (HSV). De vertaling ‘goden’ is verwarrend voor de lezer en een keuze tussen de overige mogelijkheden moeilijk. Er dient een keuze plaats te vinden tussen ‘God’ of de ‘rechters’. Traditioneel denkt het jodendom en de Targum Onkelos aan de ‘rechters’ die Jahweh later zou aanstellen. 1 Maar uiteindelijk kan enkel God zelf een definitieve uitspraak doen in dit soort situaties en verwijst ook de ĕlohîm in 21:13 naar God. Bij de deurposten kan er worden gedacht aan het heiligdom (vgl. Ez41:21; 43:8; 45:19; 46:2).2 Ook bij andere volkeren zoals de Arabieren, Lydiërs, de bewoners van Mesopotamië en Carthagers waren doorboorde oren een teken van slavernij of onderdanigheid. Nadat het oor van de slaaf met een priem is doorboord, moet hij zijn heer voor altijd dienen. Christenen hebben vanouds bij deze slaaf aan de Heer Jezus gedacht die slaaf werd en zich liet doorboren om zijn bruid op aarde te winnen.3 1 2 3 N. Scherman en M. Zlotowitz (red.), The Stone Edition. The Chumash (Brooklyn:Mesorah, 2009), 429. Fensham 1977, 148. C.A. Coates, An Outline of the Book of Exodus (Londen:SHBD, 1921), 129. E X O D U S 21:2-11 – RECHTSREGELS OVER SLAVEN b 205 21:7-9 – Verplichtingen tegenover de gekochte slavin (7) Wanneer iemand zijn dochter als slavin verkoopt, dan mag zij niet vertrekken zoals de slaven vertrekken. (8) Als zij slecht bevalt in de ogen van haar meester, die haar voor zichzelf bestemd had, moet hij haar laten vrijkopen. Hij heeft niet het recht haar aan een vreemd volk te verkopen, omdat hij haar ontrouw werd. (9) Maar als hij haar voor zijn zoon bestemt, moet hij haar zó behandelen volgens de bepaling voor de dochters. |7| Wanneer iemand zijn dochter als slavin verkoopt, dan mag zij niet vertrekken zoals de slaven vertrekken. Op de bepalingen over mannelijke slaven volgen de instructies voor de vrouwelijke slaven. Wie zijn dochter als slavin verkoopt moet beseffen dat zij niet zo mogen vertrekken zoals dat het geval is bij de mannelijke slaven. Hoewel Dt15:12 erop wijst dat de Israëliet zowel een slaaf als een slavin na zeven jaar dient vrij te laten, concentreert Ex21:7-11 zich op de slavin die op basis van betaling wordt uitgehuwelijkt aan een man. 4 Dit huwelijk vormt meteen de reden waarom de slavin niet na enige tijd mag vertrekken. Wel wijst Jahweh er in dit gedeelte op dat Hij de rechten van de slavin bewaakt en haar als vrouw beschermt. Bij specifieke omstandigheden zal zij haar vrijheid terug ontvangen (vs10-11).5 |8| Als zij slecht bevalt in de ogen van haar meester, die haar voor zichzelf bestemd had, moet hij haar laten vrijkopen. Hij heeft niet het recht haar aan een vreemd volk te verkopen, omdat hij haar ontrouw werd. Als een vader zijn dochter als jong meisje als bruid en slavin verkoopt aan iemand anders, kan het gebeuren dat zij de meester niet meer bevalt als ze de huwbare leeftijd heeft bereikt.6 Hij heeft haar voor zichzelf bestemd, maar zij bevalt hem niet meer. Als dat het geval is moet hij haar laten vrijkopen door haar familie. In geen geval mag hij haar doorverkopen aan anderen (NBV). Het gaat hierbij concreet om anderen die niet bij de familie behoren. 7 Het meisje treft in zulke situaties geen schuld. Het is meester die ontrouw is geworden aan haar en zijn belofte om haar later te huwen niet nakomt. |9| 4 5 6 7 Maar als hij haar voor zijn zoon bestemt, moet hij haar zó behandelen volgens de bepaling voor de dochters. Wells 2009, 237; Durham 1987, 322; Stuart 2006, 482; Mendelsohn 1935, 190–195; Henrey 1954, 5–8. Janzen 2000, 292. Scherman 2009, 419. ben Jitschaki (Rasji) 2005; Scherman 2009, 419; Durham 1987, 321; Cole 1973, 174; Hoftijzer 1957, 390–391. 206 Als de meester ervoor kiest om een slavin te kopen voor zijn zoon, moet hij deze slavin behandelen naar het recht van de dochters. De uitdrukking ‘naar het recht van de dochters’ is een technische term die oude Sumerische wetten toepassen voor een vrouw die als vrijgeborene wordt behandeld.8 Hij mag de slavin niet langer zien als enkel een slavin, zij is nu gelijk aan zijn dochter. Het is mogelijk dat de vader ervoor koos om het meisje voor zijn zoon al op jonge leeftijd te kopen. Hij betaalde dan een geringere bruidschat en kon het jonge meisje beter laten integreren in zijn eigen familie.9 c 21:10-11 – Verplichtingen tegenover de eerste vrouw (10) Als hij voor zichzelf nog een andere vrouw neemt, mag hij haar niet tekortdoen wat betreft voedsel, kleding en huwelijksintimiteit. (11) Als hij deze drie dingen niet voor haar doet, mag zij vertrekken, voor niets en zonder geld. |10| Als hij voor zichzelf nog een andere vrouw neemt, mag hij haar niet tekortdoen wat betreft voedsel, kleding en huwelijksintimiteit. Ondanks dat Jahweh nergens polygamie als maatstaf voorstelt, houdt Hij rekening met situaties waar polygamie zich in voordoet vanuit het zondige hart van de mens. Wie zijn slavin tot vrouw neemt en daarnaast nog een vrouw wil huwen, mag de eerste vrouw niet verwaarlozen. Zij mag niet benadeelt worden aan voedsel, kledij en huwelijksgemeenschap. Deze Bijbelse wet blijkt tot op heden uniek te zijn in het oude MiddenOosten.10 Bij al de drie elementen die de schrijver benoemd, dienen we te denken aan de luxe hierin. 11 De unieke uitdrukking עש נ(ההis hierbij niet eenduidig. Verschillende vertalingsvoorstellen zijn: ‘echtelijke rechten’ 12, ‘burgerlijke rechten’13, ‘eigen vrijheid’14, ‘parfum en huidbescherming’15 en ‘intimiteit’16. In bovenstaande vertaling is ervoor gekozen om het Hebreeuwse woord te vertalen met ‘huwelijksintimiteit’. De drie elementen die Jahweh noemt, maken naast de geboden trouw deel uit van de huwelijksbeloften die een joodse koppel tot elkaar 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Fensham 1977, 150. Cole 1973, 174. Levine 2001, 89. Holladay 2000, 357; Cole 1973, 174; Levine 2009, 210–213. Levine 2001, 89; Janzen 2000, 293; Childs 1974, 442, 448; North 1955, 206; Keil and Delitzsch 1988, 407. Enns 2000, 444; Gispen 1932, 84. Cassuto 1967, 269. Paul 1969, 48, 52; Jacob 1992, 627. Holladay 2000, 278; Sarna 1991, 121; Durham 1987, 322. E X O D U S 21:2-11 – RECHTSREGELS OVER SLAVEN 207 uitspraak tijdens de huwelijkssluiting.17 Met deze instructie beschermt Jahweh de fundamentele rechten van de vrouw. 18 Later baseert Paulus zijn onderwijs op deze rechten en werkt hij die verder uit voor de christenen in Korinthe (1Ko7:3-5).19 Hij kiest er dan voor om de rechten voor de slavin ook toe te passen op de eerste vrouw. Deze zogenoemde qol vachomer toepassing, waarbij vanuit de specifieke omschrijvingen toepassingen werden gemaakt op de algemene situaties, pasten ook de vroegere rabbijnen op dit vers toe.20 Als Jahweh de slavin wilde beschermen in het huwelijk, dan wilde Hij uiteraard ook de eerste vrouw beschermen in dat huwelijk. Vanuit deze gedachte werd de tekst breder toegepast op alle huwelijken. Een man en een vrouw dienden in het huwelijk de beloften tegenover elkaar na te komen. De hedendaagse joodse en christelijke huwelijksbeloften laten zich grotendeels nog steeds tot deze zorg voor elkaar toespitsen. |11| Als hij deze drie dingen niet voor haar doet, mag zij vertrekken, voor niets en zonder geld. Waar de vrouw niet de fundamentele rechten van voedsel, kledij en huwelijksgemeenschap geeft en er dus duurzame ontwrichting plaatsvindt, mag zij zonder excuses bij haar man vertrekken en van hem scheiden. 21 De partner kan het zich zodoende niet permitteren los om te gaan met zijn beloftes van trouw en het inkomen bijvoorbeeld elke maand te verkwisten aan zichzelf. Het huwelijk vraagt om een wederzijds respect dat zich uit in een wederzijdse trouw. Waar de partner dit niet nakomt, heeft het slachtoffer vanuit Ex21:10-11 het recht om te vertrekken. Dit vertrek bracht in de toenmalige cultuur een diepe vernedering voor de man met zich mee. Uiteraard gold voor Jahweh ook het omgekeerde: waar een vrouw de huwelijksverplichtingen aan haar man niet nakwam, kon ook deze de keuze maken om van haar weg te gaan en te scheiden.22 17 18 19 20 21 22 Instone-Brewer 2003, 36. Levine 1999, 133–164; Stuart 2006, 483. Stuart 2006, 483–484; Gill 1763, ad.loc. Neusner 1988a, 4:10; 1988b, 5:6–7; 2008a, 5:6–8; 2011a, 47b–48a, 61b–62a; 2011f, 77b; Levine 2009, 219; InstoneBrewer 2003, 36; Levine 2001, 89, 99; Hugenberger 1994; Jacob 1992, 626; Sarna 1991, 121; Luck 1987; Paul 1969, 50; Zie voor een soortgelijke toepassing van deze joodse hermeneutiek ook 1Ko9:9-10. Vgl. Instone-Brewer 1992; Neusner 2008a. Currid 2000, 69; Carmichael 2000, 519; Huey 1977, 96; Davis 1971; Rawlinson 1961, 179; White 2011, 3–48. Instone-Brewer 2003, 36. 208 C a 21:12-36 – Rechtsregels bij doodslag 21:12-14 – ...door het slaan van iemand (12) Wie iemand zó slaat dat hij sterft, moet zeker ter dood gebracht worden. (13) Maar voor het geval dat hij het er niet op toelegde, maar God het zijn hand liet overkomen, zal Ik u een plaats toewijzen waar hij naartoe kan vluchten. (14) Maar wanneer iemand moedwillig tegen zijn naaste optreedt en hem met list doodt, moet u hem bij Mijn altaar vandaan halen en hem doden. |12| Wie iemand zó slaat dat hij sterft, moet zeker ter dood gebracht worden. Deze algemene regel vinden we al terug in Gn9:6: ‘Wie bloed van mensen vergiet, diens bloed wordt door mensen vergoten, want God heeft de mens als zijn evenbeeld gemaakt.’ Uitleggers hebben bij dit gebod ook gedacht aan aanranding, omdat het Hebreeuwse nákah zowel ‘slaan’ als ‘aanranden’ kan betekenen. We vinden een soortgelijke bepaling terug in de codex van Hammurabi (§195). |13| Maar voor het geval dat hij het er niet op toelegde, maar God het zijn hand liet overkomen, zal Ik u een plaats toewijzen waar hij naartoe kan vluchten. Net als bij de andere volken kreeg ook Israël enkele plaatsen aangewezen waarheen iemand die onopzettelijk een moord had gepleegd kon vluchten. In Hethitische teksten worden de heilige steden Nerik, Zippalanda en Arinna genoemd als vrijsteden voor doodslagers, schuldenaars en politieke vluchtelingen.23 Egyptische teksten noemen daarentegen de tempel een toevluchtsoord voor de doodslagers. 24 Maar we zien dat er een verschil was met Israël, doordat Gods volk er niet automatisch van uitging dat heilige plaatsen onvoorwaardelijk toevlucht boden voor de doodslager. In de tijd van keizer Tiberius was dit privilege dat de volken genoten met hun vrijsteden een groot probleem. Steeds vaker kwam het immers voor dat de ergste misdadigers in de tempel wegvluchtten en het openen van nieuwe toevluchtsoorden drastisch toenam. 25 Israël kende deze problematiek omdat het een vast omkaderde Thora had die slechts enkele vrijsteden voorschreef. Later zullen in de Thora de verordeningen over de vrijsteden later verdiept en uitgewerkt worden (Nm35:6-34; Dt4:41-43; 23 24 25 E.P. Matter, Die Bedeutung der Hethiter für das Alte Testament (Bottropp, 1933), 18. B. Van Oeveren, De Vrijsteden in het Oude Testament (Kampen:Kok, 1968), 44. Tacitus, Annales III.60. E X O D U S 21:12-36 – RECHTSREGELS BIJ DOODSLAG 209 19:1-13; Jz20:1-9). De belofte die Jahweh in het verbondsboek geeft zal dan in vervulling gaan. Het is daarbij Jahweh zelf die de vrijsteden zal aanwijzen. Israël had er niet om gevraagd. Opmerkelijk is in ons vers het gebruik van de Godsnaam Elohim dat door Jahweh zelf in deze rede gebruikt wordt. Daardoor wordt de daad van de onopzettelijke moord verbonden met het oppermachtige en ondoorzichtige handelen Gods. De Thora houdt zo rekening met Jahwehs almacht en bestuur. De nabestaanden dienen er hun troost in te vinden dat hetgeen gebeurde niet aan Gods hand voorbijging. Daardoor wordt de gemeenschap bewaard voor wraakmoorden. In tegenstelling tot de Arabische volken was het namelijk in Israël niet toegestaan dat familie van de vermoorde persoon wraak nam op een familielid van de moordenaar. Door dit Arabische gebruik ontstonden er een langdurig bloedvergieten tussen de twee betrokken groepen. De dood van het tweede slachtoffer werd immers weer gewroken, waardoor er een lange reeks van wraakmoorden over-en-weer ontstond. |14| Maar wanneer iemand moedwillig tegen zijn naaste optreedt en hem met list doodt, moet u hem bij Mijn altaar vandaan halen en hem doden. De moedwilligheid van de moord wordt door de schrijver van Ex in het Hebreeuws aangeduid met het woord zîd. Dit betekent letterlijk ‘iets koken’ en vandaar: ‘in opwinding’, ‘in overmoed’, ‘rebels handelen’. De persoon kookt bewust van woede en wil de ander met volledig bewustzijn om het leven brengen. Naast de vrijsteden die Jahweh het volk zou schenken was ook het altaar een veilige plaats voor degenen die iemand gedood hadden zonder kwade opzet. We kunnen dan denken aan het brandofferaltaar dat in de voorhof van het heiligdom zou komen te staan. Hier bij de plaats waar voortdurende offers werden gebracht voor de zonden voor het volk was de doodslager veilig. Het was de plek waar in religieus opzicht het doodvonnis over schuldige zondaren werd voltrokken door middel van de offers. De doodslager diende de horens van het altaar vast te grijpen waar normaal het bloed van het zondoffer aan vastkleefde (Lv4:18; 1Kn1:50; 2:28). De verzoenende kracht van het altaar concentreerde zich in deze horens. De doodslager stond tevens aan de voet van het altaar waar eveneens bloed was uitgestort (Lv4:30). Als een moordenaar naar het 210 altaar vluchtte diende hij daar weggehaald te worden opdat hij het niet zou verontreinigen (vgl. 1Kn2:28-34).26 b 21:15-17 – Het slaan van de ouders en ontvoering (15) Wie zijn vader of zijn moeder slaat, moet zeker ter dood gebracht worden. (16) Wie een mens ontvoert, of hij hem nu verkocht heeft, of dat hij hem nog in zijn bezit heeft, moet zeker ter dood gebracht worden. (17) En wie zijn vader of zijn moeder vervloekt, moet zeker ter dood gebracht worden. |15| Wie zijn vader of zijn moeder slaat, moet zeker ter dood gebracht worden. |16| Wie een mens ontvoert, of hij hem nu verkocht heeft, of dat hij hem nog in zijn bezit heeft, moet zeker ter dood gebracht worden. Door deze uitspraak bestrijdt het Oude Testament al meteen de oneerlijke slavenhandel. |17| En wie zijn vader of zijn moeder vervloekt, moet zeker ter dood gebracht worden. Het is opvallend dat vs17 niet meteen op vs15 volgt. Net zoals in andere wetboeken kan het echter gebeuren dat deze teksten door elkaar lijken te lopen. Het vervloeken van een ander had in de oudheid een angstaanjagend effect. De mensheid besefte dat woorden meer kracht konden hebben dan op het eerste gezicht leek. Duidelijk wordt dat in de omgang met vijanden. Zo maakten de Egyptenaren beelden van hun vijanden, waarop hun namen waren geschreven. Daarna werden deze beelden onder rituele vervloekingen kapot geworpen.27 c 21:18-21 – ...door een steen of stok (18) Wanneer mannen onenigheid krijgen en de een slaat de ander met een steen of met zijn vuist, zodat hij weliswaar niet sterft, maar wel het bed moet houden – (19) als hij weer opstaat en buiten wandelt met zijn staf, gaat hij die hem sloeg, vrijuit. Alleen moet hij diens gedwongen rusttijd vergoeden en hem geheel laten genezen. (20) Wanneer iemand zijn slaaf of slavin met de stok zó slaat dat deze onder zijn hand sterft, moet deze zeker gewroken worden. (21) Als hij echter nog één of twee dagen op de been blijft, wordt hij niet gewroken, want het is zijn eigen geld. 26 27 L. Delekat, Asylie und Schutzorakel am Zionheiligtum. Eine Untersuchung zu den privaten Feindpsalmen (Leiden:Brill, 1967), 309. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 153. E X O D U S 21:12-36 – RECHTSREGELS BIJ DOODSLAG 211 |18| Wanneer mannen onenigheid krijgen en de een slaat de ander met een steen of met zijn vuist, zodat hij weliswaar niet sterft, maar wel het bed moet houden – |19| als hij weer opstaat en buiten wandelt met zijn staf, gaat hij die hem sloeg, vrijuit. Alleen moet hij diens gedwongen rusttijd vergoeden en hem geheel laten genezen. De persoon die iemand anders invalide maakt en de invalide zelf worden door deze wet beschermd. |20| Wanneer iemand zijn slaaf of slavin met de stok zó slaat dat deze onder zijn hand sterft, moet deze zeker gewroken worden. In de situatie die deze woorden beschrijven, gaat het om een heer of meester die zijn slaaf of slavin slaat. Het doel van deze wet is om het leven van de slaven te beschermen. Door dit soort bepalingen blijkt dat er in de Thora een sociale omgang met de slavernij wordt gepromoot. Er dient eerbied te zijn voor het leven van de ander, ongeacht zijn maatschappelijke positie. Als de slavenmeester zich niet aan deze wetgeving houdt, moet hij gewroken worden door de officiële instantie. 28 Er moet dan van bovenaf recht worden gedaan. In elke omstandigheid moet er gehandeld worden volgens het vonnis van de rechters. |21| d Als hij echter nog één of twee dagen op de been blijft, wordt hij niet gewroken, want het is zijn eigen geld. 21:22-25 – Het slaan van een zwangere vrouw (22) Wanneer mannen vechten en daarbij een zwangere vrouw zó treffen dat haar kind geboren wordt, maar er geen dodelijk letsel is, dan moet de schuldige zeker een boete betalen, zoals de echtgenoot van de vrouw hem oplegt. Hij moet die betalen via de rechters. (23) Maar als er wel dodelijk letsel is, moet u geven leven voor leven, (24) oog voor oog, tand voor tand, hand voor hand, voet voor voet, (25) brandwond voor brandwond, wond voor wond, striem voor striem. 28 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 154. 212 |22| Wanneer mannen vechten en daarbij een zwangere vrouw zó treffen dat haar kind geboren wordt, maar er geen dodelijk letsel is, dan moet de schuldige zeker een boete betalen, zoals de echtgenoot van de vrouw hem oplegt. Hij moet die betalen via de rechters. Op de achtergrond van deze bepaling staat de grote waarde van het kind. Een kinderrijk huwelijk betekende voor de Israëliet namelijk een grote zegen. De man die de vrouw slaat, zodat zij een miskraam krijgt, zal over worden gegeven aan het oordeel van de echtgenoot van de vrouw en de rechters. |23| Maar als er wel dodelijk letsel is, moet u geven leven voor leven, |24| oog voor oog, tand voor tand, hand voor hand, voet voor voet, Dit gebod biedt geen vrijbrief om op iemand wraak te nemen. Ze beschermt het leven van de medemens. Onrecht moet met gelijk onrecht worden terugbetaald. Er mag geen sprake zijn van een oog om oor of een oog om een tand. Ook dient er geen verschil te zijn in persoon, zoals dat het geval is in de codex van Hammurabi.29 Wie iemand ook is, koning of slaaf, Jahweh verlangt dat er gelijkheid is in de vergelding. Hierdoor beschermt deze wet de zwakke om ongelimiteerde wraak tegen te houden. |25| e brandwond voor brandwond, wond voor wond, striem voor striem. 21:26-27 – ...door een ledemaat te verminken (26) Wanneer iemand een oog van zijn slaaf of een oog van zijn slavin zó raakt dat het verloren gaat, moet hij hem vrij laten gaan als vergoeding voor zijn oog. (27) En als hij een tand van zijn slaaf of een tand van zijn slavin uitslaat, moet hij hem vrij laten gaan als vergoeding voor zijn tand. |26| Wanneer iemand een oog van zijn slaaf of een oog van zijn slavin zó raakt dat het verloren gaat, moet hij hem vrij laten gaan als vergoeding voor zijn oog. Net zoals in de vorige bepalingen wordt door deze wetgeving het leven van de slaven beschermd. |27| 29 En als hij een tand van zijn slaaf of een tand van zijn slavin uitslaat, moet hij hem vrij laten gaan als vergoeding voor zijn tand. Hammurabi 1780vC, 196–199. E X O D U S 21:12-36 – RECHTSREGELS BIJ DOODSLAG f 213 21:28-32 – ...door een rund (28) En wanneer een rund een man of een vrouw zo stoot dat deze sterft, moet het rund zeker gestenigd worden en mag zijn vlees niet worden gegeten. De eigenaar van het rund gaat echter vrijuit. (29) Maar als het rund al eerder stotig was en zijn eigenaar daarvoor gewaarschuwd was, maar hij het toch niet in bewaring hield, en het dan een man of een vrouw doodt, moet dat rund gestenigd worden, maar ook de eigenaar moet ter dood gebracht worden. (30) Als hem een afkoopsom wordt opgelegd, moet hij als losprijs voor zijn leven alles geven wat hem wordt opgelegd. (31) Stoot het dier een zoon of stoot het een dochter, dan moet tegen het dier volgens deze bepaling gehandeld worden. (32) Als het rund een slaaf of slavin stoot, moet de eigenaar aan zijn meester dertig sikkels zilver geven, en het rund moet gestenigd worden. |28| En wanneer een rund een man of een vrouw zo stoot dat deze sterft, moet het rund zeker gestenigd worden en mag zijn vlees niet worden gegeten. De eigenaar van het rund gaat echter vrijuit. De bepalingen in vs28-32 zijn minder goed te begrijpen vanuit onze hedendaagse denkpatronen. In de oudheid was het namelijk gebruikelijk om een dier te straffen dat een onheil had verricht. We vinden dit soort bepalingen ook terug in de codex van Hammurabi (§250-252) en de wetten van Esjnunna (§5,54,56-58). |29| Maar als het rund al eerder stotig was en zijn eigenaar daarvoor gewaarschuwd was, maar hij het toch niet in bewaring hield, en het dan een man of een vrouw doodt, moet dat rund gestenigd worden, maar ook de eigenaar moet ter dood gebracht worden. Nalatigheid bij ongevallen die veroorzaakt zijn door iemands dier, wordt met de dood van de eigenaar bestraft. Het leven van de medemens heeft een hoge waarde in de Thora. |30| Als hem een afkoopsom wordt opgelegd, moet hij als losprijs voor zijn leven alles geven wat hem wordt opgelegd. |31| Stoot het dier een zoon of stoot het een dochter, dan moet tegen het dier volgens deze bepaling gehandeld worden. |32| Als het rund een slaaf of slavin stoot, moet de eigenaar aan zijn meester dertig sikkels zilver geven, en het rund moet gestenigd worden. Dit bedrag was de prijs van een slaaf. Ook later is deze waarde niet veranderd. Ptolemaeus Filadelfia (282-246v.Chr.; vgl.Dn11:6) liet voor 214 elke joodse krijgsgevangene in Egypte een losgeld van 120 drachmen, oftewel 30 sikkels betalen.30 g 21:33-34 – ...door nalatigheid (33) Wanneer iemand een put open laat of wanneer iemand een put graaft en deze niet afdekt, en een rund of ezel valt daarin, (34) dan moet de eigenaar van de put daarvoor vergoeding geven. Hij moet aan de eigenaar ervan geld teruggeven, maar het dode dier zal voor hem zijn. |33| Wanneer iemand een put open laat of wanneer iemand een put graaft en deze niet afdekt, en een rund of ezel valt daarin, |34| dan moet de eigenaar van de put daarvoor vergoeding geven. Hij moet aan de eigenaar ervan geld teruggeven, maar het dode dier zal voor hem zijn. D 21:35-36 – ...door een rund bij een ander rund (35) Wanneer iemands rund het rund van zijn naaste zó hard treft dat het sterft, moet men het levende rund verkopen en de opbrengst daarvan samen delen, en het dode dier moet men ook samen delen. (36) Maar als het bekend was dat het rund al eerder stotig was, en zijn eigenaar het niet in bewaring hield, moet hij het dier volledig vergoeden, een rund voor een rund. Het dode dier zal echter voor hem zijn. |35| Wanneer iemands rund het rund van zijn naaste zó hard treft dat het sterft, moet men het levende rund verkopen en de opbrengst daarvan samen delen, en het dode dier moet men ook samen delen. |36| Maar als het bekend was dat het rund al eerder stotig was, en zijn eigenaar het niet in bewaring hield, moet hij het dier volledig vergoeden, een rund voor een rund. Het dode dier zal echter voor hem zijn. 30 Flavius Josephus, Joodse Oudheden XII.2.3 E X O D U S 22:1-31 – DE WET: EIGENDOMMEN 215 17 | 22:1-31 – De wet: eigendommen (1) Wanneer iemand een rund of een stuk kleinvee steelt en het slacht of verkoopt, moet hij vijf runderen als vergoeding geven voor het rund, en vier stuks kleinvee voor het stuk kleinvee. (2) Als een dief bij het inbreken betrapt wordt en zó geslagen wordt dat hij sterft, rust daarop geen bloedschuld. (3) Maar als de zon over hem opgegaan is, rust daarop wel bloedschuld. Hij moet die volledig vergoeden. Heeft hij niets, dan moet hij vanwege zijn diefstal verkocht worden. (4) Als inderdaad het gestolene levend in zijn bezit aangetroffen wordt, moet hij het van rund tot ezel tot kleinvee toe dubbel vergoeden. (5) Wanneer iemand een veld of wijngaard laat afweiden door zijn vee daarin los te laten en dit het veld van een ander afweidt, moet hij het beste deel van zijn eigen veld of het beste deel van zijn wijngaard als vergoeding geven. (6) Wanneer een vuur om zich heen grijpt en op de doornstruiken overslaat, zodat een hoop korenschoven, het staande koren of het gehele veld verteerd wordt, moet hij die het vuur heeft aangestoken, een volledige vergoeding geven. (7) Wanneer iemand aan zijn naaste geld of goed in bewaring geeft, en het wordt uit het huis van die man gestolen, moet de dief, als hij gepakt wordt, het dubbel vergoeden. (8) Als de dief niet gevonden wordt, moet de eigenaar van dat huis naar de rechters/God gebracht worden om na te gaan of hij zijn hand niet heeft uitgestoken naar de bezittingen van zijn naaste. (9) Bij elk geval van verduistering, van een rund, een ezel, een schaap, een kledingstuk, of van welk verloren voorwerp dan ook waarvan iemand zegt dat het van hem is, moet de zaak die beiden aangaat voor de rechters/God komen. Wie de rechters/God schuldig verklaren, moet het aan zijn naaste dubbel vergoeden. (10) Wanneer iemand aan zijn naaste een ezel of een rund, een schaap of welk dier dan ook in bewaring geeft, en het sterft of het raakt gewond of wordt geroofd, zonder dat iemand het zag, (11) dan moet de eed bij Jahweh tussen hen beiden beslissen, of hij zijn hand niet heeft uitgestoken naar de bezittingen van zijn naaste. De eigenaar daarvan is daaraan onderworpen en de ander hoeft het niet te vergoeden. (12) Maar als het zonder twijfel van hem gestolen is, moet de ander het aan de eigenaar ervan vergoeden. (13) Als het vaststaat dat het verscheurd is, moet hij het meebrengen als bewijs. Het verscheurde dier hoeft hij niet te vergoeden. (14) Wanneer iemand van zijn naaste wat te leen vraagt en het raakt beschadigd of het sterft terwijl de eigenaar ervan er niet bij is, moet hij het volledig vergoeden. (15) Als de eigenaar ervan erbij geweest is, hoeft hij het niet te vergoeden. Als het gehuurd is, is de schade bij de huur ervan inbegrepen. (16) Wanneer iemand een maagd verleidt die niet in ondertrouw is, en hij met haar slaapt, moet hij haar voor zichzelf tot vrouw nemen door volledige betaling van de bruidsschat. (17) Maar als haar vader beslist weigert haar aan hem te geven, moet hij een geldsom afwegen die overeenkomt met de bruidsschat voor een maagd. (18) Een tovenares mag u niet in leven laten. (19) Ieder die met een dier slaapt, moet zeker ter dood gebracht worden. (20) Wie aan de goden offert, en niet uitsluitend aan Jahweh, die moet met de ban geslagen worden. (21) U mag een vreemdeling niet uitbuiten en hem niet onderdrukken, want u bent zelf vreemdelingen geweest in het land Egypte. (22) U mag geen enkele weduwe of wees onderdrukken. (23) Als u hen maar enigszins onderdrukt en zij maar enigszins tot Mij om hulp roepen, zal Ik hun roep zeker verhoren. (24) Mijn toorn zal ontbranden en Ik zal u met het zwaard doden en uw vrouwen zullen weduwen en uw kinderen wezen worden. (25) Als u aan een arme bij u uit Mijn volk geld leent, dan mag u zich niet als een schuldeiser tegenover hem gedragen. U mag hem geen rente opleggen. 216 (26) Als u het kleed van uw naaste te pand neemt, moet u dat aan hem teruggeven voordat de zon ondergaat. (27) Dat is immers zijn enige bedekking. Het is de kleding over zijn huid. Waarin zou hij anders moeten slapen? Wanneer hij tot Mij om hulp roept, zal het gebeuren dat Ik het zal horen, want Ik ben genadig! (28) U mag de goden niet vervloeken, en de leiders van uw volk mag u niet verwensen. (29) U mag van uw volheid en uw overvloed niet achterhouden. De eerstgeborene van uw zonen moet u Mij geven. (30) U moet hetzelfde doen met uw runderen en uw kleinvee; zeven dagen mogen ze bij hun moeder blijven, op de achtste dag moet u ze Mij geven. (31) U moet voor Mij geheiligde mensen zijn. Daarom mag u geen vlees eten van dieren die op het veld verscheurd zijn. U moet dit voor de honden werpen. |1| Wanneer iemand een rund of een stuk kleinvee steelt en het slacht of verkoopt, moet hij vijf runderen als vergoeding geven voor het rund, en vier stuks kleinvee voor het stuk kleinvee. |2| Als een dief bij het inbreken betrapt wordt en zó geslagen wordt dat hij sterft, rust daarop geen bloedschuld. |3| Maar als de zon over hem opgegaan is, rust daarop wel bloedschuld. Hij moet die volledig vergoeden. Heeft hij niets, dan moet hij vanwege zijn diefstal verkocht worden. De Targum van Jonathan voegt toe dat de persoon verkocht werd aan degene van wie hij had gestolen. Volgens de Talmoed gebeurde dit alleen met mannen en niet met de vrouwen.1 Op diefstal van mensen stond de doodstraf (Ex21:16; Dt24:7). |4| Als inderdaad het gestolene levend in zijn bezit aangetroffen wordt, moet hij het van rund tot ezel tot kleinvee toe dubbel vergoeden. Hierdoor wordt de kans groter dat buren weer met elkaar kunnen spreken op een hartelijke manier. |5| 1 Wanneer iemand een veld of wijngaard laat afweiden door zijn vee daarin los te laten en dit het veld van een ander afweidt, moet hij het beste deel van zijn eigen veld of het beste deel van zijn wijngaard als vergoeding geven. Misjnah, Sotah 3.8. E X O D U S 22:1-31 – DE WET: EIGENDOMMEN |6| 217 Wanneer een vuur om zich heen grijpt en op de doornstruiken overslaat, zodat een hoop korenschoven, het staande koren of het gehele veld verteerd wordt, moet hij die het vuur heeft aangestoken, een volledige vergoeding geven. Het vuur ontstaat aan de rand van het perceel tussen de doornstruiken. Dat betekent dat het vuur door mensen wordt aangemaakt om de ongewenste doornstruiken te verwijderen. Door nalatigheid wordt echter ook het koren of de schoof aangetast door het vuur. Deze schoven bestonden uit afgemaaide en samengebonden graanhalmen, die op het afgeoogste land lagen. |7| Wanneer iemand aan zijn naaste geld of goed in bewaring geeft, en het wordt uit het huis van die man gestolen, moet de dief, als hij gepakt wordt, het dubbel vergoeden. |8| Als de dief niet gevonden wordt, moet de eigenaar van dat huis naar de rechters/God gebracht worden om na te gaan of hij zijn hand niet heeft uitgestoken naar de bezittingen van zijn naaste. NBG voegt in navolging van LXX de woorden toe ‘om te zweren’ (και σμειται). |9| Bij elk geval van verduistering, van een rund, een ezel, een schaap, een kledingstuk, of van welk verloren voorwerp dan ook waarvan iemand zegt dat het van hem is, moet de zaak die beiden aangaat voor de rechters/God komen. Wie de rechters/God schuldig verklaren, moet het aan zijn naaste dubbel vergoeden. |10| Wanneer iemand aan zijn naaste een ezel of een rund, een schaap of welk dier dan ook in bewaring geeft, en het sterft of het raakt gewond of wordt geroofd, zonder dat iemand het zag, Deze bepalingen beschermen degenen aan wie het bezit is toevertrouwd, als een macht buiten zijn schuld om, schade aan het in bewaring gegeven vee brengt. |11| dan moet de eed bij Jahweh tussen hen beiden beslissen, of hij zijn hand niet heeft uitgestoken naar de bezittingen van zijn naaste. De eigenaar daarvan is daaraan onderworpen en de ander hoeft het niet te vergoeden. 218 |12| Maar als het zonder twijfel van hem gestolen is, moet de ander het aan de eigenaar ervan vergoeden. |13| Als het vaststaat dat het verscheurd is, moet hij het meebrengen als bewijs. Het verscheurde dier hoeft hij niet te vergoeden. |14| Wanneer iemand van zijn naaste wat te leen vraagt en het raakt beschadigd of het sterft terwijl de eigenaar ervan er niet bij is, moet hij het volledig vergoeden. |15| Als de eigenaar ervan erbij geweest is, hoeft hij het niet te vergoeden. Als het gehuurd is, is de schade bij de huur ervan inbegrepen. |16| Wanneer iemand een maagd verleidt die niet in ondertrouw is, en hij met haar slaapt, moet hij haar voor zichzelf tot vrouw nemen door volledige betaling van de bruidsschat. Het meisje dat zich laat verleiden, ontvangt in het Hebreeuws de bijnaam ‘de eenvoudige’. Dat duidt op de gewilligheid van het meisje waarmee ze contractueel aan iemand is beloofd. Een vrouw die al ontmaagd was, zou geen enkele man meer kunnen krijgen. Deze zou haar zelfs kunnen laten stenigen als in de huwelijksnacht bleek dat ze geen maagd meer was. |17| Maar als haar vader beslist weigert haar aan hem te geven, moet hij een geldsom afwegen die overeenkomt met de bruidsschat voor een maagd. |18| Een tovenares mag u niet in leven laten. Een tovenares was iemand die omgang had met geesten. In Lv20:27 wordt ze beschreven als een vrouw met een waarzeggende geest. Ze moet worden uitgeroeid, omdat haar werk open tegenstand tegenover God is. |19| Ieder die met een dier slaapt, moet zeker ter dood gebracht worden. |20| Wie aan de goden offert, en niet uitsluitend aan Jahweh, die moet met de ban geslagen worden. Het slaan met de ban betekent dat alles in de stad moet worden uitgeroeid of vernietigd (vgl. Dt13:15-16). E X O D U S 22:1-31 – DE WET: EIGENDOMMEN |21| 219 U mag een vreemdeling niet uitbuiten en hem niet onderdrukken, want u bent zelf vreemdelingen geweest in het land Egypte. In juridische bepalingen wordt de zorg van de sociaal-zwakkere geboden aan het volk. Ze hadden als volk zelf het harde ijzeren juk van farao ondervonden en konden de gevoelens begrijpen van hen die een vreemdeling in een vreemd land waren. |22| U mag geen enkele weduwe of wees onderdrukken. Dit gebod kent meerdere parallellen in de oudheid. De codex van Hammurabi verklaart dat de koning in naam van de goden gerechtigheid zal laten gebeuren aan de weduwen en wezen.2 |23| Als u hen maar enigszins onderdrukt en zij maar enigszins tot Mij om hulp roepen, zal Ik hun roep zeker verhoren. De Israëlieten dienden anders te handelen dan de Egyptenaren. Als zij een sociaal-zwakkere in grote nood verkeerd en tot Jahweh zal roepen, zal de Heer ingrijpen. Het gaat hierbij om situaties waarin de sociaalzwakkere beseft dat hij enkel nog verlossing kan verwachten van Gods kant. |24| Mijn toorn zal ontbranden en Ik zal u met het zwaard doden en uw vrouwen zullen weduwen en uw kinderen wezen worden. |25| Als u aan een arme bij u uit Mijn volk geld leent, dan mag u zich niet als een schuldeiser tegenover hem gedragen. U mag hem geen rente opleggen. De Bijbel verbiedt ons niet om handelen te drijven met anderen (Dt28:44). Dit vers heeft geen betrekking op rente die we van de bank ontvangen, maar op het misbruiken van rente (Dt23:20). In de tijd van Mozes werd er geld geleend met een contract waarin stond dat ze het bijvoorbeeld vier keer moesten terugbetalen. Dit was een uitbuiting van de toestand van de armen en gruwel in de ogen van God: ‘Wel de man, die zich ontfermt en uitleent’, ‘Die zich over de armen ontfermt, leent Jahweh, en Hij zal hem zijn weldaad vergelden’ (Lv25:35-36; Ps112:5; Sp19:17). Ook in het Nieuwe Testament ligt de nadruk op barmhartigheid tegenover onze naasten (Lc6:38; Rm13:8). 2 J.B. Pritchard, Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament (Princeton:Princeton University, 1969), 164, 178. 220 |26| Als u het kleed van uw naaste te pand neemt, moet u dat aan hem teruggeven voordat de zon ondergaat. |27| Dat is immers zijn enige bedekking. Het is de kleding over zijn huid. Waarin zou hij anders moeten slapen? Wanneer hij tot Mij om hulp roept, zal het gebeuren dat Ik het zal horen, want Ik ben genadig! |28| U mag de goden niet vervloeken, en de leiders van uw volk mag u niet verwensen. Bij de ‘goden’ is er gedacht aan de gezaghebbers of rechters (vgl. Jh10:34-35).3 |29| U mag van uw volheid en uw overvloed niet achterhouden. De eerstgeborene van uw zonen moet u Mij geven. Aan het heiligdom van Jahweh dienen de Israëlieten hun gaven te brengen. NBG vertaalt de woorden ‘volheid’ en ‘overvloed’ verklarend met ‘graanoogst’ en ‘wijnoogst’. Het is inderdaad mogelijk dat in het Hebreeuws deze begrippen daarheen verwezen.4 |30| U moet hetzelfde doen met uw runderen en uw kleinvee; zeven dagen mogen ze bij hun moeder blijven, op de achtste dag moet u ze Mij geven. |31| U moet voor Mij geheiligde mensen zijn. Daarom mag u geen vlees eten van dieren die op het veld verscheurd zijn. U moet dit voor de honden werpen. 3 4 E. Dennett, De Verlosten des Heren (Den Haag:Voorhoeve, z.j.), 125. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 172. E X O D U S 23:1-33 – DE WET: SOCIAAL RECHT 221 18 | 23:1-33 – De wet: sociaal recht (1) U mag geen vals gerucht verspreiden, en u mag een schuldige niet de hand reiken door een misdadige getuige te zijn. (2) U mag de meerderheid niet volgen in het kwade, en u mag in een rechtszaak niet antwoorden door u te schikken naar de meerderheid om zo het recht te buigen. (3) U mag een arme bij zijn rechtszaak niet voortrekken. (4) Wanneer u een rund van uw vijand of zijn verdwaalde ezel aantreft, moet u het dier zeker bij hem terugbrengen. (5) Wanneer u de ezel van iemand die u haat, onder zijn last ziet bezwijken, moet u zich ervan weerhouden om het aan hem over te laten. U moet hem zeker behulpzaam zijn. (6) U mag in een rechtszaak het recht van de armen onder u niet buigen. (7) Houd u ver van bedrieglijke zaken. Een onschuldige, en iemand die in zijn recht staat, mag u niet doden, want Ik zal de schuldige niet rechtvaardig verklaren. (8) U mag geen geschenk aannemen, want het geschenk maakt zienden blind en verdraait de woorden van de onschuldigen. (9) U mag de vreemdeling niet onderdrukken, want u kent zelf de gesteldheid van de vreemdeling, omdat u zelf vreemdeling geweest bent in het land Egypte. (10) U mag zes jaar uw land bezaaien, en de opbrengst ervan verzamelen, (11) maar in het zevende jaar moet u het met rust laten en het braak laten liggen, zodat de armen onder uw volk kunnen eten, en het overschot ervan kunnen de dieren van het veld eten. U moet hetzelfde doen met uw wijngaard en met uw olijfbomen. (12) Zes dagen moet u uw werk doen, maar op de zevende dag moet u rusten, zodat uw rund en uw ezel kunnen rusten en de zoon van uw slavin en de vreemdeling op adem kunnen komen. (13) In alles wat Ik tegen u gezegd heb, moet u op uw hoede zijn. U mag niet aan de naam van andere goden denken, die mag niet uit uw mond gehoord worden! (14) Driemaal per jaar moet u voor Mij een feest vieren. (15) Het feest van de ongezuurde broden moet u in acht nemen. Zeven dagen lang moet u ongezuurde broden eten, zoals Ik u geboden heb, op de vastgestelde tijd in de maand Abib, want in die maand bent u uit Egypte vertrokken. Maar men mag niet met lege handen voor Mijn aangezicht verschijnen. (16) Ook het feest van de oogst, van de eerste vruchten van uw werk, nadat u op het veld gezaaid hebt. En het feest van de inzameling, aan het einde van het jaar, wanneer u de vruchten van uw werk van het veld ingezameld hebt. (17) Drie keer per jaar moet alles wat mannelijk onder u is voor het aangezicht van de Heer Jahweh verschijnen. (18) U mag het bloed van een aan Mij gebracht offer niet met iets gezuurds offeren, en het vet van Mijn feestoffer mag niet tot de volgende morgen overblijven. (19) De eerstelingen van de eerste vruchten van uw land moet u in het huis van Jahweh, uw God, brengen. U mag een bokje niet koken in de melk van zijn moeder. (20) Zie, Ik zend een Engel voor u uit om over u te waken op de weg en u te brengen naar de plaats die Ik gereedgemaakt heb. (21) Wees op uw hoede voor Zijn aangezicht en luister naar Zijn stem. Verbitter Hem niet, want Hij zal uw overtredingen niet vergeven, omdat Mijn Naam in het binnenste van Hem is. (22) Maar als u aandachtig naar Zijn stem luistert en alles doet wat Ik spreken zal, zal Ik de vijand van uw vijanden zijn en de uitdager van hen die u benauwen. (23) Mijn Engel zal voor u uit gaan en u brengen bij de Amorieten en de Hethieten en de Ferezieten en de Kanaänieten en de Hevieten en de Jebusieten, en Ik zal hen uitroeien. (24) U mag zich voor hun goden niet neerbuigen en ze niet dienen. U mag niet doen naar hun werken. Integendeel, u moet ze volledig omverhalen en hun gewijde stenen helemaal in stukken slaan. (25) U moet Jahweh, uw God, dienen. Dan zal Hij uw brood en uw water zegenen. Ik zal ziekte uit uw midden doen wijken. (26) Geen vrouw in uw land zal een 222 miskraam hebben of onvruchtbaar zijn. Ik zal het aantal van uw dagen vol maken. (27) De schrik voor Mij zal Ik voor u uit zenden, en al de volken waaronder u komt, zal Ik in verwarring brengen. En Ik zal al uw vijanden bij u op de vlucht doen slaan. (28) Ik zal ook horzels voor u uit sturen, die zullen de Hevieten, de Kanaänieten en de Hethieten voor u uit verdrijven. (29) Ik zal hen niet in één jaar voor u uit verdrijven, anders wordt het land een woestenij en worden de wilde dieren van het veld u te talrijk. (30) Ik zal hen geleidelijk voor u uit verdrijven, totdat u zo in aantal toegenomen bent dat u het land in erfbezit kunt nemen. (31) Ik zal uw grenzen vaststellen van de zee Suf tot aan de zee van de Filistijnen, en van de wildernis tot aan de rivier, want Ik zal de bewoners van het land in uw hand geven, zodat u hen voor u uit kunt verdrijven. (32) U mag met hen en met hun goden geen verbond sluiten. (33) Zij mogen niet in uw land blijven wonen, anders zullen zij u doen zondigen tegen Mij. Als u hun goden dient, voorzeker, het zal voor u tot een valstrik worden. |1| U mag geen vals gerucht verspreiden, en u mag een schuldige niet de hand reiken door een misdadige getuige te zijn. Een vals gerucht wordt door bijna elk mens veroordeeld. Ook een misdadiger zal dit kwaad niet verzachten als het tegen hem wordt begaan. Het gerucht wordt verspreidt, terwijl de onwaarheid ontdekt zou moeten worden als men de moeite had genomen om het te onderzoeken. |2| U mag de meerderheid niet volgen in het kwade, en u mag in een rechtszaak niet antwoorden door u te schikken naar de meerderheid om zo het recht te buigen. Het valse getuigen wordt veroordeeld, evenals het omkopen van getuigen. |3| U mag een arme bij zijn rechtszaak niet voortrekken. In Lv19:15 keert dit vers terug en worden ook de onaanzienlijke genoemd. |4| Wanneer u een rund van uw vijand of zijn verdwaalde ezel aantreft, moet u het dier zeker bij hem terugbrengen. |5| Wanneer u de ezel van iemand die u haat, onder zijn last ziet bezwijken, moet u zich ervan weerhouden om het aan hem over te laten. U moet hem zeker behulpzaam zijn. Een vijandelijke gezindheid tegenover een volksgenoot wordt door deze bepalingen aan banden gelegd. E X O D U S 23:1-33 – DE WET: SOCIAAL RECHT 223 |6| U mag in een rechtszaak het recht van de armen onder u niet buigen. |7| Houd u ver van bedrieglijke zaken. Een onschuldige, en iemand die in zijn recht staat, mag u niet doden, want Ik zal de schuldige niet rechtvaardig verklaren. |8| U mag geen geschenk aannemen, want het geschenk maakt zienden blind en verdraait de woorden van de onschuldigen. |9| U mag de vreemdeling niet onderdrukken, want u kent zelf de gesteldheid van de vreemdeling, omdat u zelf vreemdeling geweest bent in het land Egypte. |10| U mag zes jaar uw land bezaaien, en de opbrengst ervan verzamelen, |11| maar in het zevende jaar moet u het met rust laten en het braak laten liggen, zodat de armen onder uw volk kunnen eten, en het overschot ervan kunnen de dieren van het veld eten. U moet hetzelfde doen met uw wijngaard en met uw olijfbomen. De Israëlieten werden eraan herinnerd dat ze slechts pachters waren van hetgeen dat de Heer hen had geschonken. In het Oude Testament vinden we enkele aanwijzingen die lijken te suggereren dat het gebod rondom het sabbatjaar in Israël werd nageleefd (Ne10:31). Toch is het houden van het gebod grotendeels nagelaten door het volk (Jr34:14-22; 2Kr36:21). |12| Zes dagen moet u uw werk doen, maar op de zevende dag moet u rusten, zodat uw rund en uw ezel kunnen rusten en de zoon van uw slavin en de vreemdeling op adem kunnen komen. In Js56:1-8 zegt de Heer dat Hij de mensen zegenen zal als ze de sabbat houden. Ook de Heer Jezus en zijn discipelen hielden als trouwe Israëlieten de sabbat. Wat de Heer in zijn tijd bekritiseerde waren de wetten die de schriftgeleerden de mensen over de sabbat wilden opleggen. Ze begrepen niet dat de sabbat voor de mens was en niet de mens voor de sabbat. 224 |13| In alles wat Ik tegen u gezegd heb, moet u op uw hoede zijn. U mag niet aan de naam van andere goden denken, die mag niet uit uw mond gehoord worden! |14| Driemaal per jaar moet u voor Mij een feest vieren. De Misjnah zegt hij dit vers:1 ‘Iedere jood wordt gevraagd om dit gebod te vervullen en te verschijnen voor de Eeuwige. Uitzondering zijn de doofstommen, zwakzinnigen, kinderen, personen waarbij onduidelijk is welk geslacht ze hebben, hermafrodieten, vrouwen, slaven die nog niet helemaal bevrijd zijn en mannen die verlamd, blind, ziek of oud zijn en verder degenen die niet te voet naar Jeruzalem kunnen gaan.’ |15| Het feest van de ongezuurde broden moet u in acht nemen. Zeven dagen lang moet u ongezuurde broden eten, zoals Ik u geboden heb, op de vastgestelde tijd in de maand Abib, want in die maand bent u uit Egypte vertrokken. Maar men mag niet met lege handen voor Mijn aangezicht verschijnen. |16| Ook het feest van de oogst, van de eerste vruchten van uw werk, nadat u op het veld gezaaid hebt. En het feest van de inzameling, aan het einde van het jaar, wanneer u de vruchten van uw werk van het veld ingezameld hebt. |17| Drie keer per jaar moet alles wat mannelijk onder u is voor het aangezicht van de Heer Jahweh verschijnen. Het zijn vooral de mannen die verplicht worden om drie keer per jaar voor het aangezicht van Jahweh te verschijnen. Vrouwen en kinderen mogen hierin hun eigen keuze volgen. |18| U mag het bloed van een aan Mij gebracht offer niet met iets gezuurds offeren, en het vet van Mijn feestoffer mag niet tot de volgende morgen overblijven. |19| De eerstelingen van de eerste vruchten van uw land moet u in het huis van Jahweh, uw God, brengen. U mag een bokje niet koken in de melk van zijn moeder. 1 Misjnah Hagigah 1.1. E X O D U S 23:1-33 – DE WET: SOCIAAL RECHT 225 Het niet koken van een bokje in de moedermelk is een van de meest raadselachtige geboden in het Oude Testament (Ex34:26; Dt14:21). We kunnen ons hierbij zelfs afvragen of het koken van een bokje in de melk van de ‘tante’ dan wel mag. De uitwerking van dit gebod door het jodendom is een van de meest ingrijpende zaken in het dagelijkse leven geworden. Het is de basis voor het kosjer eten in Israël en wordt herhaald in Dt14:21. Israëlieten maken tegenwoordig een duidelijk verschil tussen melk- en vleesprodukten, zodat ze geen gevaar lopen om dit gebod te schenden. Een cheesburger eten is vandaar voor een jood taboe. In Ugaritische teksten is er in het verleden een gebod gevonden dat het koken van een bokje in de melk aanbeveelt.2 Deze tekst wordt vaak gebruikt om aan te duiden dat het verbod in de Thora diende als polemiek tegen de andere religies. Toch kan de tekst daarvoor niet gebruikt worden. Allereerst is er geen sprake van ‘moedermelk’ maar van ‘melk’ en tweedens is de lezing van de tekst onzeker.3 |20| Zie, Ik zend een Engel voor u uit om over u te waken op de weg en u te brengen naar de plaats die Ik gereedgemaakt heb. |21| Wees op uw hoede voor Zijn aangezicht en luister naar Zijn stem. Verbitter Hem niet, want Hij zal uw overtredingen niet vergeven, omdat Mijn Naam in het binnenste van Hem is. Rabbi Sjalomon Yarchi beweerde dat God en deze engel dezelfde naam hadden.4 |22| Maar als u aandachtig naar Zijn stem luistert en alles doet wat Ik spreken zal, zal Ik de vijand van uw vijanden zijn en de uitdager van hen die u benauwen. |23| Mijn Engel zal voor u uit gaan en u brengen bij de Amorieten en de Hethieten en de Ferezieten en de Kanaänieten en de Hevieten en de Jebusieten, en Ik zal hen uitroeien. 2 3 4 C.H. Gordon, Ugaritic Handbook (Rome, 1965), 174. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 178. Misjnah, Hagigah 13. 226 |24| U mag zich voor hun goden niet neerbuigen en ze niet dienen. U mag niet doen naar hun werken. Integendeel, u moet ze volledig omverhalen en hun gewijde stenen helemaal in stukken slaan. Israël moet zich afkeren van de goden die de volken in en rondom het land dienen. In de Bijbel en andere bronnen vinden we de volgende goden: (1) Voor de Kanaänieten: Baäl, de stormgod (1Kn16:31; 18:18-46); Astarte, de vruchtbaarheids- of moedergodin (Re2:13; 10:6; 1Sm12:10; 1Kn11:5; Jr7:18; 44:17-25); El, de oppergod; Anat, de oorlogsgod; Mot, de god van de dood; Adad, de weergod; Teschub, de weergod; Hannahanna, de moedergodin; Arinna, de zongodin. (2) Voor de Egyptenaren: Osiris, de god van de dood; Isis, de levensgod; Horus, de zongod; Hathor, de moedergodin; Re, zongod; Seth, onweersgod; Ptah, kunstgod. (3) Voor de Moabieten: Kemosj, de nationale oorlogsgod (Nm21:29; Re11:24; 1Kn11:7,33; Jr48:7). (4) Voor de Ammonieten: Moloch, de nationale hoofdgod (1Kn11:5,7,33; Jr49:1; Sf1:5). (5) Voor de Filistijnen: Dagon, de nationale graangod (Re16:23; 1Sm5:2-7). (6) Voor de Babyloniërs: Marduk of Bel, de stormgod (Js46:1; Jr50:2; 51:44); Nebo, de zoon van Marduk (Js46:1) (7) Voor Mesopotamië in het algemeen: Tammus, de weergod (Ez8:14); Anu, de oppergod; Enlil, de onweersgod; Ea Enki, god van de dood; Sin/Nanna, de maangod; Astarte, vruchtbaarheidsgodin; Ninurta, oorlogsgod; Tiamat, zeegod. |25| U moet Jahweh, uw God, dienen. Dan zal Hij uw brood en uw water zegenen. Ik zal ziekte uit uw midden doen wijken. |26| Geen vrouw in uw land zal een miskraam hebben of onvruchtbaar zijn. Ik zal het aantal van uw dagen vol maken. |27| De schrik voor Mij zal Ik voor u uit zenden, en al de volken waaronder u komt, zal Ik in verwarring brengen. En Ik zal al uw vijanden bij u op de vlucht doen slaan. Behalve ‘op de vlucht doen slaan’ kan er ook gedacht worden aan ‘het plaatsen van de voet van de overwinnaar op de nek van de vijand.’ E X O D U S 23:1-33 – DE WET: SOCIAAL RECHT |28| 227 Ik zal ook horzels voor u uit sturen, die zullen de Hevieten, de Kanaänieten en de Hethieten voor u uit verdrijven. Wat er precies met ‘horzels’ wordt bedoeld is onzeker. WV vertaalt vandaar ‘verslagenheid’. Fensham oppert de mening dat er gedacht kan worden aan het verzwakken van de Kanaänitische stadstaten door andere legers.5 |29| Ik zal hen niet in één jaar voor u uit verdrijven, anders wordt het land een woestenij en worden de wilde dieren van het veld u te talrijk. |30| Ik zal hen geleidelijk voor u uit verdrijven, totdat u zo in aantal toegenomen bent dat u het land in erfbezit kunt nemen. |31| Ik zal uw grenzen vaststellen van de zee Suf tot aan de zee van de Filistijnen, en van de wildernis tot aan de rivier, want Ik zal de bewoners van het land in uw hand geven, zodat u hen voor u uit kunt verdrijven. |32| U mag met hen en met hun goden geen verbond sluiten. |33| Zij mogen niet in uw land blijven wonen, anders zullen zij u doen zondigen tegen Mij. Als u hun goden dient, voorzeker, het zal voor u tot een valstrik worden. 5 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 180. E X O D U S 24:1-18 – HET VERBOND WORDT GESLOTEN 229 19 | 24:1-18 – Het verbond wordt gesloten (1) Tot Mozes zeide Hij: Klim op tot de Here, gij en Aäron, Nadab en Abihu en zeventig van de oudsten van Israël en buigt u van verre neder. (2) Maar Mozes alleen zal tot de Here naderen, zij echter zullen niet naderen, en het volk zal niet met hem opklimmen. (3) Toen kwam Mozes en deelde het volk al de woorden des Heren en al de verordeningen mee, en het gehele volk antwoordde eenstemmig: Al de woorden, die de Here gesproken heeft, zullen wij doen. (4) En Mozes schreef al de woorden des Heren op. Vroeg in de morgen bouwde hij een altaar onder aan de berg, met twaalf opgerichte stenen overeenkomstig de twaalf stammen van Israël. (5) Toen zond hij de jongelingen der Israëlieten heen, en zij brachten brandoffers en offerden stieren als vredeoffers voor de Here. (6) Daarop nam Mozes de helft van het bloed en deed het in bekkens, en de andere helft van het bloed sprengde hij op het altaar. (7) Hij nam het boek des verbonds en las het voor de oren van het volk en zij zeiden: Alles wat de Here gesproken heeft, zullen wij doen en daarnaar zullen wij horen. (8) Toen nam Mozes het bloed en sprengde het op het volk en hij zeide: Zie, het bloed van het verbond dat de Here met u sluit, op grond van al deze woorden. (9) En Mozes klom op met Aäron, Nadab en Abihu en zeventig van de oudsten van Israël. (10) En zij zagen de God van Israël en het was alsof onder zijn voeten een plaveisel lag van lazuur, als de hemel zelf in klaarheid. (11) Maar tot de vooraanstaanden der Israëlieten strekte Hij zijn hand niet uit; zij aanschouwden God en zij aten en dronken. (12) De Here zeide tot Mozes: Klim op tot Mij, de berg op, en blijf daar, dan zal Ik u de stenen tafelen van de wet geven: het gebod dat Ik opgeschreven heb om hen te onderwijzen. (13) Toen stond Mozes op met zijn dienaar Jozua, en Mozes besteeg de berg Gods. (14) Maar tot de oudsten zeide hij: Wacht hier op ons, totdat wij bij u terugkeren; Aäron en Chur zijn immers bij u, wie zaken heeft, moet zich tot hen wenden. (15) Daarop besteeg Mozes de berg, en de wolk bedekte de berg. (16) De heerlijkheid des Heren rustte op de berg Sinaï, en de wolk bedekte hem zes dagen lang; op de zevende dag riep Hij tot Mozes midden uit de wolk. (17) De verschijning van de heerlijkheid des Heren was als verterend vuur op de top van de berg ten aanschouwen van de Israëlieten. (18) Mozes ging de wolk in en besteeg de berg. En hij bleef op de berg veertig dagen en veertig nachten. |1| Tot Mozes zeide Hij: Klim op tot de Here, gij en Aäron, Nadab en Abihu en zeventig van de oudsten van Israël en buigt u van verre neder. |2| Maar Mozes alleen zal tot de Here naderen, zij echter zullen niet naderen, en het volk zal niet met hem opklimmen. |3| Toen kwam Mozes en deelde het volk al de woorden des Heren en al de verordeningen mee, en het gehele volk antwoordde eenstemmig: Al de woorden, die de Here gesproken heeft, zullen wij doen. 230 Dit was al de derde keer dat het volk zonder nadenken deze woorden uitsprak. |4| En Mozes schreef al de woorden des Heren op. Vroeg in de morgen bouwde hij een altaar onder aan de berg, met twaalf opgerichte stenen overeenkomstig de twaalf stammen van Israël. Dit geschrift krijgt in Ex24:7 de naam ‘Verbondsboek’. We mogen niet uitsluiten, dat Mozes de woorden van Jahweh meteen heeft opgeschreven, toen hij bij Hem op de berg was. De inhoud van het Verbondsboek lijkt te groot om nauwkeurig te kunnen worden onthouden. Datzelfde zien we in Jz24:25-26. Jozua sloot een verbond en schreef de rechten en verplichtingen op. |5| Toen zond hij de jongelingen der Israëlieten heen, en zij brachten brandoffers en offerden stieren als vredeoffers voor de Here. Omdat de priesters nog niet waren aangesteld, deden jonge mensen het priesterlijke werk. Waarschijnlijk waren deze jonge mensen de eerstegeborenen die Jahweh speciaal voor zichzelf had afgezonderd. |6| Daarop nam Mozes de helft van het bloed en deed het in bekkens, en de andere helft van het bloed sprengde hij op het altaar. |7| Hij nam het boek des verbonds en las het voor de oren van het volk en zij zeiden: Alles wat de Here gesproken heeft, zullen wij doen en daarnaar zullen wij horen. Bij het uitspreken van deze woorden daalden er volgens de joodse overlevering zeshonderdduizend engelen neer die aan elke jood twee kronen gaf: één voor het doen en één voor het begrijpen.1 |8| Toen nam Mozes het bloed en sprengde het op het volk en hij zeide: Zie, het bloed van het verbond dat de Here met u sluit, op grond van al deze woorden. Deze woorden vertonen tot op zekere hoogte een overeenkomst met de inzettingswoorden van het avondmaal. Ex24 neemt vandaar een belangrijke plaats in beslag in de Hebreeënbrief. Zo bestaat er ook alleen door het bloed van de Heer Jezus deelname aan het nieuwe verbond dat hij met de mensen gesloten heeft. 1 Neusner 2011d, 88a. E X O D U S 24:1-18 – HET VERBOND WORDT GESLOTEN 231 |9| En Mozes klom op met Aäron, Nadab en Abihu en zeventig van de oudsten van Israël. |10| En zij zagen de God van Israël en het was alsof onder zijn voeten een plaveisel lag van lazuur, als de hemel zelf in klaarheid. Lazuursteen is een halfedelgesteente dat in de oudheid gebruikt werd als inleggesteente voor kostbaarheden.2 Zo werden bijvoorbeeld de ogen van beelden gevuld met lazuursteen. |11| Maar tot de vooraanstaanden der Israëlieten strekte Hij zijn hand niet uit; zij aanschouwden God en zij aten en dronken. |12| De Here zeide tot Mozes: Klim op tot Mij, de berg op, en blijf daar, dan zal Ik u de stenen tafelen van de wet geven: het gebod dat Ik opgeschreven heb om hen te onderwijzen. De vertaling met ‘en Ik zal u stenen tafelen geven, en de wet, en de geboden, die Ik geschreven heb’ (SV) suggereert dat God niet alleen de Tien Woorden opschreef, maar ook het ‘gebod’ (vgl. Ex32:32). NBG vat ‘de wet en het gebod’ samen als de inhoud van de stenen tafelen. Het moeilijke hierbij is het voegwoord ‘en’ dat tussen ‘wet’ en ‘gebod’ in staat. |13| Toen stond Mozes op met zijn dienaar Jozua, en Mozes besteeg de berg Gods. |14| Maar tot de oudsten zeide hij: Wacht hier op ons, totdat wij bij u terugkeren; Aäron en Chur zijn immers bij u, wie zaken heeft, moet zich tot hen wenden. |15| Daarop besteeg Mozes de berg, en de wolk bedekte de berg. |16| De heerlijkheid des Heren rustte op de berg Sinaï, en de wolk bedekte hem zes dagen lang; op de zevende dag riep Hij tot Mozes midden uit de wolk. In tegenstelling tot Ex19 wordt erop gewezen dat Jahweh na zes dagen van zwijgen op de zevende dag sprak. 2 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 184. 232 |17| De verschijning van de heerlijkheid des Heren was als verterend vuur op de top van de berg ten aanschouwen van de Israëlieten. |18| Mozes ging de wolk in en besteeg de berg. En hij bleef op de berg veertig dagen en veertig nachten. E X O D U S 25-31 – ZEVEN GODSTOESPRAKEN TOT MOZES 233 20 | 25-31 – Zeven Godstoespraken tot Mozes Ex25 begint een nieuw gedeelte dat gekenmerkt is door zeven Godspraken die tot Mozes zijn gericht en allemaal beginnen met de uitdrukking ‘Jahweh sprak tot Mozes’ (25:1; 30:11,17,22,34; 31:1,12). 1 De zevende Godspraak hierin gaat over de ‘sabbat’, het thema waarover ook de zevende scheppingsdag spreekt. In het verleden is Ex25-40 nauw in verband gebracht met Gn1-3. 2 Ex25-31 zou dan de schepping, Ex32-33 de val en Ex34-40 het herstel beschrijven.3 Victor Hamilton toont parallellen met het einde van Ex39-40 en het einde van de scheppingsdagen:4 ‘God keek naar alles wat hij had gemaakt en ‘Toen Mozes het hele werk aanschouwde en zag dat het zeer goed was’ (Gn1:31). zag dat ze het hadden uitgevoerd zoals Jahweh had bevolen, dat ze het precies zo hadden uitgevoerd’ (Ex39:43). ‘Zo werden de hemel en de aarde in al hun ‘Zo werd het werk aan de verblijfplaats, de tent rijkdom voltooid’ (Gn2:1). van samenkomst, voltooid’ (Ex39:32). ‘Op de zevende dag had God zijn werk ‘Daarmee was het werk van Mozes voltooid’ voltooid, op die dag rustte hij van het werk dat (Ex40:33). hij gedaan had’ (Gn2:2). ‘God zegende de zevende dag en verklaarde die ‘[Mozes] gaf hun zijn zegen’ (Ex39:43). heilig, want op die dag rustte hij van heel zijn scheppingswerk’ (Gn2:3). Ondanks dat de parallellen deels kunstmatig overkomen (bijv. Ex39:43 aan het begin en einde), blijft het boeiend om deze parallellen verder te onderzoeken. A 25:1-30:10 – Instructies voor de tabernakel In Ex25:8 maakt God duidelijk dat Hij in het midden van Israël wil wonen. Het volk Israël dient voor God een ontmoetingstent of gebouw te 1 2 3 4 E. Blum, Studien zur Komposition des Pentateuch (BZAW189; Berlijn:De Gruyter, 1990), 307. J. Blenkinsopp, ‘The Structure of P,’ Biblica 38 (1976): 280; Prophecy and Canon: A Contribution to the Study of Jewish Origins (Notre Dame:University of Notre Dame, 1977), 62. P.J. Kearney, ‘Creation and Liturgy: The P Redaction of Ex 25-40,’ Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 89 (1977): 375-387. V.P. Hamilton, Handbook on the Pentateuch (Grand Rapids:Baker, 1982), 235. 234 bouwen. Uit Ugaritische teksten blijken de termen ‘tent’ en ‘gebouw’ voor het heiligdom synoniemen van elkaar te zijn.5 De beschrijving van dit heiligdom in Exodus toont tevens overeenkomsten met de bouw van andere stellages uit de oudheid. 6 Beiden waren gemakkelijk te demonteren en vervoeren. 7 Hetep-Heres I, de moeder van Cheops maakte een houten paviljoen met horizontale balken aan de boven- en onderkant. Het geheel overdekte ze met goud. 8 In tegenstelling tot deze Egyptische stellages was de tabernakel gekenmerkt door soberheid. God sprak in de taal van de tijd waarin Israël destijds leefde, maar gaf een eigen invulling aan het model van de tabernakel.9 Over de betekenis van de tabernakel is onder de uitleggers verschil van mening. Onderstaande gegevens zijn ontleend van Mart-Jan Paul:10 (1) Volgens Flavius Josephus, Philo, Clement, Origenes en Chrysostomus is de tabernakel een afspiegeling van de kosmos. De voorhof verwijst naar de aarde, het heilige naar de zee en het Allerheiligste naar de hemel. De menora verwijst naar de zon en planeten en de twaalf broden verwijzen naar de twaalf tekens van de dierenriem of de twaalf maanden. Moeilijkheid bij deze uitleg is dat Israël de hemellichamen niet mocht vereren. (2) Philo denkt tevens nog dat de voorhof en het heilige verwijzen naar de lichamelijke wereld van de menselijke ervaring en het Allerheiligste verwijst naar het goddelijke en de waarheid. (3) Coccejus ziet in de tabernakel een afspiegeling van de kerk. De voorhof is de uiterlijke kerk, het heilige de strijdende kerk op aarde en het Allerheiligste de triomferende kerk in de hemel. (4) Maarten Luther dacht bij het voorhof aan het lichaam, bij het heilige aan de ziel en bij het Allerheiligste aan de geest. Zijn volgelingen werkten deze visie uit met behulp van handboeken over anatomie en chirurgie. Hierdoor brachten ze de onderdelen van de tabernakel in relatie met de verschillende delen van het menselijke lichaam. 5 6 7 8 9 10 Paul, Van den Brink, and Bette 2004, 1018. K.A. Kitchen, ‘The Desert Tabernacle: Pure Fiction or Plausible Account?’ Bible Review 16/6 (2000): 14-21; M.M. Homan, ‘The Divine Warrior in His Tent: A Militairy model for Yahweh’s Tabernacle,’ Bible Review 16/6 (2000): 22-33,55; D.E. Flemming, ‘Mari’s large public tent and the Priestly tent sanctuary,’ Vetus Testamentum 50 (2000): 484-498. Paul, Van den Brink, and Bette 2004, 1017. Ibid. Ibid., 1024. Ibid., 1020–1022. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 235 (5) Voor Swedenborg is de tabernakel een model van hoe God in de mens werkt. Het begint in het Allerheiligst, wat symbool staat voor de gevoelens, dan gaat het naar het heiligste, wat symbool staat voor de rationele gedachten en ten slotte naar de voorhof die verwijst naar de woorden en daden. (6) Charles Mackintosh ziet in de tabernakel een weerspiegeling van het werk van Christus. Hij verwijst hiervoor meerdere keren naar de brief aan de Hebreeën. Nadeel hierbij is dat de Hebreeënbrief stelt dat de tabernakeldienst het werk van Christus afbeeldt. Christus is de ware hogepriester die dienst doet in het hemelse tabernakel. (7) Sommigen zien de tabernakel als een bekeringsweg. De gelovige moet worden gedoopt in het wasvat en geloven in het offer (voorhof). Daarna onderhoudt hij de relatie met andere christenen door de tafel met toonbroden, vertoont hij zijn licht door de menora en neemt hij deel aan het gebed door het reukofferaltaar. (8) Anderen zoeken overeenkomsten tussen de tabernakel en de nieuwe schepping waarover Op21-22 spreekt.11 Toch kunnen we enkele zaken constateren in de beschrijving van de tabernakel. Zo valt de stijging op bij de gebruikte metalen. In de voorhof is brons aanwezig, in het heilige en Allerheiligste goud. Ook geeft God nauwkeurig aanwijzingen hoe Hij gediend wil worden. Hij gebruikt aardse materialen en de gaven en vrijwillige inzet van mensen. Zij mogen het meest kostbare en kunstrijke in dienst van Hem stellen. Toch kan de mens niet zomaar tot God naderen. Er is een gradatie van toegang. Zo mag de hogepriester meer dan anderen. a 25:1-9 – Het hefoffer voor de tabernakel (1) Toen sprak Jahweh tot Mozes: (2) Spreek tot de Israëlieten en zeg dat zij voor Mij een hefoffer nemen. U moet van iedereen die daar van harte toe bereid is, een hefoffer voor Mij nemen. (3) Dit is het hefoffer dat u van hen moet nemen: goud, zilver en brons, (4) blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol, fijn linnen en geitenhaar, (5) roodgeverfde ramshuiden, tachasj-vellen en acaciahout, (6) olie voor de lamp, specerijen voor de zalfolie en specerijen voor het geurige reukwerk, (7) onyxstenen en andere edelstenen als opvulling voor de efod en de borsttas. (8) En zij moeten voor Mij een heiligdom maken, zodat Ik te midden van hen kan wonen. (9) Volgens alles wat Ik u zal tonen, een ontwerp van de tabernakel en een ontwerp van al zijn voorwerpen, zó moet u het maken. 11 Longman III and Dillard 2006, 80. 236 |1| Toen sprak Jahweh tot Mozes: |2| Spreek tot de Israëlieten en zeg dat zij voor Mij een hefoffer nemen. U moet van iedereen die daar van harte toe bereid is, een hefoffer voor Mij nemen. Er klinkt een oproep in de wildernis om een Israëlitisch bouwfonds te stichten. Het huis van God zou gebouwd worden met de vrijwillige bijdragen van de verlosten. Veel van de onder genoemde grondstoffen had het volk uit Egypte meegenomen (Ex12:35). Nu mochten ze het vrijwillig aan Jahweh afstaan. Niemand kreeg een belasting opgelegd. Dit was hetgeen dat ze mochten doen voor de Heer. Wat ze gaven moesten ze blijmoedig geven en niet met tegenzin of morren, want God heeft een blijmoediger gever lief (1Kr29:6-7; 2Ko9:7). |3| Dit is het hefoffer dat u van hen moet nemen: goud, zilver en brons, Het tabernakel dat we in Ex beschreven vinden, is een schaduw van Christus, maar alleen een schaduw, want Christus zelf is niet te beschrijven in zijn grootheid (Hb9:23-24). Ook mogen we in het tabernakel een beeld zien van de gemeente (Ef2:19-20) en de enkele gelovigen (2Ko6:16). De metalen goud, zilver en brons mochten gebracht worden. Andere vertalen ‘brons’ met ‘koper’, wat eveneens in het Hebreeuws mogelijk is. De Egyptenaren hadden meerdere kopermijnen in de nabijheid van de Sinaï. Sommige uitleggers vermelden bewust dat er geen ijzer genoemd wordt omdat dit metaal gebruikt werd voor oorlogsmateriaal. Het ijzer zou niet te verbinden zijn met het Godshuis van vrede (vgl. 1Kn6:7). |4| blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol, fijn linnen en geitenhaar, Naast de metalen worden er ook doeken genoemd. Telkens is de volgorde van de soorten doeken dezelfde in Ex. 12 Er dient gezorgd te worden voor het donkere blauwpurper en roodpurper. Voor het aanmaken 12 K. Tavernier, Jezus vinden in de tabernakel (Vaassen:Medema, 2007), 84. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 237 van deze twee kleuren werd er gebruik gemaakt van vier soorten slakken:13 de murex brandaris, murex trunculus, helix ianthina en purpura lapillus. De blauwe kleur ontstond door de afscheiding van de purperklieren van de murex-slakken aan het zonlicht bloot te stellen. De rode kleur ontstond door een grotere hoeveelheid hierbij te nemen. Bij de blauwe kleur is er typologisch graag gedacht aan de hemel waaruit Christus neerdaalde.14 Bij het roodpurper is er typologisch aan het koningschap gedacht waaraan Christus zou deelhebben. 15 Kris Tavernier merkt op: ‘Purper komt altijd voor in het midden van de opsomming, tussen blauw[purper] en [scharlaken]rood in, en verbindt deze kleuren zo met elkaar. Blauw en rood komen bovendien nooit samen in een gordijn van de tabernakel voor (wel apart, zie Nm4) zonder dat er purper bij is! Blauw en rood raken elkaar niet, maar worden wel met elkaar verbonden door het purper. Zo konden [typologisch] God en de mens eigenlijk ook nooit samen zijn, maar ze worden samengebracht door de Heer Jezus Christus.’ De scharlakenrode kleur in de stof of wol ontstond uit het gedroogde lichaam van het vrouwtje van de schildluis ( coccus ilicis). Als ze gereed is om jongen voort te brengen, hecht ze zich vast aan een boomstam. Haar eitjes worden zo beschermd totdat de larven eruit komen. Als daarna de moeder sterft krijgt haar lichaam de scharlakenkleur. Hiervan wordt de scharlakenrode wol gemaakt. Veel uitleggers zien in de productie van het scharlaken een voorafschaduwing van Christus’ dood aan het kruis om ‘vele kinderen tot de heerlijkheid te leiden’ (Hb2:10). Fijn linnen was afkomstig uit Egypte – het land van het mooiste linnen (Ez27:7). De stof werd gemaakt uit vlas (linum usitatissimum) en voornamelijk door de priesters gedragen. Het geitenhaar werd gebruikt als basis voor de vervaardiging van de gordijnen in de tabernakel. Deze diverse tinten van de voorhangen van de tabernakel zouden de keuze van de christelijke liturgie bepalen die door paus Innocentius III (1216) werd vastgelegd.16 13 14 15 16 L.B. Jensen, ‘Royal Purple of Tyre,’ Journal of Near Eastern Studies 22 (1963): 104-118. C.A. Coates, An Outline of the Book of Exodus (Londen:SHBD, 1921), 149. C.A. Coates, An Outline of the Book of Exodus (Londen:SHBD, 1921), 149. H. Pleij, Van karmijn, purper en blauw: over kleuren van de Middeleeuwen en daarna (Amsterdam:Prometheus, 2002), 32. 238 |5| roodgeverfde ramshuiden, tachasj-vellen en acaciahout, De ramshuiden werden rood gekleurd met de wortel van een plant (rubia tinctorum).17 Typologisch denken uitleggers bij de ramshuiden aan de Christus’ intense toewijding die tot de dood aan het kruis ging. Tachasvellen Het is onduidelijk wat vellen van תִי חִי ש/tachasj zijn. Nederlandse vertaling en kiezen voor ‘zeekoeienhuid’ (NBV, HSV), ‘fijn leer’ (WV, GNB), ‘dassenvellen’ (NB, HB) of geven het Hebreeuws onvertaald weer als ‘tachasvellen’ (NBG). Aangezien Ez16:10 het gebruikt voor schoeisel lijkt het niet om ‘dassenvellen’ te gaan. Vanuit het Arabisch is de gedachte aan ‘zeekoeienhuid’ het meest acceptabel.18 In de Rode Zee leefde de blauwgrijze zeekoe (Trichechus Senegalensis), levend Senegalensis), een in het water plantenetend zoogdier met donkere vlekken.19 Het vel van deze zeekoe stoot TRICHECHUS SENEGALENSIS vocht af. Typologisch denkt Charles Mackintosh bij de vellen aan de ‘heilige waakzaamheid, waarmee de Heer Jezus Zich gescheiden hield van alles wat Hem zou hebben kunnen aftrekken van het doel, dat zijn gehele ziel vervulde.’20 |6| olie voor de lamp, specerijen voor de zalfolie en specerijen voor het geurige reukwerk, De lampolie werd gewonnen uit olijven (Ex27:20). Typologisch is er bij de olie gedacht aan een beeld van de heilige Geest. 21 Als de gelovigen de Geest geen ruimte geven zullen ze, net als een menora zonder olie, geen licht uitstralen. De balsem hadden de Israëlieten meegebracht uit Egypte. Ondanks dat NBG ‘specerijen’ vertaalt, kunnen we het beste denken aan een product van de balsemstruik (balsamodendron opolbalsamum). Het hars van deze struik werd gebruikt om aan de olie een bijzondere geur te geven. 17 18 19 20 21 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 187. Vgl. Budd 1984, 48; Houtman 1986, 146–147; Paul, Van den Brink, and Bette 2004, 1019. Walton, Matthews, and Chavalas 2000; Remmers 2001, 175. Mackintosh n.d., 189. C.A. Coates, An Outline of the Book of Exodus (Londen:SHBD, 1921), 151. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL |7| 239 onyxstenen en andere edelstenen als opvulling voor de efod en de borsttas. Onyxstenen en verschillende andere kostbare edelstenen werden door de Israëlieten meegenomen uit Egypte. Bij opgravingen is gebleken dat deze stenen vooral voorkwamen in het zuiden van Israël, wat wijst op Egypte als de voornaamste plaats van herkomst. |8| En zij moeten voor Mij een heiligdom maken, zodat Ik te midden van hen kan wonen. Het volk diende voor Jahweh een heiligdom te maken. Vanuit het Latijn heeft dit heiligdom de naam ‘tabernakel’ meegekregen. Het Latijnse tabernaculum betekent eenvoudig ‘tent’. Het Hebreeuwse mishkán kunnen we daarentegen beter in het Nederlands vertalen met ‘woning’. Toch gebruikt de Bijbel voor de tabernakel de taal van de tent: (1) ‘tent van de samenkomst’, waardoor de nadruk ligt op het samenkomen van God met zijn volk (vgl. Ex25:22; 29:43; 30:36); en (2) ‘tabernakel van de getuigenis’ (Nm1:50,53; 9:15; 2Kr24:6) waardoor de nadruk ligt op de verbondstafelen. God had eigenlijk al een woning maar toch wil Hij bij mensen wonen (1Kn8:12; 1Tm6:16). Zodra Hij een volk had dat schuilde achter het bloed (Ex12) en afgezonderd was van de wereld, maakte Hij zijn verlangen bekend bij de mensen te wonen. Door de tabernakel wil God wonen bij zijn volk Israël (Ex29:45). Dat verlangen vinden we als een rode lijn doorheen de Bijbel. God wil wonen bij de mensen. Dat wilde hij bij Israël (Ex29:45), dat wil Hij bij ons (Mt18:20) en dat wil Hij in de toekomst (Op21:3). De woning is een goed beeld van God, net zoals jouw woning een beeld is van jouw; ordelijk, veel of weinig kunst. Gods huis was een beeld van de tempel van Christus (Jh2:21), maar ook iedere gelovige individueel is een tempel van God (14:23). |9| Volgens alles wat Ik u zal tonen, een ontwerp van de tabernakel en een ontwerp van al zijn voorwerpen, zó moet u het maken. Mozes diende de tabernakel te maken zoals God het hem had getoond. De woning die de Israëlieten bouwden was een maquette van Gods hemelse woning (Hb9:11-12,24-25; Op11:19). Het was de schaduw van God heilige hemelse woning (Hb8:5). Daarom kon God niet met heel zijn wezen in deze aardse woning wonen. Hij woont er enkel met zijn Naam (Dt12:5). Jahweh blijft in de hemel wonen (Dt26:15; 1Kn8:27-31). Maar door de tabernakel van God op aarde, vormen hemel en aarde een 240 eenheid (1Kr28:2; Mt5:34-35). Eredienst is een combinatie van symboliek en realiteit. Door deelname aan de symbolische handelingen heeft de gelovige deel aan de goddelijke en hemelse realiteit die deze symboliek uitbeeldt. Met goddelijk vuur wordt het eerste brandoffer verteerd (Lv9:23-24). Bij de overtreding van de grenzen van deze symbolische handelingen, komt de realiteit ook naar voren door de goddelijke doodstraf (Lv10:1-3). In de eredienst zijn symboliek en realiteit niet te scheiden. Een heilige huiver is de gepaste houding. God is aanwezig. Mozes kreeg het hemelse heiligdom te zien. Daardoor had hij een idee van de vorm, verbindingen en patronen in Gods woning. Alles wat in de dienst van God gedaan wordt, moet naar Gods aanwijzing gedaan worden. Dat dit van groot belang is, blijkt uit het feit dat niets in de Bijbel zo gedetailleerd beschreven wordt als de tabernakel. Toen Mozes aan het begin van Genesis de schepping beschreef, gebruikte hij minder plaats dan bij de beschrijving van deze woning Gods. Jahweh vind het onbelangrijk dat de gelovigen weten hoe de lijnen en cirkels van de aardbol, de diameter van de aarde of de hoogte en grootte van sterren is. Veel belangrijker is hoe de maat van iedere plank en elk gordijn in het tabernakel is. b 25:10-16 – De ark van het verbond (10) Ook moeten zij een ark van acaciahout maken; zijn lengte moet twee-en-een-halve el zijn, zijn breedte anderhalve el en zijn hoogte anderhalve el. (11) U moet hem met zuiver goud overtrekken; vanbinnen en vanbuiten moet u hem overtrekken en er aan de bovenkant een gouden rand omheen maken. (12) Dan moet u er vier gouden ringen voor gieten en die bevestigen aan zijn vier voetstukken, namelijk twee ringen aan zijn ene kant en twee ringen aan zijn andere kant. (13) Vervolgens moet u draagbomen van acaciahout maken en die overtrekken met goud. (14) Dan moet u de draagbomen door de ringen steken aan weerskanten van de ark om daarmee de ark te kunnen dragen. (15) De draagbomen moeten in de ringen van de ark blijven, ze mogen er niet uitgetrokken worden. (16) Vervolgens moet u in de ark de getuigenis leggen, die Ik u geven zal. Bij de beschrijving van de voorwerpen die in de tabernakel staan, begint God bij de ark van het verbond, die zijn voetbank is, en werkt hij dan naar buiten toe, naar de poort. |10| Ook moeten zij een ark van acaciahout maken; zijn lengte moet twee-eneen-halve el zijn, zijn breedte anderhalve el en zijn hoogte anderhalve el. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 241 Er zijn zes voorwerpen verbonden met de tabernakel. Vier voorwerpen zijn met goud bedekt en staan in de tent, de twee anderen zijn met koper bedekt en staan buiten de tent in de voorhof. De schrijver van Ex beschrijft als eerste de ark. In Ex25:10-22 horen we de opdracht tot het maken van de ark en het verzoendeksel. In Ex37:1-9 lezen we hoe Besaleël hieraan uitvoering geeft. Ex26:33-34 vermeldt de opdracht tot inrichting en plaatsing van de ark en Ex40:20-21 verhaalt ons de uiteindelijke en daadwerkelijke inrichting en plaatsing ‘zoals Jahweh aan Mozes had geboden.’ De ark diende een afmeting te hebben van 2,5 x 1,5 x 0,5 el. Dat komt tegenwoordig overeen met 121 x 73 x 24cm (1 el = 48,4cm). De ark bevond zich als enige object in het allerheiligste en draagt in het Oude Testament meerdere namen: (1) ‘ark’ (Ex25:10); (2) ‘ark van de getuigenis’ (Ex25:22); (3) ‘ark van het verbond’ (Jz3:6); (4) ‘ark van Gods verbond’ (1Sm4:4); (5) ‘ark van Jahwehs verbond’ (Nm10:33; Jz3:3,11,13; 1Sm4:4); (6) ‘ark Gods’ (1Sm3:3; 5:7); (7) ‘ark van Jahweh’ (1Sm5:3). De etymologie van het woord ‘ark’ (Hebr. a’ron) is onbekend.22 Marcus wijst op een interessante tekst in het Ugaritisch waar arn wordt gebruikt voor een geldkist in de tempel, waarin mensen voorwerpen van edelmetaal konden leggen (vgl. 2Kn12:10; 2Kr24:8,10,11[2x]).23 Geschiedenis van de verbondsark De geschiedenis van de verbondsark begint in Ex25:10. In de Bijbel zullen we de ark nog vele keren tegenkomen. Tijdens haar geschiedenis bevatte ze de wet van Mozes, de staf van Aäron en de kruik met Manna (1Kn8:9; Hb9:4). Ze stond in het Allerheilige en werd tijdens reizen gedragen door priesters of Kohatieten uit de stam Levi (Nm3:30-31). Als de Israëlieten de Jordaan oversteken en Jericho naderen gaat de ark hun vooruit (Js3:6; 6:4). Na de eerste overwinningen in het beloofde land komt de ark in Silo te staan (Re20:27; 1Sm3:3). Daar wordt ze veroverd en weer teruggebracht door de Filistijnen (1Sm5-7). David haalde haar naderhand naar Jeruzalem (2Sm6) waarna ze een plaats kreeg in de tempel van Salomo (1Kn8:9). 22 J. Zobel, ‘אָרון,’ Theologisches Handwörterbuch zum Alten Testament, red. E. Jenni en C. Westermann, Vol.I (München:Kaiser, 1971-1976), col.393; W. Baumgartner (e.a.), Hebräisches und Aramäisches Lexicon zum Alten Testament (Leiden:Brill, 1967-1996), 83. 23 D. Marcus, ‘The term “Coffin” in the Semitic Languages,’ Journal of the Ancient Near East Society of Columbia University 7 (1975): 85-92. 242 Naderhand vernemen we niets meer over de verbondsark. Volgens de Talmoed heeft Salomo een geheime kamer in de tempelberg voor de ark gemaakt, zodat deze bij oorlog niet veroverd kon worden.24 Koning Josia bracht de ark hierin om ze te beschermen voor de vijand. Maar in de Bijbel vinden we geen enkele vermelding dat dit gebeurde. Ook een vermelding dat Nebukadnezar de ark meenam of verwoestte ontbreekt. Jr vermeldt later diverse tempelschatten (52:17-23), maar zwijgt over de ark. Wel spreekt Jr3:16-17 over een toekomstige gebeurtenis met de ark in het vrederijk. |11| U moet hem met zuiver goud overtrekken; vanbinnen en vanbuiten moet u hem overtrekken en er aan de bovenkant een gouden rand omheen maken. De ark diende met goud te worden overtrokken. In het verleden is er gedacht dat door middel van vergulden gebeurde. Het vergulden was ruim bekend in het oude Egypte en kan vandaar ook bij de Israëlieten bekend zijn geweest. Maar doordat het vergulden moeilijk te realiseren is in de wildernis kunnen we beter denken dat de ark eenvoudig met gouden platen werd overtrokken. Doordat de ark van hout wordt gemaakt en met goud wordt overtrokken, kan er typologisch gedacht worden aan de Persoon van Jezus Christus. Het hout dat uit de aarde opschiet verwijst dan naar zijn mensheid en het goud naar zijn goddelijkheid.25 Ook de inhoud die later in de ark komt (de wet (Ex25:16), de staf van Aäron (Nm17:10) en de kruik met Manna (Ex16:33)) onderstreept de gedachte dat de ark een beeld van Christus is (Hb9:4).26 |12| Dan moet u er vier gouden ringen voor gieten en die bevestigen aan zijn vier voetstukken, namelijk twee ringen aan zijn ene kant en twee ringen aan zijn andere kant. Aan de zijkanten van de ark dienen er gouden ringen te worden aangebracht. Doordat de ark een rechthoek is, weten we niet precies of deze ringen aan de korte of lange kant werden aangebracht. Van beide mogelijkheden bestaan er tekeningen. Doordat er twee ringen aan elke kant worden aangebracht lijkt het ‘t meest voor de hand liggend om deze ringen, waardoor de draagbomen komen (vs13), te bevestigen aan de lange kant. 24 25 26 Babylonische Talmoed, traktaat Shekalim 6.1-2 en Joma 52b. E. Dennett, De Verlosten des Heren (Den Haag:Voorhoeve, z.j.), 141. C.A. Coates, An Outline of the Book of Exodus (Londen:SHBD, 1921), 154. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 243 Een ander vraagstuk is het op welke hoogte de ringen bevestigd dienen te worden. Worden ze bevestigd aan de onderkant, bovenkant of in het midden van de hoogte. Als de ringen aan de onderkant werden vastgemaakt zou de ark uitreizen boven de Levieten die de ark droegen. Daardoor zou er geen gevaar bestaan dat iemand ‘per ongeluk’ in contact zou komen met de ark.27 |13| Vervolgens moet u draagbomen van acaciahout maken en die overtrekken met goud. De draagbomen dienden ervoor om de ark te kunnen verplaatsen. Over de lengte van de draagbomen lezen we in 1Kn: ‘De draagbomen waren zo lang, dat hun uiteinden van het heilige uit voor de achterzaal zichtbaar waren, maar buiten kon men ze niet zien; zij zijn daar gebleven tot op de huidige dag’ (8:8). |14| Dan moet u de draagbomen door de ringen steken aan weerskanten van de ark om daarmee de ark te kunnen dragen. Tijdens de wildernisreis werd de ark gedragen door de Levieten (Nm7:9; 1Kr13:7,10-11; 15:12,15; 2Kr35:3). |15| De draagbomen moeten in de ringen van de ark blijven, ze mogen er niet uitgetrokken worden. Door de aanwezigheid van de draagbomen is meteen voor iedereen duidelijk dat de ark een tijdelijk verblijf op aarde heeft. De ark is als het ware ontworpen voor een pelgrimstocht. Dit zou veranderen als de ark in de tempel van Salomo zou worden gebracht (2Kr5:9). De pelgrimstocht van de ark was toen ten einde en het volk was in rust in het land gekomen (Ps13:8). |16| Vervolgens moet u in de ark de getuigenis leggen, die Ik u geven zal. In de ark diende de wet van Mozes gelegd te worden. Hiermee worden de twee stenen tafelen als getuigenis van het verbond (1Kn8:9). 28 Mede hierdoor wordt de ark de ‘ark van het getuigenis’ of de ‘ark van het verbond’ genoemd (Ex30:6). Doordat de ark in het allerheiligste stond, lag ook dit getuigenis voor het aangezicht van Jahweh in het allerheiligste. Later zouden hier nog de kruik met manna (Ex16:33) en de bloeiende staf 27 28 Flavius Josephus, Joodse Oudheden I.3.6. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 188. 244 van Aäron (Nm17:10) aan worden toegevoegd. De voorwerpen in de ark openbaren ons vandaar wat er in Gods hart leeft voor deze schepping (de wet), hoe God voor zijn volk zorgde en zorgt (het manna) en hoe God leven uit het onleefbare kan geven (de bloeiende staf). c 25:17-22 – Het verzoendeksel (17) Dan moet u een verzoendeksel van zuiver goud maken, zijn lengte twee-en-een-halve el en zijn breedte anderhalve el. (18) Vervolgens moet u twee cherubs van goud maken, als gedreven werk moet u ze maken aan de beide uiteinden van het verzoendeksel. (19) Maak één cherub aan het uiteinde aan de ene kant, en één cherub aan het uiteinde aan de andere kant; als één geheel met het verzoendeksel moet u de cherubs maken, aan de beide uiteinden ervan. (20) De cherubs moeten hun beide vleugels naar boven uitgespreid houden, terwijl ze met hun vleugels het verzoendeksel bedekken en hun gezichten naar elkaar gericht zijn; de gezichten van de cherubs moeten op het verzoendeksel gericht zijn. (21) U moet dan het verzoendeksel boven op de ark leggen, en de getuigenis, die Ik u geven zal, in de ark leggen. (22) Dan zal Ik u daar ontmoeten en van boven het verzoendeksel, van tussen de twee cherubs op de ark van de getuigenis, zal Ik met u spreken over alles wat Ik u voor de Israëlieten bevelen zal. |17| Dan moet u een verzoendeksel van zuiver goud maken, zijn lengte tweeen-een-halve el en zijn breedte anderhalve el. Het verzoendeksel wordt vervaardigd uit zuiver goud. Het grondvlak van het deksel is even groot als het grondvlak van de ark: 2,5 x 1,5 el. Tijdens de verzoendag werd het deksel met bloed besprenkelt om verzoening over het volk te brengen. Doordat het van puur goud is, hebben uitleggers bij het verzoendeksel aan de heerlijkheid van het offer van Christus gedacht dat de verzoening draagt voor het volk. Paulus gebruikt vandaar voor de verzoening van Christus het Grieks hilasérion dat de LXX voor het verzoendeksel in dit vers gebruikt (Rm3:25). |18| Vervolgens moet u twee cherubs van goud maken, als gedreven werk moet u ze maken aan de beide uiteinden van het verzoendeksel. Boven op het verzoendeksel dienden aan beide zijden cherubs gemaakt te worden. Voor de tweede keer lezen we over cherubs in de Thora. De eerste keer vernamen we van de cherubs die de hof dienden te bewaken. Nu vernemen we van de cherubs die het verzoendeksel aanschouwen. Het blijft onduidelijk of deze cherubs van louter goud gemaakt werden. De cherubs werden ook bij andere volken afgebeeld. 29 Zo ondersteunen twee cherubs de troon van de Fenicische koning Hiram en 29 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 189. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 245 bewijzen plaquettes uit Samaria dat de cherubs een geliefd thema voor de beeldsnijkunst waren. Later zouden deze cherubs ook bij de Assyriërs en Babyloniërs een grote rol blijven spelen. |19| Maak één cherub aan het uiteinde aan de ene kant, en één cherub aan het uiteinde aan de andere kant; als één geheel met het verzoendeksel moet u de cherubs maken, aan de beide uiteinden ervan. De cherubs dienden gemaakt te worden ‘van de beide uiteinden van het verzoendeksel uit’ (vgl. Ex37:8). Dat hoeft niet te impliceren dat beide cherubs uit één geheel werden gemaakt. Enkel bij de gouden menora wordt dit duidelijk vermeld. |20| De cherubs moeten hun beide vleugels naar boven uitgespreid houden, terwijl ze met hun vleugels het verzoendeksel bedekken en hun gezichten naar elkaar gericht zijn; de gezichten van de cherubs moeten op het verzoendeksel gericht zijn. De gezichten van de cherubs zagen het bloed op het verzoendeksel dat er tijdens de verzoendag op werd gesprenkeld (Lv16). |21| U moet dan het verzoendeksel boven op de ark leggen, en de getuigenis, die Ik u geven zal, in de ark leggen. De getuigenis, waarvan al sprake was in vs16 diende haar plaats te ontvangen in de ark. Boven op de ark zou het verzoendeksel komen. Op de ark lag hierdoor het verzoendeksel waarop de hogepriester één keer per jaar, tijdens de Verzoendag, bloed sprenkelde om de mens met God te verzoenen, terwijl in de ark het getuigenis lag dat de verordeningen van God aan de mens representeerde. Door deze combinatie krijgt de ark een dubbele betekenis. Enerzijds verwijst het naar de onvolmaaktheid van de mens tegenover Gods inzettingen, anderzijds wijst het op de volmaakte inzettingen waaraan de mens tegenover God dient te voldoen.30 |22| Dan zal Ik u daar ontmoeten en van boven het verzoendeksel, van tussen de twee cherubs op de ark van de getuigenis, zal Ik met u spreken over alles wat Ik u voor de Israëlieten bevelen zal. Vanaf het verzoendeksel sprak Jahweh akoestisch hoorbaar met zijn volk (Nm8:89). De nadruk ligt vandaar in Ex25:17-22 niet op de verzoening, maar op de goddelijke tegenwoordigheid. 30 Sauer 1979, 33. 246 d 25:23-30 – De tafel van acaciahout (23) U moet ook een tafel van acaciahout maken. Haar lengte moet twee el zijn, haar breedte één el en haar hoogte anderhalve el. (24) Dan moet u die met zuiver goud overtrekken en er een gouden rand omheen maken. (25) Vervolgens moet u er een sierlijst van een hand breed omheen maken en een gouden rand rondom die sierlijst. (26) Dan moet u er vier gouden ringen voor maken en de ringen bevestigen aan de vier hoeken van zijn vier poten. (27) De ringen moeten dicht onder de sierlijst zitten, als houders voor de draagbomen, om de tafel te dragen. (28) En u moet de draagbomen van acaciahout maken en ze met goud overtrekken; de tafel moet daarmee gedragen worden. (29) Vervolgens moet u de bijbehorende schotels, schalen, kannen en kommen maken, waarmee plengoffers gebracht worden; van zuiver goud moet u ze maken. (30) Dan moet u het toonbrood op de tafel leggen; het moet er voortdurend voor Mijn aangezicht zijn. |23| U moet ook een tafel van acaciahout maken. Haar lengte moet twee el zijn, haar breedte één el en haar hoogte anderhalve el. De tafel van acaciahout wordt later afgebeeld op de triomfboog van keizer Titus. Het gaat daarbij om de tafel uit de tempel van Herodus. De tafel die voor de tabernakel werd gemaakt was 2 x 1 x 0,5 el, oftewel 97 x 48 x 24cm. Typologisch is er bij de tafel eveneens aan Christus gedacht.31 |24| Dan moet u die met zuiver goud overtrekken en er een gouden rand omheen maken. Typologische zien uitleggers, evenals bij de ark, in het hout een verwijzing naar Christus’ mensheid en in het goud een verwijzing naar Christus’ goddelijkheid.32 |25| Vervolgens moet u er een sierlijst van een hand breed omheen maken en een gouden rand rondom die sierlijst. |26| Dan moet u er vier gouden ringen voor maken en de ringen bevestigen aan de vier hoeken van zijn vier poten. |27| De ringen moeten dicht onder de sierlijst zitten, als houders voor de draagbomen, om de tafel te dragen. |28| En u moet de draagbomen van acaciahout maken en ze met goud overtrekken; de tafel moet daarmee gedragen worden. 31 32 C.A. Coates, An Outline of the Book of Exodus (Londen:SHBD, 1921), 166. E. Dennett, De Verlosten des Heren (Den Haag:Voorhoeve, z.j.), 147. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL |29| 247 Vervolgens moet u de bijbehorende schotels, schalen, kannen en kommen maken, waarmee plengoffers gebracht worden; van zuiver goud moet u ze maken. Het Hebreeuwse qə‘árótáû dat vertaald wordt met ‘schotels’ wijs op een hol voorwerp met een horizontaal oor. Het werd gebruikt om er melk of olie in te doen. De kappotáû wijzen daarentegen eerder op groter ‘schalen’ die de grote van een hand hebben. |30| Dan moet u het toonbrood op de tafel leggen; het moet er voortdurend voor Mijn aangezicht zijn. Vanuit andere Bijbelplaatsen vernemen we er twaalf toonbroden op de tafel lagen. De twaalf toonbroden herinneren ons aan de twaalf stammen van Israël.33 God heeft Israël voor zijn aangezicht. Over de rangschikking van deze broden worden er geen aanwijzingen gegeven. Meestal tonen afbeeldingen twee stapels van zes broden op elkaar gestapeld. Ook over de vraag of het ongezuurde of gezuurde broden gaat, zwijgt het Oude en Nieuwe Testament. Traditioneel is er wel sprake van ongezuurde broden.34 e 25:31-40 – De menora (31) U moet ook een menora van zuiver goud maken. Als gedreven werk moet de menora gemaakt worden, zijn basis met zijn armen; zijn bloemkelken, zijn knoppen en zijn bloesems moeten er één geheel mee vormen. (32) En zes armen moeten uit de zijkanten ervan uitsteken: drie armen van de menora uit zijn ene kant, en drie armen van de menora uit zijn andere kant. (33) Drie bloemkelken in de vorm van amandelbloesem aan de ene arm, met knop en bloesem, en drie bloemkelken in de vorm van amandelbloesem aan de andere arm, met knop en bloesem. Zo moeten de zes armen worden die uit de menora steken. (34) En op de menora zelf moeten vier bloemkelken komen in de vorm van amandelbloesem, met zijn knoppen en zijn bloesems. (35) Er moet een knop komen onder het eerste paar armen dat eruit steekt, een knop onder het tweede paar armen dat eruit steekt, en een knop onder het derde paar armen dat eruit steekt. Zo moet het worden bij de zes armen die uit de menora steken. (36) Zijn knoppen en zijn armen moeten met de menora één geheel vormen; het geheel moet één stuk gedreven werk van zuiver goud zijn. (37) Vervolgens moet u de bijbehorende zeven lampen maken. Men moet die lampen aansteken en licht doen verspreiden in de richting van de voorzijde ervan. (38) Zowel de bijbehorende snuiters als de bijbehorende vuurschalen moeten van zuiver goud zijn. (39) Van één talent zuiver goud moet men hem maken, met al die genoemde voorwerpen. (40) Zie dan erop toe dat u het maakt naar zijn ontwerp, dat u op de berg getoond is. 33 34 Dennett 1953, 148. Babylonische Talmoed, traktaat Menahoth 77b; Misjna, Menahoth 5:1; Philo, De Specialibus Legibus II.161; De Congressu Eruditionis Gratia 168; De Vita Mosis 81; Flavius Josephus, Joodse Oudheden III.142,255. 248 Na de tafel met toonbroden vinden we een beschrijving van de menora. Het gouden reukofferaltaar wordt in deze beschrijving niet genoemd, omdat het een voorwerp was dat gebruikt werd om tot God te naderen. Als eerste noemt de schrijver de voorwerpen die ons iets van God openbaren.35 Hoewel velen מרנֹוָר(הה/mǝnōrāh vertalen met kandelaar (SV, HSV, NBG, GNB), betekent het begrip normaal kaarsdrager, terwijl er zich geen kaarsen maar lampen op bevinden. Het gaat zodoende om een lampenstandaard, zoals NBV terecht vertaalt.36 Voor de Romeinse tijd bestonden er zelfs nog geen kaarsen en dus ook nog geen kaarsdrager. 37 מרנֹוָר(ההkomt oorspronkelijk van נוָרdat zoveel als ‘vlammen’ betekent.38 Omdat het om een uniek begrip gaat, kiezen de meeste uitleggers ervoor om het Hebreeuws onvertaald te laten en weer te geven met ‘menora’.39 |31| U moet ook een menora van zuiver goud maken. Als gedreven werk moet de menora gemaakt worden, zijn basis met zijn armen; zijn bloemkelken, zijn knoppen en zijn bloesems moeten er één geheel mee vormen. Vanaf de oudheid stond de menora symbool voor het joodse volk. De menora bestond uit een voetstuk met een hoofdschacht van waaruit drie armen ontsprongen (vs32). In tegenstelling tot de meeste andere voorwerpen in de tabernakel bestond het evenals het verzoendeksel niet uit met goud bekleed acaciahout (vs18). Jahweh verordende dat het volk de menora als gedreven werk moest vervaardigen. Flavius Josephus denkt hierbij dat de menora van gegoten goud was. 40 Verdere afmetingen van de menora ontbreken. Beknopt noemt de schrijver in dit vers verschillende gedeeltes van de menora. De basis ( סךiי(הָר/yārēk) wordt hierbij niet verder uitgewerkt. Sommige denken hierbij aan een ‘schacht’ (SV, HSV, NBV) en anderen aan het voetstuk (WV, GNB), maar het gaat om de hoofdbasis van de menora. 41 NBG vertaalt zodoende: ‘het voetstuk zowel als de schacht’. Alle andere elementen die de schrijver noemt, werkt hij in de volgende verzen uit. 35 36 37 38 39 40 41 Dennett 1953, 152. Labuschagne 1993, 1. Hyatt 1980, 270; Avi-Yonah, Katzenstein, and Tsafrir 1981. Meyers 1976, 18. Goodenough 1950; Labuschagne 1993; Meyers 1976; Kon 1950; North 1970; Yarden 1971. Josephus 1996, III.6.7; Ben Uri 1973, 485. Labuschagne 1993, 10. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL |32| 249 En zes armen moeten uit de zijkanten ervan uitsteken: drie armen van de menora uit zijn ene kant, en drie armen van de menora uit zijn andere kant. Uit de hoofdbasis van de menora komen de zes zij-armen. Drie aan de ene kant en drie aan de andere kant ervan. Dit verduidelijkt dat de menora niet zeven maar zes armen heeft.42 |33| Drie bloemkelken in de vorm van amandelbloesem aan de ene arm, met knop en bloesem, en drie bloemkelken in de vorm van amandelbloesem aan de andere arm, met knop en bloesem. Zo moeten de zes armen worden die uit de menora steken. Op de zij-armen zijn er bloemkelken bevestigd. Deze kelken moet het volk maken in de decoratieve vorm van knoppen en amandelbloesems. Door deze plantaardige decoratie ziet de menora uit als een gestileerde boom.43 Concreet denken uitleggers hierbij dan terug aan de levensboom uit de hof van Eden.44 Ook bracht Nick Wyatt de menora in relatie met de brandende braamstruik, doordat beiden in relatie staan met het licht en het vuur voor Gods aangezicht.45 Normaal zouden we verwachten dat de menora versierd is, met een plantmotief dat verband houdt met de functie van de menora. Zo zou het beeld van de olijfboom eerder voor de hand liggen, omdat de olijven dienden voor de lampen die het licht verspreiden (vgl. Zc4). Doordat Jahweh echter kiest voor het versiermotief van de amandelboom, lijkt het erop dat deze boom van speciale betekenis is voor de menora. Amandelboom De amandelboom is een van de eerst bomen die na de winter uitbot. 46 Hij bloeit meestal in januari en heeft in maart al rijpe vruchten. 47 Het lijkt erop dat hij erover waakt om als eerste uit te botten, vandaar wordt hij in het het Hebreeuws סדiש(הק/sjāqēd genoemd, wat zoveel betekent als ‘wakende boom’. Leon Yarden denkt bij de boom zodoende aan het ideaalbeeld van vruchtbaarheid, leven en opstanding. 48 Ook 42 43 44 45 46 47 48 Meyers 1976, 20. Ibid., 95–122; Yarden 1971, 40–45. Goodenough 1950, 452; Smith 1957, 505–512; Yarden 1971, 40. Wyatt 1986, 363–364; Vgl. Haase 1922, 26; Goodenough 1950, 452; Yarden 1971, 45–46; Meyers 1976, 144–146, 152, 177; Labuschagne 1993, 106. Haase 1922, 28; Coates 1921, 181. Zohary and Hopf 1994, 66–67. Yarden 1971, 46. 250 לוז/ לוז/lûz, lûz, het Hebreeuwse alternatief voor amandelboom, staat in Gn30 in relatie met vruchtbaarheid.49 In dat geval gaat het om de vruchtbaarheid van Jakobs kudde: ‘Jakob brak jonge takken van populieren, amandelbomen en platanen en schilde ze zo dat het wit van de takken in strepen bloot kwam. Die afgeschilde takken legde hij in de drinkbakken. Wanneer de geiten kwamen drinken, werden de wijfjes, die tegenover de bokken stonden, namelijk bronstig’ (vs37-38). De botanische naam Amygdalus communis zou verder afgeleid zijn van de Mesopotamische vruchtbaarheidsgodin Amagullu.50 Bij de witte bloemen van de amandelboom denken uitleggers verder nog typologisch aan de reinheid en heiligheid van God. 51 Op enkele plaatsen in het Oude Testament vinden we de amendelboom terug. In Gn43:11 is er sprake van de amdelen die horen bij de beste producten van het land en die de zonen van Jakob meenemen naar Egypte. In Jr1:11 ziet de profeet Jeremia een ‘amandeltwijg’ of ‘amandelroede’ in een visioen, waarna Jahweh verklaart dat Hij waakt (ד (ש(ה קִי ד/ ש(ה/sjāqad) sjāqad) over zijn Woord. Verder noemt Pr12:5 nog de bloeiende amandelboom en komt het amandelmotief ook naar voren bij de bloeiende staf van Aäron (Nm17:8). |34| En op de menora zelf moeten vier bloemkelken komen in de vorm van amandelbloesem, met zijn knoppen en zijn bloesems. Vervolgens is er sprake van de versiering op de hoofdbasis van de menora. Op het centrale gedeelte ervan bevinden zich vier bloemkelken. Deze zijn onderscheiden van de versieringen op de zes zij-armen die de menora kent. Waar de vier bloemkelken op het centrale gedeelte zijn aangebracht wordt niet vermeld. Doordat ook deze bloemkelken knoppen en bloesems kennen, is het zelfs mogelijk te denken aan meer dan vier bloemmotieven. Algemeen denken de uitleggers aan tweeëntwintig versieringen: 52 drie aan iedere zijarm (6x3=18) en vier aan de hoofdbasis. De rabbijnse traditie brengt het totale aantal versieringen echter op vierentwintig. 53 Flavius Josephus komt daarentegen tot een totale aantal van zeventig versieringen die hij in relatie brengt met de tien decani van de zeven planeten die toen bekend waren.54 Hij telde drie setjes van drie versieringen op elke zij-arm (3x3x6=54), vier setjes van drie op de hoofdbasis (4x3=12), een versiering per twee zij-armen (3x1=3) en één versiering op de centrale basis.55 49 50 51 52 53 54 55 Labuschagne 1993, 75. Yarden 1971, 46–47. Wenham 2008, 140. Labuschagne 1993, 15; Haase 1922, 12, 20. Babylonische Talmoed, traktaat Menachot 28b. Josephus 1996, III.6.7. Yarden 1971, 14. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL |35| 251 Er moet een knop komen onder het eerste paar armen dat eruit steekt, een knop onder het tweede paar armen dat eruit steekt, en een knop onder het derde paar armen dat eruit steekt. Zo moet het worden bij de zes armen die uit de menora steken. Ook onder de zes zij-armen die uit de hoofdbasis van de menora komen, dient het volk knoppen te maken. Doordat er sprake is van minstens zes knoppen, lijkt het niet te gaan om de knoppen die vs34 verbond met de vier bloemkelken op het centrale gedeelte.56 |36| Zijn knoppen en zijn armen moeten met de menora één geheel vormen; het geheel moet één stuk gedreven werk van zuiver goud zijn. Nogmaals benadrukt de auteur dat het geheel uit één stuk moet worden gemaakt. De nadruk erop dat het om gedreven werk gaat wordt hierbij eveneens herhaalt. |37| Vervolgens moet u de bijbehorende zeven lampen maken. Men moet die lampen aansteken en licht doen verspreiden in de richting van de voorzijde ervan. De lampen voor de menora maakte het volk apart. De priesters droegen de verantwoordelijkheid ervoor om ze later aan te steken (30:8) en te onderhouden. In het algemeen denken de uitleggers dat de zeven lampen werden verdeeld over de zes zij-armen en de hoofdbasis. De lampen staan dan op de bloemen die zich aan de top van de armen bevinden.57 Een andere mogelijkheid is dat alle zeven de lampen zich bevinden op de top van de centrale basis en dat de zes zij-armen leeg blijven.58 De lampen dienden verder in de richting van de voorzijde te schijnen. Zij waren daardoor allemaal naar voren gericht: ‘Jahweh zei tegen Mozes: “Zeg tegen Aäron dat hij de lampen zo op de standaard zet dat het licht van alle zeven lampen naar voren valt.” Aäron deed dit; hij zette de lampen zo op de standaard dat het licht naar voren viel, zoals Jahweh Mozes had opgedragen’ (Nm8:1-3).59 Anderen dachten in navolging van de Talmoed eerder eraan dat de lampen van de zes zij-armen allemaal schenen op de lamp die zich op de centrale basis van de menora bevond.60 56 57 58 59 60 Kennedy 1902, 664. te Stroete 1966, vol. 2, 197; Fritz 1977, 160. Meyers 1976, 82; Labuschagne 1993, 16. Noth 1958, 170; te Stroete 1966, vol. 2, 197; Cassuto 1967, 344. Babylonische Talmoed, traktaat Menachot 98b; Haase 1922, 12; Yarden 1971, 19. 252 De menora was de enige lichtbron in de tabernakel. Ramen of andere openingen waren er in principe niet. Doordat de menora aan de zuidkant van het heilige stond, scheen het licht eerst op het centraal geplaatste reukofferaltaar en vervolgens op de tafel met broden aan de noordkant. Zo verzorgde de menora het heilige van voldoende licht (vgl. Ex26:35; 40:24). Typologisch dachten gelovigen bij dit licht van de zeven lampen van de menora aan de schepping in zeven dagen.61 Deze zeven dagen begonnen met het licht en eindigden met het hoogtepunt van het licht: de sabbatsrust waartoe God de mens uitnodigt. Deze rust zou uiteindelijk tot stand komen door het werk van Messias. Hij was Gods licht die de schepping opnieuw verlichtte: ‘En de stad heeft de zon en de maan niet van node, dat die haar beschijnen, want de heerlijkheid Gods verlicht haar en haar lamp is het Lam’ (Op21:23; vgl. Jh1:4,9; 8:12; 12:46). Op1:20 verbindt ook de gelovigen met de menora, net als de Messias stralen zij Gods licht op aarde uit (Fp2:15). |38| Zowel de bijbehorende snuiters als de bijbehorende vuurschalen moeten van zuiver goud zijn. De snuiters waren een soort tangetjes die dienden om de pit af te knippen of uit de lamp te halen.62 De vuurschalen waren smalle kopjes waarin de priester de pit legde om deze naar buiten te brengen.63 |39| Van één talent zuiver goud moet men hem maken, met al die genoemde voorwerpen. Dit ene talent goud, waarvan de menora werd vervaardigd, woog ongeveer vierendertig kilogram.64 |40| Zie dan erop toe dat u het maakt naar zijn ontwerp, dat u op de berg getoond is. Mozes bouwde de tabernakel als model van hetgeen God hem in de hemel toonde. Ook de menora werd zo gemaakt als Jahweh het wilde (Nm8:4). Het is mogelijk dat God de tabernakel Mozes in een visioen openbaarde of een model gebruikte. In elk geval is de tabernakel een afbeelding van de hemelse realiteit en dient ze nauwkeurig te worden gebouwd. 61 62 63 64 Eisenstein 1964, 494. ben Jitschaki (Rasji) 2005. Cassuto 1967, 345. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 191. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL f 253 26:1-6 – De kleden van de tabernakel (1) De tabernakel zult gij maken van tien tentkleden; van getweernd fijn linnen blauwpurper, roodpurper en scharlaken, met kunstig geweven cherubs zult gij ze maken. (2) De lengte van elk tentkleed zal achtentwintig el zijn en de breedte van elk tentkleed vier el: eenzelfde maat voor al de tentkleden. (3) Vijf van de tentkleden zullen verbonden zijn aan elkander, en nog eens vijf tentkleden zullen verbonden zijn aan elkander. (4) Ook zult gij blauwpurperen lussen maken op de rand van het ene tentkleed aan het einde, aan het ene stel, en evenzo zult gij doen op de rand van het laatste tentkleed aan het andere stel. (5) Vijftig lussen zult gij maken op het ene tentkleed en vijftig lussen zult gij maken aan het einde van het tentkleed, dat tot het andere stel behoort, zodat de lussen tegenover elkaar staan, de ene tegenover de andere. (6) En gij zult vijftig gouden haken maken en de tentkleden aan elkander door de haken verbinden, zodat de tabernakel een geheel is. Ex26:1-6 vormt een eenheid door het gebruik van het woord hammishkán in vs1 en 6.65 |1| De tabernakel zult gij maken van tien tentkleden; van getweernd fijn linnen blauwpurper, roodpurper en scharlaken, met kunstig geweven cherubs zult gij ze maken. In dit vers duidt ‘tabernakel’ specifiek op de tien tentkleden met getweernd fijn linnen, terwijl het in Ex27:9 op het hele bouwwerk van toepassing is. Op de tentkleden die zichtbaar waren in de tabernakel dienden cherubs te worden geweven. Coates gaat er typologisch vanuit dat we bij deze tien tentkleden aan de gelovigen moeten denken.66 |2| De lengte van elk tentkleed zal achtentwintig el zijn en de breedte van elk tentkleed vier el: eenzelfde maat voor al de tentkleden. |3| Vijf van de tentkleden zullen verbonden zijn aan elkander, en nog eens vijf tentkleden zullen verbonden zijn aan elkander. Het eerste kleed bestaat uit vijf met elkaar verbonden tentkleden en is dus twintig el breed, evenals de tabernakel zelf (vs22). |4| 65 66 Ook zult gij blauwpurperen lussen maken op de rand van het ene tentkleed aan het einde, aan het ene stel, en evenzo zult gij doen op de rand van het laatste tentkleed aan het andere stel. M. Görg, Das Zelt der Begegnung (Bonn, 1967), 10. C.A. Coates, An Outline of the Book of Exodus (Londen:SHBD, 1921), 185. 254 |5| Vijftig lussen zult gij maken op het ene tentkleed en vijftig lussen zult gij maken aan het einde van het tentkleed, dat tot het andere stel behoort, zodat de lussen tegenover elkaar staan, de ene tegenover de andere. De gouden haken die deze lussen met elkaar verbonden zouden in het midden van de tabernakel uitkomen. Dit zou de grenslijn zijn tussen het heilige en het Allerheiligste. 67 In vs33 wordt vandaar gezegd dat het voorhangsel dat tussen het heilige en het Allerheiligste hangt, onder deze haken moet worden opgehangen. |6| En gij zult vijftig gouden haken maken en de tentkleden aan elkander door de haken verbinden, zodat de tabernakel een geheel is. Het totale oppervlak van deze twee kleden was veertig bij achtentwintig el. Als we uitgaan van een lengte van dertig el en een hoogte van tien el bij het houten bouwwerk, kon het tentkleed het houten bouwwerk aan de boven en achterzijde bedekken. Er zou dan aan beide kanten één el een opening zijn vanaf de bodem. Vanuit de beschrijving van de opbouw van de tabernakel, kunnen we gemakkelijk concluderen dat het heiligdom beweegbaar was. Ook in Egypte en Arabië waren zulke beweegbare heiligdommen in de oudheid bekend.68 g 26:7-14 – De tent over de tabernakel (7) Ook zult gij tentkleden van geitehaar maken tot een tent over de tabernakel, elf tentkleden zult gij maken. (8) De lengte van elk tentkleed zal dertig el zijn en de breedte van elk tentkleed vier el: eenzelfde maat voor de elf tentkleden. (9) Gij zult vijf van de tentkleden afzonderlijk verbinden en zes van de tentkleden afzonderlijk, en gij zult het zesde tentkleed dubbel leggen, aan de voorkant van de tent. (10) Gij zult vijftig lussen maken op de rand van het ene tentkleed, het laatste aan het ene stel, en vijftig lussen op de rand van het tentkleed, aan het andere stel. (11) Gij zult vijftig koperen haken maken en de haken in de lussen steken en de tent samenvoegen, zodat zij een geheel is. (12) Wat het overhangende betreft, dat overhangt aan de tentkleden der tent, de helft van het overhangende tentkleed zal overhangen aan de achterkant van de tabernakel. (13) Een el aan deze zijde en een el aan gene zijde van wat overhangt in de lengte van de tentkleden der tent zal overhangen aan de zijde van de tabernakel, aan deze en aan gene zijde, om haar te bedekken. (14) Ook zult gij een dekkleed voor de tent maken van roodgeverfde ramsvellen, en een dekkleed van tachasjvellen daaroverheen. 67 68 Contra: R.E. Friedman, ‘The Tabernacle in the Temple,’ The Biblical Archeologist 43.4 (1980): 241-242. K.A. Kitchen, ‘Some Egyptian Background of the Old Testament,’ Tyndale House Bulletin 5-6 (1960); J. Morgenstern, The ark, the ephod and the tent of meeting (Cincinnati, 1945), 131-132. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL |7| 255 Ook zult gij tentkleden van geitehaar maken tot een tent over de tabernakel, elf tentkleden zult gij maken. Uitleggers hebben geprobeerd om te verklaren waarom de buitenste kleden van de tent uit geitenhaar moesten worden gemaakt. Een mogelijkheid is het dat de geit het specifieke dier van het zondoffer is en naar Christus als zondoffer verwijst. |8| De lengte van elk tentkleed zal dertig el zijn en de breedte van elk tentkleed vier el: eenzelfde maat voor de elf tentkleden. Doordat deze tentkleden afmetingen hebben van 30 x 4 el, zijn ze groter dan de tentkleden van de tabernakel die een afmeting hadden van 28 x 4 el (vs2). De tentkleden van de tabernakel worden op die wijze beschermd door deze tentkleden van geitehaar. |9| Gij zult vijf van de tentkleden afzonderlijk verbinden en zes van de tentkleden afzonderlijk, en gij zult het zesde tentkleed dubbel leggen, aan de voorkant van de tent. De eerste vijf tentkleden bedekken het heilige en het zesde tentkleed zal bij de ingang teruggeslagen zijn over het vijfde tentkleed.69 |10| Gij zult vijftig lussen maken op de rand van het ene tentkleed, het laatste aan het ene stel, en vijftig lussen op de rand van het tentkleed, aan het andere stel. |11| Gij zult vijftig koperen haken maken en de haken in de lussen steken en de tent samenvoegen, zodat zij een geheel is. |12| Wat het overhangende betreft, dat overhangt aan de tentkleden der tent, de helft van het overhangende tentkleed zal overhangen aan de achterkant van de tabernakel. |13| Een el aan deze zijde en een el aan gene zijde van wat overhangt in de lengte van de tentkleden der tent zal overhangen aan de zijde van de tabernakel, aan deze en aan gene zijde, om haar te bedekken. Pelzl ging er vanuit dat het tentkleed aan de binnenzijde van de houten omwalling hing en dus van binnen de goeden planken bedekte. 69 B. Pelzl, ‘Das Zeltheiligtum von Ex. 25ff. Die Frage nach der Möglichkeit seiner Errichtung,’ Ugarit-Forschungen 7 (1975): 380. 256 Het geitenharen kleed hing dan over de houten omwalling. Uitgaande van een breedte van de planken van 1 el, moest dit kleed dus aan de bovenzijde 10+1+1 = 12 el bedekken en bleef er voor de beiden zijkanten nog 9 el over. Dit geitenharen kleed zou dan door zijn lengte van 30 el (vgl. vs8) op gelijke hoogte uitkomen als het kostbare kleed aan de binnenzijde, dat 28 el lang was.70 De theorie van Pelzl is echter in tegenspraak met dit vers waar we lezen dat het geitenharenkleed het kleed van getweernd fijn linnen aan beiden zijden zal overhangen met 1 el. |14| Ook zult gij een dekkleed voor de tent maken van roodgeverfde ramsvellen, en een dekkleed van tachasjvellen daaroverheen. Op de tweede laag dekkleden komt een derde laag te liggen. Over de grote van dit dekkleed wordt ons niet verteld. We veronderstellen dat het groter was dan de onderliggende kleden van geitenhaar. Doordat er vier lagen kleden op de tabernakel lagen, moet het gewicht daarvan aanzienlijk groot zijn geweest. We zullen dan ook zien dat de draagconstructie bijzonder sterk was. De derde laag dekkleden bestond uit roodgeverfde ramsvellen. Het ram werd geofferd tijdens de priesterwijding. We krijgen daardoor een derde functie van Christus te zien, namelijk zijn priesterlijke functie. De rode kleur herinnert ons duidelijk aan zijn overgave aan God en offer.71 Over de derde laag lag er nog een vierde laag. Deze was gemaakt van tachasvellen (zie comm. Ex25:5). h 26:15-30 – De houten constructie (15) Gij zult de balken voor de tabernakel maken van acaciahout, rechtopstaande; (16) tien el zal een balk lang zijn en anderhalve el breed. (17) Elke balk zal twee tappen hebben, zodat zij aan elkaar kunnen worden verbonden; zo zult gij met al de balken van de tabernakel doen. (18) Gij zult de balken voor de tabernakel maken, twintig balken aan de zuidkant. (19) En veertig zilveren voetstukken zult gij maken onder de twintig balken, twee voetstukken onder de ene balk voor haar beide tappen, en twee voetstukken onder de andere balk voor haar beide tappen. (20) Evenzo voor de andere zijde van de tabernakel aan de noordkant twintig balken (21) met veertig zilveren voetstukken: twee voetstukken onder de ene balk en twee voetstukken onder de andere balk. (22) Voor de achterzijde van de tabernakel aan de westkant zult gij zes balken maken. (23) Twee balken zult gij maken voor de hoeken van de tabernakel aan de achterkant. (24) Volkomen gelijk nu zullen zij zijn aan de onderkant en aan de bovenkant, tot de ene ring; zo zal het voor die beide zijn: zij zullen de beide hoeken vormen. (25) Er zullen dus acht balken zijn met haar zilveren voetstukken: zestien 70 71 B. Pelzl, ‘Das Zeltheiligtum von Ex. 25ff. Die Frage nach der Möglichkeit seiner Errichtung,’ Ugarit-Forschungen 7 (1975): 382. C.H. Mackintosh, Aantekeningen op Exodus (Winschoten:UhWdW, z.j.), 189. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 257 voetstukken; twee voetstukken onder de ene balk en twee voetstukken onder de andere balk. (26) Ook zult gij dwarsbalken maken van acaciahout: vijf voor de balken van de ene zijde van de tabernakel, (27) vijf dwarsbalken voor de balken van de andere zijde van de tabernakel, en vijf dwarsbalken voor de balken van de zijde van de tabernakel aan de achterkant naar het westen, (28) met de middelste dwarsbalk, in het midden van de balken, dwars doorlopende van het ene einde naar het andere. (29) De balken nu zult gij met goud overtrekken, de ringen zult gij van goud maken als houders voor de dwarsbalken, en de dwarsbalken zult gij met goud overtrekken. (30) Dan zult gij de tabernakel oprichten overeenkomstig het plan dat u daarvan op de berg getoond werd. |15| Gij zult de balken voor de tabernakel maken van acaciahout, rechtopstaande; Mozes krijgt te horen hoe de draagconstructie van de tabernakel gevormd dient te worden. Deze opbouw van de tabernakel herinnert aan het paviljoen dat koningin Hetepheres I, de moeder van Cheops liet maken. Ook zij gebruikte horizontale lange balken aan de boven- en onderkant die verbonden werden met verticale staven. Op de hoeken van het paviljoen bevonden zich hoekbalken.72 De balken waren van hout en overdekt met goud. Bovenaan bevonden zich haken waaraan de gordijnen konden worden vastgemaakt. Het paviljoen kon snel worden afgebroken en opgebouwd. Daardoor was het gemakkelijk verplaatsbaar. Ook elders werden soortgelijke constructies toegepast bij de Egyptenaren. |16| tien el zal een balk lang zijn en anderhalve el breed. De balken hadden een aanzienlijke grote. Het waren balken van 10 x 0,5 el = 4,84 x 0,73m. Zulke afmetingen lijken moeilijk te verkrijgen in de wildernis. Er zijn eenvoudig niet genoeg bomen met een dikte van iets meer dan 0,75m. Ook zou het gewicht van de balken zeer zwaar worden. Als de plank al 10cm dik zou zijn – wat onmogelijk lijkt – zouden we te maken hebben met een gewicht van 240kg! De meeste uitleggers stellen vandaar voor om te denken aan een open framewerk, zoals deze ook werden gebruikt in Egypte.73 Daardoor zou het gewicht aanzienlijk dalen. |17| 72 73 Elke balk zal twee tappen hebben, zodat zij aan elkaar kunnen worden verbonden; zo zult gij met al de balken van de tabernakel doen. R.K. Harrison, Introduction to the Old Testament (Grand Rapids, 1969), 404-405; J.D. Douglas e.a., The Illustrated Bible Dictionary, Vol.3 (Leicester, 1980), 1508-1509. M.J. Paul, ‘De historiciteit van de tabernakel,’ Verkenningen in Exodus, serie Bijbel en Exegese , red. A.G. Knevel, M.J. Paul en J. Broekhuis (Kampen:Kok, 1986), 100; K.A. Kitchen, ‘Some Egytpian Background to the Old Testament,’ The Tyndale House Bulletin 5-6 (1960): 7-11; R.K. Harrison, Introduction to the Old Testament (Grand Rapids, 1969), 404-405; C.L. Seow, Myth, drama, and the politics of David’s dance (Georgia, 1989), 34 nt.88. 258 De balken worden al vrij duidelijk voorbereid op de op- en afbouw van de tabernakel. Elke balk kreeg twee tappen om verbonden te kunnen worden aan de andere balken. Dit soort pen- en gaatverbindingen vinden we terug in het vakwerk van de Egyptische meubelmakers en schrijnwerkers. In Toetanchamons grafkamer bedekten drie houten schrijnen zijn kist. De grootste ervan was 5 x 3,5 x 3m en bedekt met een laagje goud (vgl. Ex25:11). Ook was elk onderdeel voorzien van een merkteken waardoor de kist snel gemonteerd kon worden. |18| Gij zult de balken voor de tabernakel maken, twintig balken aan de zuidkant. |19| En veertig zilveren voetstukken zult gij maken onder de twintig balken, twee voetstukken onder de ene balk voor haar beide tappen, en twee voetstukken onder de andere balk voor haar beide tappen. De balken rustten elk op twee zilveren voetstukken. Zodoende hebben we in totaal 40+40+16= 96 voetstukken nodig (vs19,21,25). Als we daarbij nog de vier zilveren voetstukken optellen, waarop de pilaren van het voorhangsel rustten (vs32) komen we op een totaal van honderd voetstukken (vgl. Ex38:25-27). |20| Evenzo voor de andere zijde van de tabernakel aan de noordkant twintig balken |21| met veertig zilveren voetstukken: twee voetstukken onder de ene balk en twee voetstukken onder de andere balk. |22| Voor de achterzijde van de tabernakel aan de westkant zult gij zes balken maken. Over de breedte van de tabernakel wordt niet gesproken. Wel wordt er gezegd dat aan de achterkant zes balken zullen zijn. In v23 worden de twee balken voor de hoeken genoemd. Als deze evenals de andere balken 1,5 el breed waren, was de totale achterzijde dus 8 x 1,5 = 12 el breed. |23| Twee balken zult gij maken voor de hoeken van de tabernakel aan de achterkant. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 259 |24| Volkomen gelijk nu zullen zij zijn aan de onderkant en aan de bovenkant, tot de ene ring; zo zal het voor die beide zijn: zij zullen de beide hoeken vormen. |25| Er zullen dus acht balken zijn met haar zilveren voetstukken: zestien voetstukken; twee voetstukken onder de ene balk en twee voetstukken onder de andere balk. |26| Ook zult gij dwarsbalken maken van acaciahout: vijf voor de balken van de ene zijde van de tabernakel, |27| vijf dwarsbalken voor de balken van de andere zijde van de tabernakel, en vijf dwarsbalken voor de balken van de zijde van de tabernakel aan de achterkant naar het westen, |28| met de middelste dwarsbalk, in het midden van de balken, dwars doorlopende van het ene einde naar het andere. Het is onduidelijk wat er precies wordt bedoeld met ‘de middelste dwarsbalk’. Het kan gaan om de dwarsbalk die in de dakconstructie de buitenste wanden met elkaar verbonden. Het doek op het dak zou dan niet gaan doorbuigen bij hevige regenval. We zouden dan echter een ondersteuning onder deze balk verwachten in het midden van de tabernakel. Die is echter niet aanwezig. |29| De balken nu zult gij met goud overtrekken, de ringen zult gij van goud maken als houders voor de dwarsbalken, en de dwarsbalken zult gij met goud overtrekken. |30| Dan zult gij de tabernakel oprichten overeenkomstig het plan dat u daarvan op de berg getoond werd. De waarde van de gebruikte materialen lijkt van binnen naar buiten toe minder te worden: met goud overtrokken planken, getweernd fijn linnen, geitehaar, ramsvellen en tachasvellen.74 Wie indertijd de tabernakel naderde, kwam onder de indruk van de eenvoud. Maar wie er binnenging, kwam onder de indruk van de grootheid en schoonheid. 74 C. Vonk, Genesis, Exodus, De voorzeide leer, Dl.1a (Barendrecht, 1980), 406, 409-412. 260 i 26:31-37 – Het voorhangsel en ingangsgordijn (31) Gij zult een voorhangsel maken van blauwpurper, roodpurper, scharlaken en getweernd fijn linnen; met kunstig geweven cherubs zult gij het maken. (32) Gij zult het hangen aan vier pilaren van acaciahout, met goud overtrokken, van gouden haken voorzien, op vier zilveren voetstukken. (33) Gij zult het voorhangsel onder de haken hangen en daarheen, binnen het voorhangsel, de ark der getuigenis brengen, zodat het voorhangsel voor u scheiding maakt tussen het heilige en het heilige der heiligen. (34) Gij zult het verzoendeksel op de ark der getuigenis leggen in het heilige der heiligen. (35) Gij zult de tafel buiten het voorhangsel zetten, en de menora tegenover de tafel aan de zuidzijde van de tabernakel, en de tafel zult gij plaatsen aan de noordzijde. (36) Ook zult gij een gordijn voor de ingang der tent maken van blauwpurper, roodpurper, scharlaken en getweernd fijn linnen: veelkleurig weefwerk. (37) Gij zult voor het gordijn vijf pilaren van acaciahout maken en ze met goud overtrekken, van gouden haken voorzien, en gij zult daarvoor vijf koperen voetstukken gieten. |31| Gij zult een voorhangsel maken van blauwpurper, roodpurper, scharlaken en getweernd fijn linnen; met kunstig geweven cherubs zult gij het maken. Dennett ziet in de volgorde waarin de kleden van het voorhangsel worden genoemd een diepere typologische betekenis:75 ‘In de gordijnen van de Tabernakel komt het fijn getweernde linnen het eerst; hier heeft het blauwpurper de voorrang en het fijn getweenrnde linnen komt het laatst. De reden is, dat de gordijnen van de Tabernakel ons Christus voorstellen in verbinding met de aarde en dan is de absolute reinheid van Zijn natuur het eerste dat geopenbaard wordt. Het voorhangsel laat Christus meer zien in verbinding met de hemel en daarom treedt het blauwpurper, Zijn hemelse karakter, op de voorgrond.’ |32| Gij zult het hangen aan vier pilaren van acaciahout, met goud overtrokken, van gouden haken voorzien, op vier zilveren voetstukken. |33| Gij zult het voorhangsel onder de haken hangen en daarheen, binnen het voorhangsel, de ark der getuigenis brengen, zodat het voorhangsel voor u scheiding maakt tussen het heilige en het heilige der heiligen. Tussen het heilige en het heilige der heiligen wordt er een voorhangsel gehangen. Er komt daardoor geen licht in het Allerheiligste naar binnen. 75 Dennett 1953, 163. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 261 |34| Gij zult het verzoendeksel op de ark der getuigenis leggen in het heilige der heiligen. |35| Gij zult de tafel buiten het voorhangsel zetten, en de menora tegenover de tafel aan de zuidzijde van de tabernakel, en de tafel zult gij plaatsen aan de noordzijde. Waarom de menora precies in het zuiden dient te staan blijft onduidelijk. Leon Yarden denkt dat dit gebeurt vanuit de gedachte dat de troon van God zich in het noorden bevond en het licht van de menora zodoende volledig in die richting kon schijnen (vgl. Op4:5). 76 Doordat het licht van de menora naar voren valt, is zijn licht inderdaad op het noorden gericht waar zich het reukofferaltaar bevindt en daarachter de tafel met toonbroden bevindt. |36| Ook zult gij een gordijn voor de ingang der tent maken van blauwpurper, roodpurper, scharlaken en getweernd fijn linnen: veelkleurig weefwerk. De brede ingang van de tent lag in het oosten en was gericht naar het westen. |37| j Gij zult voor het gordijn vijf pilaren van acaciahout maken en ze met goud overtrekken, van gouden haken voorzien, en gij zult daarvoor vijf koperen voetstukken gieten. 27:1-8 – Het brandofferaltaar (1) Verder moet u het altaar van acaciahout maken; de lengte moet vijf el zijn, de breedte vijf el – het altaar moet vierkant worden – en de hoogte ervan drie el. (2) U moet dan zijn horens op de vier hoeken ervan maken; zijn horens moeten er één geheel mee vormen en u moet het met koper overtrekken. (3) Verder moet u de bijbehorende potten maken om de as te verwijderen, en de bijbehorende scheppen, sprengbekkens, vorken en vuurschalen; alle bijbehorende voorwerpen moet u van koper maken. (4) U moet er vervolgens een rooster voor maken, een koperen rasterwerk en op het raster moet u vier koperen ringen maken, op de vier uiteinden ervan. (5) U moet het raster dan onder de rand van het altaar plaatsen, van onderen af, zodat het raster tot halverwege het altaar komt. (6) Verder moet u draagbomen voor het altaar maken, draagbomen van acaciahout, en ze met koper overtrekken. (7) De draagbomen ervan moeten zo in de ringen gestoken worden, dat de draagbomen aan beide zijkanten van het altaar zijn als men het draagt. (8) U moet het altaar van planken maken, vanbinnen hol; zoals Hij het u op de berg getoond heeft, zo moeten zij het maken. 76 Yarden 1971, 17, 51. 262 |1| Verder moet u het altaar van acaciahout maken; de lengte moet vijf el zijn, de breedte vijf el – het altaar moet vierkant worden – en de hoogte ervan drie el. Een nieuwe instructie volgt voor het maken van het brandofferaltaar. Dit altaar dankt zijn naam aan het offer dat er frequent op komt (Ex29:3843; Nm28-29). Het brandofferaltaar stond in het voorhof en had een afmeting van 5 x 5 x 3 el = 2,42 x 2,42 x 1,45m. Daardoor had het de grootste afmeting van de voorwerpen in de tabernakel. 77 Maar in tegenstelling tot andere altaren uit de tijd van Mozes was dit altaar bijzonder klein (vgl. 2Kr4:1; Ez43:13-14). Het leek op een draagbaar altaar dat eveneens in gebruik was bij de Assyrische koningen. Dit altaar was het eerste voorwerp, waarop het oog viel, wanneer men vanuit de legerplaats naar de ingang van de voorhof kwam. Nu is er in het verleden op gewezen dat Lv9:22 spreekt over het afdalen van Aäron vanaf het brandofferaltaar. Koekoek lijkt het gebruikt van ‘afdalen’ vanaf een hoogte van 1,45m. te overdreven. Hij oppert vandaar de mogelijkheid dat het altaar op een platform lag en een totale hoogte had van tien el (=4,84m. vgl. 2Kr4:1).78 Het altaar zou dan van verre zichtbaar zijn geweest als een lamp in de donkere nacht (vgl. Hb12:2). |2| U moet dan zijn horens op de vier hoeken ervan maken; zijn horens moeten er één geheel mee vormen en u moet het met koper overtrekken. Op de altaarhoeken moesten horens worden aangebracht. Het nut ervan wordt niet uitgelegd. Het hout lijkt een vrij ongeschikt materiaal voor een altaar. Maar door het met koper te overtrekken werd het hout hermetisch afgesloten van het vuur en was het altaar vuurbestendig. Ook leidde het koper de warmte goed en kon het hout niet verschroeien. Later zou er een tweede laag koper overheen komen die gemaakt was uit de vuurpannen van de 250 opstandige volgelingen van Korach (Nm16:36-40). |3| 77 78 Verder moet u de bijbehorende potten maken om de as te verwijderen, en de bijbehorende scheppen, sprengbekkens, vorken en vuurschalen; alle bijbehorende voorwerpen moet u van koper maken. K. Tavernier, Jezus vinden in de tabernakel (Vaassen:Medema, 2007), 91. H.G. Koekkoek, De geheimen van de offers (Alphen aan den Rijn:Stichting Het Licht des Levens, 1986), 101. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 263 De ‘potten’ werden doorgaans gebruikt voor het koken van vlees en het zuiveren van de offerplaats van vet. De ‘scheppen’ konden gebruikt worden voor het verwijderen van afvalstoffen. ‘Sprengbekkens’ dienden ervoor om de afvalstoffen in te werpen (Nm4:14; 7:13-85). Door gebruikt te maken van de ‘vorken’ kon het offervlees bewogen worden, terwijl in de ‘vuurschalen’ het smeulende vuur werd vastgehouden waarmee de priester het offer aanstak (Ex38:3; Lv10:1; Nm4:14). |4| U moet er vervolgens een rooster voor maken, een koperen rasterwerk en op het raster moet u vier koperen ringen maken, op de vier uiteinden ervan. Dit gedeelte kun je op verschillende manieren uit het Hebreeuws in het Nederlands vertalen. Het gevolg is, dat je dan ook iedere keer een ander resultaat krijgt. Ten onrechte nemen velen aan, dat het traliewerk als een rooster in het altaar geplaatst was. En ten onrechte nemen velen aan, dat het traliewerk van de halve hoogte van het altaar naar beneden liep. Voor het altaar komt het traliewerk, niet in het altaar, waar velen het tekenen, omdat ze het als een ‘rooster’ voor het hout en het vlees beschouwen! Waar moest dit netwerk bevestigd worden? Mozes moest het koperen netwerk aan de onderkant van het altaar bevestigen. Dus niet halverwege het altaar, zoals velen menen, maar aan de onderkant. Er staat niet, dat het traliewerk in het altaar gemaakt moest worden (dus aan de binnenkant van het altaar), maar ervoor (dat is aan de buitenkant)! Een betere vertaling van dit vers is: ‘Maak een netwerk van koper om er omheen te gaan.’ Van dit netwerk zegt vs5 (vgl. Ex38:4) duidelijk, dat het onder de rand van het altaar bevestigd moest worden. Het kon dus niet aan de bovenkant van het altaar, als een opstaande rand die omhoog stak, gemaakt zijn. Dan zouden de horens van het altaar verdwenen zijn achter deze rand.79 |5| U moet het raster dan onder de rand van het altaar plaatsen, van onderen af, zodat het raster tot halverwege het altaar komt. |6| Verder moet u draagbomen voor het altaar maken, draagbomen van acaciahout, en ze met koper overtrekken. 79 H.G. Koekkoek, De geheimen van de offers (Alphen aan den Rijn:Stichting Het Licht des Levens, 1986), 101. 264 |7| De draagbomen ervan moeten zo in de ringen gestoken worden, dat de draagbomen aan beide zijkanten van het altaar zijn als men het draagt. |8| U moet het altaar van planken maken, vanbinnen hol; zoals Hij het u op de berg getoond heeft, zo moeten zij het maken. Hoewel de tekst er geen verdere aanwijzing over geeft, denken uitleggers dat het altaar werd gevuld met aarde en stenen.80 k 27:9-19 – De voorhof (9) Vervolgens moet u de voorhof van de tabernakel maken: Aan de kant naar het zuiden toe moeten kleden voor de voorhof van dubbeldraads fijn linnen komen; de lengte van die ene kant is honderd el. (10) En de bijbehorende twintig pilaren en de bijbehorende twintig voetstukken moeten van koper zijn, en de haken van de pilaren en de bijbehorende verbindingsstukken van zilver. (11) Zo moeten ook aan de noordkant de kleden in de lengte honderd el lang zijn; de bijbehorende twintig pilaren en de bijbehorende twintig voetstukken moeten van koper zijn; de haken van de pilaren en de bijbehorende verbindingsstukken van zilver. (12) In de breedte van de voorhof, aan de westkant, moeten kleden komen van vijftig el, met de tien bijbehorende pilaren en de tien bijbehorende voetstukken. (13) Eveneens moet de breedte van de voorhof aan de kant naar het oosten toe vijftig el zijn, (14) zo dat er vijftien el kleden aan de ene kant zijn, met de drie bijbehorende pilaren en de drie bijbehorende voetstukken, (15) en vijftien el kleden aan de andere kant, met de drie bijbehorende pilaren en de drie bijbehorende voetstukken. (16) Verder moet er voor de poort van de voorhof een gordijn van twintig el komen, van blauwpurperen, roodpurperen en karmozijnrode wol en meerdradig fijn linnen, werk van een wever met verschillende kleuren, vier bijbehorende pilaren en vier bijbehorende voetstukken. (17) Alle pilaren rond de voorhof moeten verbindingen van zilver krijgen; de haken ervan moeten van zilver zijn en de bijbehorende voetstukken van koper. (18) De lengte van de voorhof moet honderd el zijn, de breedte vijftig en nog eens vijftig en de hoogte vijf el, van dubbeldraads fijn linnen; de bijbehorende voetstukken moeten van koper zijn. (19) Wat betreft alle voorwerpen van de tabernakel die nodig zijn in heel de dienst ervan, met alle bijbehorende pinnen en alle pinnen van de voorhof, ze moeten van koper zijn. |9| Vervolgens moet u de voorhof van de tabernakel maken: Aan de kant naar het zuiden toe moeten kleden voor de voorhof van dubbeldraads fijn linnen komen; de lengte van die ene kant is honderd el. Rondom de tabernakel kwam er een voorhof te liggen, zodat er een duidelijke afscheiding was van de tenten van de Israëlieten en de tent van God. Ook bij andere godsdiensten was zulk een voorhof dikwijls aanwezig bij de woning van de godheid. De Heer mocht niet worden gezien als eenvoudige buurman bij wie de Israëliet even gezellig naar binnen kon wandelen 80 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 195. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 265 De voorhof diende in het zuiden en noorden een afmeting te hebben van 100 el = 48,4m. en bekleed te worden met een dubbeldraads fijn linnen (vs11). Aan de westkant diende de voorhof 50 el = 24,4m. breed te zijn. |10| En de bijbehorende twintig pilaren en de bijbehorende twintig voetstukken moeten van koper zijn, en de haken van de pilaren en de bijbehorende verbindingsstukken van zilver. De fundamenten waarop de pilaren van de buitenste omheining rustten, waren gemaakt van koper. Dit staat in tegenstelling met de pilaren van de tabernakel die op zilveren fundamenten rustte. De pilaren waren nodig om het fijne linnen van de buitenste omheining aan vast te maken. Wellicht waren ze gemaakt van acaciahout, hoewel de tekst zich daar zelf niet over uitspreekt. |11| Zo moeten ook aan de noordkant de kleden in de lengte honderd el lang zijn; de bijbehorende twintig pilaren en de bijbehorende twintig voetstukken moeten van koper zijn; de haken van de pilaren en de bijbehorende verbindingsstukken van zilver. |12| In de breedte van de voorhof, aan de westkant, moeten kleden komen van vijftig el, met de tien bijbehorende pilaren en de tien bijbehorende voetstukken. |13| Eveneens moet de breedte van de voorhof aan de kant naar het oosten toe vijftig el zijn, |14| zo dat er vijftien el kleden aan de ene kant zijn, met de drie bijbehorende pilaren en de drie bijbehorende voetstukken, |15| en vijftien el kleden aan de andere kant, met de drie bijbehorende pilaren en de drie bijbehorende voetstukken. |16| Verder moet er voor de poort van de voorhof een gordijn van twintig el komen, van blauwpurperen, roodpurperen en karmozijnrode wol en meerdradig fijn linnen, werk van een wever met verschillende kleuren, vier bijbehorende pilaren en vier bijbehorende voetstukken. 266 Er was slechts één poort voor de hele voorhof waardoor iedereen naar binnen moest gaan. Op deze poort werden geen kunstige cherubs afgebeeld. Dat was enkel het geval met de doeken die aanwezig waren in de tabernakel zelf. Uiteindelijk konden vandaar enkel de priesters de cherubs zien die Gods heiligheid benadrukten. |17| Alle pilaren rond de voorhof moeten verbindingen van zilver krijgen; de haken ervan moeten van zilver zijn en de bijbehorende voetstukken van koper. |18| De lengte van de voorhof moet honderd el zijn, de breedte vijftig en nog eens vijftig en de hoogte vijf el, van dubbeldraads fijn linnen; de bijbehorende voetstukken moeten van koper zijn. Samenvattend geeft de schrijver te kennen dat de voorhof een afmeting had van 48,4 x 24,2m. De hoogte van het geheel was 5 el = 2,42m. Iemand die direct buiten de voorhof stond kon vandaar niets zien van wat zich binnen in de voorhof afspeelde. Van buiten kon er niet naar binnen worden gekeken en van binnen niet naar buiten. Het enige dat gezien kon worden waren de doeken van de tabernakel en de rook van het altaar. |19| Wat betreft alle voorwerpen van de tabernakel die nodig zijn in heel de dienst ervan, met alle bijbehorende pinnen en alle pinnen van de voorhof, ze moeten van koper zijn. Alles wat voor de dienst gebruikt diende te worden en alle pinnen van de voorhof moesten van koper worden gemaakt. Ze dienden om de tabernakel haar vastheid te geven. l 27:20-21 – De olie voor de menora (20) En u, u moet de Israëlieten gebieden, dat zij naar u toe voor het licht zuivere olie, uit gestoten olijven, meenemen om voortdurend een lamp te laten branden. (21) In de ontmoetingstent, aan de buitenkant van het voorhangsel dat tegenover de getuigenis is, moeten Aäron en zijn zonen die verzorgen, van de avond tot de ochtend, voor het aangezicht van Jahweh. Dit is voor de Israëlieten een altijddurende verordening, van geslacht op geslacht. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 267 |20| En u, u moet de Israëlieten gebieden, dat zij naar u toe voor het licht zuivere olie, uit gestoten olijven, meenemen om voortdurend een lamp te laten branden. |21| In de ontmoetingstent, aan de buitenkant van het voorhangsel dat tegenover de getuigenis is, moeten Aäron en zijn zonen die verzorgen, van de avond tot de ochtend, voor het aangezicht van Jahweh. Dit is voor de Israëlieten een altijddurende verordening, van geslacht op geslacht. m 28:1-43 – Kledij van de hogepriester (1) Wat u betreft, laat uw broer Aäron en zijn zonen die bij hem zijn, bij u komen uit het midden van de Israëlieten om Mij als priester te dienen: Aäron, Nadab en Abihu, Eleazar en Ithamar, de zonen van Aäron. (2) Vervolgens moet u voor uw broer Aäron geheiligde kleding maken om hem waardigheid en aanzien te geven. (3) En u moet zelf spreken tot allen die kunstvaardig zijn, namelijk die Ik met een geest van wijsheid vervuld heb, dat zij de kleding van Aäron moeten maken om hem te heiligen, zodat hij Mij als priester kan dienen. (4) Dit zijn dan de kledingstukken die zij moeten maken: een borsttas, een efod, een bovenkleed, een onderkleed van bewerkte stof, een tulband en een gordel. Zij moeten namelijk voor uw broer Aäron en voor zijn zonen geheiligde kleding maken om Mij als priester te dienen. (5) En zij moeten zelf daarvoor het goud en de blauwpurperen, de roodpurperen, en de scharlakenrode wol en het fijn linnen nemen. (6) Vervolgens moeten zij de efod maken van goud, van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van dubbeldraads fijn linnen, werk van een kunstenaar. (7) Hij moet twee schouderstukken hebben, die hem bijeenhouden, aan zijn beide uiteinden, zodat het geheel bijeengehouden wordt. (8) En de kunstige band van zijn efod die eraan vastzit, moet op dezelfde manier gemaakt zijn en er één geheel mee vormen: van goud, blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en dubbeldraads fijn linnen. (9) Vervolgens moet u twee onyxstenen nemen en daarin de namen van de zonen van Israël graveren: (10) zes van hun namen op de ene steen, en de namen van de zes overige op de andere steen, in de volgorde van hun geboorte. (11) Als werk van een graveerder van edelstenen, zoals men zegels graveert, moet u de twee stenen graveren, met de namen van de zonen van Israël. U moet ze zó maken dat ze gevat zijn in gouden kassen. (12) Dan moet u de twee stenen op de schouderstukken van de efod bevestigen, als gedenkstenen voor de Israëlieten. Aäron moet namelijk hun namen ter gedachtenis voor het aangezicht van Jahweh op zijn beide schouders dragen. (13) U moet ook gouden kassen maken (14) en twee kettinkjes van zuiver goud. U moet ze ineengedraaid maken, als vlechtwerk, en de gevlochten kettinkjes vastmaken aan de kassen. (15) Vervolgens moet u een borsttas van de beslissing maken, werk van een kunstenaar. U moet hem maken op dezelfde manier als de efod: van goud, van blauwpurperen, roodpurperen, en scharlakenrode wol, en van dubbeldraads fijn linnen moet u hem maken. (16) Vierkant moet hij zijn en dubbelgevouwen, zijn lengte moet een span zijn en zijn breedte een span. (17) Dan moet u hem opvullen met een edelsteenvulling, vier rijen edelstenen: een rij van een robijn, een topaas en een karbonkel; dit is de eerste rij. (18) De tweede rij: een smaragd, een saffier en een diamant. (19) De derde rij: een hyacint, een agaat en een amethist. (20) Ten slotte de vierde rij: een turkoois, een onyx en een jaspis; ze moeten in hun zettingen in goud gevat zijn. (21) En de stenen moeten overeenkomstig de namen van de zonen van Israël twaalf in getal zijn, overeenkomend met hun namen. De stenen moeten 268 zegelgraveringen krijgen, ieder met zijn naam, in overeenstemming met de twaalf stammen. (22) Verder moet u op de borsttas ineengedraaide kettinkjes maken, vlechtwerk van zuiver goud. (23) Vervolgens moet u op de borsttas twee gouden ringen maken, en de beide ringen vastmaken aan de twee uiteinden van de borsttas. (24) Dan moet u de beide gevlochten gouden kettinkjes vastmaken aan de twee ringen aan de uiteinden van de borsttas. (25) Dan moet u de twee andere uiteinden van de beide gevlochten kettinkjes vastmaken aan de twee kassen. U moet ze vastmaken aan de schouderstukken van de efod, aan de voorkant ervan. (26) U moet nog twee gouden ringen maken en ze bevestigen aan de beide andere uiteinden van de borsttas, op de zoom ervan, die aan de kant van de efod, aan de binnenkant ligt. (27) Daarna moet u nogmaals twee gouden ringen maken en ze vastmaken aan de beide schouderstukken van de efod, van onderen af, aan de voorkant, dicht bij zijn verbinding, bovenop de kunstige band van de efod. (28) Men moet verder de borsttas met zijn eigen ringen aan de ringen van de efod vastbinden met een blauwpurperen koord, zodat hij boven de kunstige band van de efod vastzit en de borsttas niet van de efod kan losraken. (29) Zo zal Aäron de namen van de zonen van Israël op de borsttas van de beslissing, op zijn hart dragen, als hij in het heiligdom binnenkomt, tot een voortdurende gedachtenis voor het aangezicht van Jahweh. (30) En u moet in de borsttas van de beslissing de urim en de thummim doen, zodat die op het hart van Aäron zijn, als hij binnenkomt voor het aangezicht van Jahweh. Zo zal Aäron de beslissing voor de Israëlieten voortdurend op zijn hart dragen voor het aangezicht van Jahweh. (31) U moet ook het bovenkleed van de efod geheel van blauwpurperen wol maken. (32) Zijn halsopening moet dan in het midden ervan zijn. Zijn opening moet rondom een zoom hebben, werk van een wever. Het moet net zo’ n opening hebben als bij een leren pantser, zodat het niet kan inscheuren. (33) Vervolgens moet u op de zomen ervan granaatappels van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol maken, dus rondom op zijn zomen, en daartussenin gouden belletjes, rondom. (34) Een gouden belletje, daarna een granaatappel, dan weer een gouden belletje en een granaatappel, rondom op de zomen van het bovenkleed. (35) Aäron moet dat namelijk dragen wanneer hij dienst doet, zodat het geluid ervan gehoord wordt als hij in het heiligdom binnenkomt voor het aangezicht van Jahweh, en als hij naar buiten gaat, opdat hij niet zal sterven. (36) U moet ook een plaat maken van zuiver goud en daarin graveren, zoals men zegels graveert: De heiligheid van Jahweh. (37) U moet die bevestigen met een blauwpurperen koord, zodat hij aan de tulband vastzit. Hij moet aan de voorkant van de tulband zitten. (38) Hij moet namelijk op het voorhoofd van Aäron zijn, zodat Aäron de ongerechtigheid kan dragen van de geheiligde gaven die de Israëlieten brengen, ja, van al hun geheiligde geschenken. Hij moet namelijk voortdurend op zijn voorhoofd zijn om hen aangenaam te maken voor het aangezicht van Jahweh. (39) U moet vervolgens het onderkleed van bewerkte stof weven, van fijn linnen. U moet bovendien een tulband van fijn linnen maken, maar de gordel moet u van borduurwerk maken. (40) U moet voor de zonen van Aäron ook onderkleren maken en u moet voor hen gordels maken. Ook moet u voor hen hoofddoeken maken, die hun waardigheid en aanzien geven. (41) U moet ze uw broer Aäron en zijn zonen aantrekken en hen zalven, wijden en heiligen, zodat zij Mij als priester kunnen dienen. (42) Vervolgens moet u linnen broeken voor hen maken om de schaamdelen te bedekken; ze moeten van de heupen tot op de dijen reiken. (43) Aäron en zijn zonen moeten ze namelijk dragen, als zij de tent van ontmoeting binnenkomen, of als zij tot het altaar naderen om in het heiligdom te dienen, opdat zij geen ongerechtigheid op zich laden en sterven. Dit is een eeuwige verordening voor hem en voor zijn nageslacht na hem. |1| Wat u betreft, laat uw broer Aäron en zijn zonen die bij hem zijn, bij u komen uit het midden van de Israëlieten om Mij als priester te dienen: Aäron, Nadab en Abihu, Eleazar en Ithamar, de zonen van Aäron. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL Ex28 geeft ons informatie over de vervaardiging kledingstukken van de hogepriester en zijn zonen. van 269 de |2| Vervolgens moet u voor uw broer Aäron geheiligde kleding maken om hem waardigheid en aanzien te geven. |3| En u moet zelf spreken tot allen die kunstvaardig zijn, namelijk die Ik met een geest van wijsheid vervuld heb, dat zij de kleding van Aäron moeten maken om hem te heiligen, zodat hij Mij als priester kan dienen. |4| Dit zijn dan de kledingstukken die zij moeten maken: een borsttas, een efod, een bovenkleed, een onderkleed van bewerkte stof, een tulband en een gordel. Zij moeten namelijk voor uw broer Aäron en voor zijn zonen geheiligde kleding maken om Mij als priester te dienen. |5| En zij moeten zelf daarvoor het goud en de blauwpurperen, de roodpurperen, en de scharlakenrode wol en het fijn linnen nemen. |6| Vervolgens moeten zij de efod maken van goud, van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van dubbeldraads fijn linnen, werk van een kunstenaar. Het kleed waarin de efod werd bewaard, herinnert ons aan de kleding van de Egyptische priesters die dienst deden. |7| Hij moet twee schouderstukken hebben, die hem bijeenhouden, aan zijn beide uiteinden, zodat het geheel bijeengehouden wordt. |8| En de kunstige band van zijn efod die eraan vastzit, moet op dezelfde manier gemaakt zijn en er één geheel mee vormen: van goud, blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en dubbeldraads fijn linnen. |9| Vervolgens moet u twee onyxstenen nemen en daarin de namen van de zonen van Israël graveren: |10| zes van hun namen op de ene steen, en de namen van de zes overige op de andere steen, in de volgorde van hun geboorte. 270 |11| Als werk van een graveerder van edelstenen, zoals men zegels graveert, moet u de twee stenen graveren, met de namen van de zonen van Israël. U moet ze zó maken dat ze gevat zijn in gouden kassen. |12| Dan moet u de twee stenen op de schouderstukken van de efod bevestigen, als gedenkstenen voor de Israëlieten. Aäron moet namelijk hun namen ter gedachtenis voor het aangezicht van Jahweh op zijn beide schouders dragen. |13| U moet ook gouden kassen maken De uitdrukking ‘gouden kassen’ geven de indruk dat de twee stenen in gouden inzettingen bevestigd waren. De uitdrukking betekent echter dat de stenen met een gouddraad werden vastgemaakt. Over deze kettinkjes lezen we in het volgende vers. |14| en twee kettinkjes van zuiver goud. U moet ze ineengedraaid maken, als vlechtwerk, en de gevlochten kettinkjes vastmaken aan de kassen. |15| Vervolgens moet u een borsttas van de beslissing maken, werk van een kunstenaar. U moet hem maken op dezelfde manier als de efod: van goud, van blauwpurperen, roodpurperen, en scharlakenrode wol, en van dubbeldraads fijn linnen moet u hem maken. De borsttas van de hogepriester was op dezelfde manier als efod gemaakt. |16| Vierkant moet hij zijn en dubbelgevouwen, zijn lengte moet een span zijn en zijn breedte een span. Het borstkleed van de hogepriester was een vierkant. De afmetingen waren 1 x 1 span = 23 x 23cm. Een span had de lengte van drie handen. |17| Dan moet u hem opvullen met een edelsteenvulling, vier rijen edelstenen: een rij van een robijn, een topaas en een karbonkel; dit is de eerste rij. De stenen in de borstplaat van de hogepriester waren dezelfde stenen als die van het hemelse Jeruzalem (Op21:16-19). De identificatie van deze stenen is zeer moeilijk.81 81 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 199. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 271 |18| De tweede rij: een smaragd, een saffier en een diamant. |19| De derde rij: een hyacint, een agaat en een amethist. |20| Ten slotte de vierde rij: een turkoois, een onyx en een jaspis; ze moeten in hun zettingen in goud gevat zijn. |21| En de stenen moeten overeenkomstig de namen van de zonen van Israël twaalf in getal zijn, overeenkomend met hun namen. De stenen moeten zegelgraveringen krijgen, ieder met zijn naam, in overeenstemming met de twaalf stammen. |22| Verder moet u op de borsttas ineengedraaide kettinkjes maken, vlechtwerk van zuiver goud. |23| Vervolgens moet u op de borsttas twee gouden ringen maken, en de beide ringen vastmaken aan de twee uiteinden van de borsttas. |24| Dan moet u de beide gevlochten gouden kettinkjes vastmaken aan de twee ringen aan de uiteinden van de borsttas. |25| Dan moet u de twee andere uiteinden van de beide gevlochten kettinkjes vastmaken aan de twee kassen. U moet ze vastmaken aan de schouderstukken van de efod, aan de voorkant ervan. |26| U moet nog twee gouden ringen maken en ze bevestigen aan de beide andere uiteinden van de borsttas, op de zoom ervan, die aan de kant van de efod, aan de binnenkant ligt. |27| Daarna moet u nogmaals twee gouden ringen maken en ze vastmaken aan de beide schouderstukken van de efod, van onderen af, aan de voorkant, dicht bij zijn verbinding, bovenop de kunstige band van de efod. 272 |28| Men moet verder de borsttas met zijn eigen ringen aan de ringen van de efod vastbinden met een blauwpurperen koord, zodat hij boven de kunstige band van de efod vastzit en de borsttas niet van de efod kan losraken. |29| Zo zal Aäron de namen van de zonen van Israël op de borsttas van de beslissing, op zijn hart dragen, als hij in het heiligdom binnenkomt, tot een voortdurende gedachtenis voor het aangezicht van Jahweh. |30| En u moet in de borsttas van de beslissing de urim en de thummim doen, zodat die op het hart van Aäron zijn, als hij binnenkomt voor het aangezicht van Jahweh. Zo zal Aäron de beslissing voor de Israëlieten voortdurend op zijn hart dragen voor het aangezicht van Jahweh. |31| U moet ook het bovenkleed van de efod geheel van blauwpurperen wol maken. Bij het blauw in het bovenkleed van de hogepriester hebben uitleggers typologisch gedacht aan de hemelse oorsprong van het hogepriesterschap. |32| Zijn halsopening moet dan in het midden ervan zijn. Zijn opening moet rondom een zoom hebben, werk van een wever. Het moet net zo’ n opening hebben als bij een leren pantser, zodat het niet kan inscheuren. |33| Vervolgens moet u op de zomen ervan granaatappels van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol maken, dus rondom op zijn zomen, en daartussenin gouden belletjes, rondom. |34| Een gouden belletje, daarna een granaatappel, dan weer een gouden belletje en een granaatappel, rondom op de zomen van het bovenkleed. Belletjes spreken van getuigenis, van wat je hoort, dus van woorden. De plaatsing ‘om en om’ geeft aan, dat deze beide met elkaar in harmonie moeten zijn. Bij Christus was dat volmaakt het geval, bij ons hoort dat zo te zijn. Door de belletjes laat de hogepriester zich horen als hij het E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 273 heiligdom ingaat en als hij eruit gaat Hij loopt niet vrijblijvend voor zichzelf, maar is in de dienst van God. |35| Aäron moet dat namelijk dragen wanneer hij dienst doet, zodat het geluid ervan gehoord wordt als hij in het heiligdom binnenkomt voor het aangezicht van Jahweh, en als hij naar buiten gaat, opdat hij niet zal sterven. |36| U moet ook een plaat maken van zuiver goud en daarin graveren, zoals men zegels graveert: De heiligheid van Jahweh. |37| U moet die bevestigen met een blauwpurperen koord, zodat hij aan de tulband vastzit. Hij moet aan de voorkant van de tulband zitten. |38| Hij moet namelijk op het voorhoofd van Aäron zijn, zodat Aäron de ongerechtigheid kan dragen van de geheiligde gaven die de Israëlieten brengen, ja, van al hun geheiligde geschenken. Hij moet namelijk voortdurend op zijn voorhoofd zijn om hen aangenaam te maken voor het aangezicht van Jahweh. Het ‘vrijwillige geschenk’ of ‘vrijwillige offer’ wordt meestal meervoudig gebruikt en is een algemene term voor de offers, waar het aspect van het geven tot uiting komt. Ook de Levieten worden een gave (voor de priesters) genoemd (Nm18:6). Zij zijn gegeven aan Jahweh. Zelfs het priesterambt is een gave (Nm18:7). |39| U moet vervolgens het onderkleed van bewerkte stof weven, van fijn linnen. U moet bovendien een tulband van fijn linnen maken, maar de gordel moet u van borduurwerk maken. |40| U moet voor de zonen van Aäron ook onderkleren maken en u moet voor hen gordels maken. Ook moet u voor hen hoofddoeken maken, die hun waardigheid en aanzien geven. De kleding van de zonen van Aäron is minder fraai dan die van de hogepriester. In plaats van een tulband dragen ze hoofddoeken die lijken op hoge witte mutsen (vgl. Ex29:9; 39:28). 274 |41| U moet ze uw broer Aäron en zijn zonen aantrekken en hen zalven, wijden en heiligen, zodat zij Mij als priester kunnen dienen. De zalving van de priester was een juridische handeling. Door de zalving werd de persoon erkend in zijn ambt en ontving hij de daarbij horende verantwoordelijkheden.82 |42| Vervolgens moet u linnen broeken voor hen maken om de schaamdelen te bedekken; ze moeten van de heupen tot op de dijen reiken. |43| Aäron en zijn zonen moeten ze namelijk dragen, als zij de tent van ontmoeting binnenkomen, of als zij tot het altaar naderen om in het heiligdom te dienen, opdat zij geen ongerechtigheid op zich laden en sterven. Dit is een eeuwige verordening voor hem en voor zijn nageslacht na hem. n 29:1-46 – Priesterwijding 82 E. Kutsch, Salbung als Rechtsakt (Berlijn, 1963), 9,23. (1) Dit nu is wat u met hen moet doen om hen te heiligen, om Mij als priester te dienen: Neem één jonge stier – het jong van een rund – en twee rammen zonder enig gebrek, (2) ongezuurd brood, ongezuurde koeken gemengd met olie, en ongezuurde platte koeken met olie bestreken. U moet ze maken van meelbloem. (3) U moet ze dan in één mand leggen en ze in de mand naar het heiligdom brengen, evenals de jonge stier en de twee rammen. (4) Dan moet u Aäron en zijn zonen bij de ingang van de tent van ontmoeting laten komen en hen met het water wassen. (5) Vervolgens moet u de kleding nemen en Aäron het onderkleed, het bovenkleed van de efod, de efod en de borsttas aantrekken en hem de kunstige band van de efod ombinden. (6) Dan moet u de tulband op zijn hoofd zetten en de heilige diadeem aan de tulband vastmaken. (7) Dan moet u de zalfolie nemen en die op zijn hoofd gieten. Zo moet u hem zalven. (8) Vervolgens moet u zijn zonen naderbij laten komen en hen de onderkleren laten aantrekken. (9) Dan moet u hun de gordel ombinden, Aäron en zijn zonen, en hun de hoofddoeken omwikkelen, opdat zij het priesterambt bezitten als een eeuwige verordening. Zo moet u Aäron en zijn zonen tot priester wijden. (10) Vervolgens moet u de jonge stier naderbij laten komen, vlak vóór de tent van ontmoeting, en Aäron en zijn zonen moeten hun handen op de kop van de stier leggen. (11) Dan moet u de jonge stier voor het aangezicht van Jahweh slachten, bij de ingang van de tent van ontmoeting. (12) Vervolgens moet u een deel van het bloed van de jonge stier nemen, en dat met uw vinger op de horens van het altaar strijken. Al het overige bloed moet u dan aan de voet van het altaar uitgieten. (13) Dan moet u al het vet dat de ingewanden bedekt, de kwab aan de lever en de beide nieren met het vet dat eraan vastzit, nemen en op het altaar in rook laten opgaan. (14) Maar het vlees van de stier, zijn huid en zijn mest moet u buiten het kamp met vuur verbranden: het is een zondoffer. (15) Vervolgens moet u de ene ram nemen, en Aäron en zijn zonen moeten hun handen op de kop van de ram leggen. (16) U moet de ram slachten, zijn bloed nemen en dat rondom op het altaar sprenkelen. (17) Dan moet u de ram in stukken verdelen, zijn ingewanden en zijn poten wassen en die op zijn rompstukken en kop leggen. (18) U moet ten slotte de hele ram op het altaar in rook laten opgaan. Het is een E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 275 brandoffer voor Jahweh, een aangename geur. Het is een vuuroffer voor Jahweh. (19) En u moet de andere ram nemen en Aäron en zijn zonen moeten hun handen op de kop van de ram leggen. (20) U moet de ram slachten, wat van zijn bloed nemen en dat strijken op de rechteroorlel van Aäron en op de rechteroorlel van zijn zonen, op de duim van hun rechterhand en op de grote teen van hun rechtervoet. Daarna moet u het overige bloed rondom op het altaar sprenkelen. (21) Dan moet u wat van het bloed nemen dat op het altaar is, en van de zalfolie, en dat sprenkelen op Aäron, op zijn kleding, op zijn zonen en op de kleding van zijn zonen. Dan zal hij geheiligd zijn, hij, zijn kleding, zijn zonen en de kleding van zijn zonen met hem. (22) Vervolgens moet u het vet van de ram en de staart, het vet dat de ingewanden bedekt, de kwab aan de lever, de beide nieren met het vet dat eraan vastzit, en de rechterachterbout nemen, want het is een ram ter inwijding. (23) Neem dan één rond brood, één met olie aangemaakte broodkoek en één platte koek uit de mand met de ongezuurde broden die voor het aangezicht van Jahweh is. (24) Dan moet u ze alle in de handen van Aäron en in de handen van zijn zonen leggen, en ze bewegen als beweegoffer voor het aangezicht van Jahweh. (25) Vervolgens moet u ze uit hun hand nemen en ze op het altaar in rook laten opgaan, boven op het brandoffer, als een aangename geur voor het aangezicht van Jahweh. Het is een vuuroffer voor Jahweh. (26) Dan moet u van de ram ter inwijding, die voor Aäron is, het borststuk nemen en dat bewegen als beweegoffer voor het aangezicht van Jahweh. Dit is dan voor u bestemd. (27) Daarna moet u het borststuk voor het beweegoffer en de achterbout voor het hefoffer, die bewogen en die opgeheven zijn, heiligen, namelijk die van de ram ter inwijding, van die voor Aäron en van die voor zijn zonen. (28) Ja, het moet voor de Israëlieten ten behoeve van Aäron en zijn zonen een eeuwige verordening zijn, want het is een hefoffer, een hefoffer van de Israëlieten, afkomstig van hun dankoffers. Het is hun hefoffer voor Jahweh. (29) En de geheiligde kleding die van Aäron is, moet voor zijn zonen na hem zijn, om hen daarin te zalven en hen daarin tot priester te wijden. (30) Wie van zijn zonen in zijn plaats priester zal worden en die de tent van ontmoeting zal binnengaan om in het heiligdom te dienen, moet die kleding zeven dagen lang aanhouden. (31) Dan moet u de ram ter inwijding nemen en zijn vlees op een heilige plaats koken. (32) En Aäron en zijn zonen moeten het vlees van de ram eten, met het brood dat in de mand is, bij de ingang van de tent van ontmoeting. (33) Zij mogen namelijk alleen die dingen eten waarmee verzoening gedaan is om hen in het priesterambt te bevestigen en hen te heiligen. Een onbevoegde echter mag er niet van eten, want het is heilig. (34) En als er van het vlees van de wijdingsoffers of van dit brood wat overblijft tot de volgende morgen, dan moet u het overschot verbranden. Het mag niet gegeten worden, want het is heilig. (35) U moet dan met Aäron en zijn zonen precies zo doen overeenkomstig alles wat Ik u geboden heb; zeven dagen lang moet de priesterwijding duren. (36) U moet ook dagelijks een jonge stier als zondoffer ter verzoening bereiden en het altaar van zonde reinigen door er verzoening voor te doen; u moet het dan zalven om het te heiligen. (37) Zeven dagen lang moet u verzoening doen voor het altaar en het heiligen; dan zal dat altaar allerheiligst zijn. Ieder die het altaar aanraakt, zal heilig zijn. (38) Dit nu is het wat u op het altaar moet bereiden: twee lammeren van een jaar oud, elke dag, en dat voortdurend. (39) Het ene lam moet u in de morgen bereiden en het andere lam moet u tegen het vallen van de avond1 bereiden, (40) met een tiende efa meelbloem, gemengd met een kwart hin1 uit olijven gestoten olie, en een plengoffer van een kwart hin wijn, voor het ene lam. (41) En het andere lam moet u bereiden tegen het vallen van de avond. U moet daarmee doen als met het ochtendgraanoffer en het bijbehorende plengoffer, als een aangename geur. Het is een offergave voor Jahweh. (42) Het moet een voortdurend brandoffer zijn, al uw generaties door, bij de ingang van de tent van ontmoeting, voor het aangezicht van Jahweh. Daar zal Ik u ontmoeten, om daar met u te spreken. (43) Daar zal Ik dan de Israëlieten ontmoeten, en zij zullen door Mijn heerlijkheid geheiligd worden. (44) Dan zal Ik de tent van ontmoeting en het altaar heiligen. Ik zal Aäron en zijn zonen heiligen om Mij als priester te dienen. (45) Ik zal dan te midden van de Israëlieten wonen, en Ik zal hun tot een God zijn. (46) En zij zullen weten 276 dat Ik Jahweh hun God ben, Die hen uit het land Egypte geleid heeft, opdat Ik in hun midden zal wonen; Ik ben Jahweh, hun God. |1| Dit nu is wat u met hen moet doen om hen te heiligen, om Mij als priester te dienen: Neem één jonge stier – het jong van een rund – en twee rammen zonder enig gebrek, In plaats van een ‘jonge stier’ kan er ook gedacht worden aan een ‘stier’. Het Hebreeuwse ben dat vertaald wordt met ‘jong’ geeft namelijk de soort aan en niet de leeftijd. 83 De stier diende als zondoffer en de twee rammen als brandoffer (vs10-14). |2| ongezuurd brood, ongezuurde koeken gemengd met olie, en ongezuurde platte koeken met olie bestreken. U moet ze maken van meelbloem. De zaken die voorgeschreven worden in dit vers dienden als wijdingsoffer (vs15-18) |3| U moet ze dan in één mand leggen en ze in de mand naar het heiligdom brengen, evenals de jonge stier en de twee rammen. |4| Dan moet u Aäron en zijn zonen bij de ingang van de tent van ontmoeting laten komen en hen met het water wassen. |5| Vervolgens moet u de kleding nemen en Aäron het onderkleed, het bovenkleed van de efod, de efod en de borsttas aantrekken en hem de kunstige band van de efod ombinden. De tekst lijkt erop te wijzen dat de efod en het borstschild over alle andere kledingsstuken wordt gedragen. Dat spreekt echter tegen de omschrijving die we in Ex28 vinden. |6| Dan moet u de tulband op zijn hoofd zetten en de heilige diadeem aan de tulband vastmaken. De diadeem wordt in het Oude Testament in verband gebracht met de koninklijke kleerdracht (2Sm1:10; 2Kn11:12; 2Kr23:11; Ps89:40). |7| 83 Dan moet u de zalfolie nemen en die op zijn hoofd gieten. Zo moet u hem zalven. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 202. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 277 Bij de inwijding van het priesterambt werd Aäron gezalfd, voordat hij met bloed werd besprenkeld. Zijn zonen werden eerst met het bloed van het offer besprenkeld en daarna pas gezalfd met heilige olie (Ex29:20-21). We vernamen van deze zalving al in Ex28:41. In deze tekst wordt ze uitvoeriger beschreven. |8| Vervolgens moet u zijn zonen naderbij laten komen en hen de onderkleren laten aantrekken. |9| Dan moet u hun de gordel ombinden, Aäron en zijn zonen, en hun de hoofddoeken omwikkelen, opdat zij het priesterambt bezitten als een eeuwige verordening. Zo moet u Aäron en zijn zonen tot priester wijden. |10| Vervolgens moet u de jonge stier naderbij laten komen, vlak vóór de tent van ontmoeting, en Aäron en zijn zonen moeten hun handen op de kop van de stier leggen. |11| Dan moet u de jonge stier voor het aangezicht van Jahweh slachten, bij de ingang van de tent van ontmoeting. |12| Vervolgens moet u een deel van het bloed van de jonge stier nemen, en dat met uw vinger op de horens van het altaar strijken. Al het overige bloed moet u dan aan de voet van het altaar uitgieten. |13| Dan moet u al het vet dat de ingewanden bedekt, de kwab aan de lever en de beide nieren met het vet dat eraan vastzit, nemen en op het altaar in rook laten opgaan. |14| Maar het vlees van de stier, zijn huid en zijn mest moet u buiten het kamp met vuur verbranden: het is een zondoffer. De stier dient als zondoffer om de priesters in hun functie te plaatsen. De nieuwtestamentische gelovige weet zich door het offer van de Messias in zijn functie als priester geplaatst. Het vlees, de huid en de mest van het dier dienen verbrand te worden buiten het kamp. |15| Vervolgens moet u de ene ram nemen, en Aäron en zijn zonen moeten hun handen op de kop van de ram leggen. 278 |16| U moet de ram slachten, zijn bloed nemen en dat rondom op het altaar sprenkelen. |17| Dan moet u de ram in stukken verdelen, zijn ingewanden en zijn poten wassen en die op zijn rompstukken en kop leggen. |18| U moet ten slotte de hele ram op het altaar in rook laten opgaan. Het is een brandoffer voor Jahweh, een aangename geur. Het is een vuuroffer voor Jahweh. De ram dient als brandoffer dat sprak van de volledige overgave aan de wil van God. Het openbaart ons dat de priesters gegrond dienen te zijn in de waarheid van volledige toewijding. |19| En u moet de andere ram nemen en Aäron en zijn zonen moeten hun handen op de kop van de ram leggen. |20| U moet de ram slachten, wat van zijn bloed nemen en dat strijken op de rechteroorlel van Aäron en op de rechteroorlel van zijn zonen, op de duim van hun rechterhand en op de grote teen van hun rechtervoet. Daarna moet u het overige bloed rondom op het altaar sprenkelen. Het bloed dient aangebracht te worden op het oor waarmee de hogepriester luistert, de duim waarmee hij zaken aanraakt en handelt en op de voeten waarmee hij over deze aarde loopt. Op die wijze spreekt deze ceremonie over de heiliging van de gelovige voor God. |21| Dan moet u wat van het bloed nemen dat op het altaar is, en van de zalfolie, en dat sprenkelen op Aäron, op zijn kleding, op zijn zonen en op de kleding van zijn zonen. Dan zal hij geheiligd zijn, hij, zijn kleding, zijn zonen en de kleding van zijn zonen met hem. |22| Vervolgens moet u het vet van de ram en de staart, het vet dat de ingewanden bedekt, de kwab aan de lever, de beide nieren met het vet dat eraan vastzit, en de rechterachterbout nemen, want het is een ram ter inwijding. |23| Neem dan één rond brood, één met olie aangemaakte broodkoek en één platte koek uit de mand met de ongezuurde broden die voor het aangezicht van Jahweh is. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 279 |24| Dan moet u ze alle in de handen van Aäron en in de handen van zijn zonen leggen, en ze bewegen als beweegoffer voor het aangezicht van Jahweh. |25| Vervolgens moet u ze uit hun hand nemen en ze op het altaar in rook laten opgaan, boven op het brandoffer, als een aangename geur voor het aangezicht van Jahweh. Het is een vuuroffer voor Jahweh. |26| Dan moet u van de ram ter inwijding, die voor Aäron is, het borststuk nemen en dat bewegen als beweegoffer voor het aangezicht van Jahweh. Dit is dan voor u bestemd. |27| Daarna moet u het borststuk voor het beweegoffer en de achterbout voor het hefoffer, die bewogen en die opgeheven zijn, heiligen, namelijk die van de ram ter inwijding, van die voor Aäron en van die voor zijn zonen. |28| Ja, het moet voor de Israëlieten ten behoeve van Aäron en zijn zonen een eeuwige verordening zijn, want het is een hefoffer, een hefoffer van de Israëlieten, afkomstig van hun dankoffers. Het is hun hefoffer voor Jahweh. |29| En de geheiligde kleding die van Aäron is, moet voor zijn zonen na hem zijn, om hen daarin te zalven en hen daarin tot priester te wijden. |30| Wie van zijn zonen in zijn plaats priester zal worden en die de tent van ontmoeting zal binnengaan om in het heiligdom te dienen, moet die kleding zeven dagen lang aanhouden. |31| Dan moet u de ram ter inwijding nemen en zijn vlees op een heilige plaats koken. |32| En Aäron en zijn zonen moeten het vlees van de ram eten, met het brood dat in de mand is, bij de ingang van de tent van ontmoeting. |33| Zij mogen namelijk alleen die dingen eten waarmee verzoening gedaan is om hen in het priesterambt te bevestigen en hen te heiligen. Een onbevoegde echter mag er niet van eten, want het is heilig. 280 |34| En als er van het vlees van de wijdingsoffers of van dit brood wat overblijft tot de volgende morgen, dan moet u het overschot verbranden. Het mag niet gegeten worden, want het is heilig. |35| U moet dan met Aäron en zijn zonen precies zo doen overeenkomstig alles wat Ik u geboden heb; zeven dagen lang moet de priesterwijding duren. |36| U moet ook dagelijks een jonge stier als zondoffer ter verzoening bereiden en het altaar van zonde reinigen door er verzoening voor te doen; u moet het dan zalven om het te heiligen. Hoewel we over deze inzetting niets verder vernemen in Lv8, lijkt het erop dat dit een verzoenings- en reingingsoffer is dat tijdens de zeven dagen van de feestelijke priesterwijding dagelijks werd gebracht.84 |37| Zeven dagen lang moet u verzoening doen voor het altaar en het heiligen; dan zal dat altaar allerheiligst zijn. Ieder die het altaar aanraakt, zal heilig zijn. |38| Dit nu is het wat u op het altaar moet bereiden: twee lammeren van een jaar oud, elke dag, en dat voortdurend. Het ‘dagelijks-’ of ‘voortdurend offer’ wordt gebruikt voor het dagelijkse morgen- en avondoffer. Men kan dit het belangrijkste offer noemen. Dit bestaat uit twee lammeren, één voor de ochtend en één voor de avond. Bij elk lam wordt een spijsoffer van meel en olie en een gietoffer van wijn toegevoegd. Het is een vuuroffer op het brandofferaltaar bij de ingang van de tabernakel. Het geheel is een opstijgoffer van voortduring of ‘dagelijks brandoffer’ (NBG). Dit alles is alleen mogelijk omdat liet door God aan gestoken vuur op het brandofferaltaar (Lv9:24) blijvend brandend wordt gehouden. Dat gebeurt door elke ochtend en avond hout op het altaar te doen (Lv6:12). Daarom wordt het vuur, ‘een vuur van voortduring’, genoemd. Het is de grootste brutaliteit als iemand dit offer van God wegneemt (Dn8:11; 11:31; 12:11). Het reukoffer dat Aäron elke ochtend en elke avond op het reukofferaltaar moest brengen, wordt ook een ‘reukwerk van voortduring’ genoemd (Ex30:8). Ook de verzorging van de lampen voor de menora elke avond en ochtend wordt ‘voortdurend offer’ genoemd (Lv24:1-4), hoewel het hier niet om een offer in de nauwe betekenis van het woord gaat. Bij de verversing van broden op de tafel van 84 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 205. E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL 281 de toonbroden, elke week op sabbat, staat ook het woord ‘voortdurend offer’ (Lv24:8). Het wordt daarom ‘het brood van de voortduring’ genoemd (Nm4:7). |39| Het ene lam moet u in de morgen bereiden en het andere lam moet u tegen het vallen van de avond1 bereiden, |40| met een tiende efa meelbloem, gemengd met een kwart hin1 uit olijven gestoten olie, en een plengoffer van een kwart hin wijn, voor het ene lam. Een hin werd in de oudheid als inhoudsmaat gebruikt. Een hin kwam ongeveer overeen met een efa is bevat 22 liter. |41| En het andere lam moet u bereiden tegen het vallen van de avond. U moet daarmee doen als met het ochtendgraanoffer en het bijbehorende plengoffer, als een aangename geur. Het is een offergave voor Jahweh. |42| Het moet een voortdurend brandoffer zijn, al uw generaties door, bij de ingang van de tent van ontmoeting, voor het aangezicht van Jahweh. Daar zal Ik u ontmoeten, om daar met u te spreken. |43| Daar zal Ik dan de Israëlieten ontmoeten, en zij zullen door Mijn heerlijkheid geheiligd worden. In het Hebreeuws staat er letterlijk ‘het zal door Mijn heerlijkheid geheiligd worden’. Onder de uitleggers is er discussie waarnaar dit ‘het’ verwijst. Er kan gedacht worden aan de ingang van de tent (vs42) of aan het volk Israël (vs43a). Doordat de lezing van het slot van dit vers onduidelijk is, zijn er enkele tekstveranderingen voorgesteld. Vg voegt het woord ‘altaar’ in om te verduidelijken dat het altaar met ‘het’ wordt bedoeld. LXX, Pes en Tg lezen ‘Ik ben geheiligd door zijn heerlijkheid’. |44| Dan zal Ik de tent van ontmoeting en het altaar heiligen. Ik zal Aäron en zijn zonen heiligen om Mij als priester te dienen. |45| Ik zal dan te midden van de Israëlieten wonen, en Ik zal hun tot een God zijn. 282 God beloofde niet dat Hij slechts af en toe de Israëlieten zou bezoeken, maar dat Hij voortdurend in hun midden aanwezig zou zijn. Nadat het verbond met het volk was gesloten zou Hij in hun midden wonen en hun God zijn (vgl. Gn17:8; Ex6:7). |46| o En zij zullen weten dat Ik Jahweh hun God ben, Die hen uit het land Egypte geleid heeft, opdat Ik in hun midden zal wonen; Ik ben Jahweh, hun God. 30:1-10 – Het gouden altaar (1) U moet ook een altaar voor het branden van reukwerk maken. Van acaciahout moet u het maken; (2) zijn lengte moet een el zijn en de breedte een el – vierkant moet het zijn – en zijn hoogte twee el; de bijbehorende horens moeten er één geheel mee vormen. (3) U moet dat vervolgens met zuiver goud overtrekken, zijn bovenkant, zijn wanden rondom, en zijn horens. Ook moet u er een gouden rand omheen maken. (4) Ook moet u er twee gouden ringen voor maken, onderaan de rand ervan; aan zijn beide kanten moet u die maken, aan weerskanten ervan. Ze moeten dan dienen als houders voor de draagbomen om het altaar daarmee te kunnen dragen. (5) Verder moet u de draagbomen van acaciahout maken en ze met goud overtrekken. (6) U moet het vervolgens vóór het voorhangsel, dat voor de ark van de getuigenis hangt, plaatsen, vóór het verzoendeksel, dat boven de getuigenis is, waar Ik u zal ontmoeten. (7) En Aäron moet daarop geurig reukwerk in rook laten opgaan. Elke morgen, als hij de lampen in orde gebracht heeft, moet hij het in rook laten opgaan. (8) Ook als Aäron de lampen tegen het vallen van de avond1 zal aansteken, moet hij het in rook laten opgaan. Het moet een voortdurend reukwerk zijn voor het aangezicht van Jahweh, al uw generaties door. (9) U mag daarop geen ander reukwerk in rook op laten gaan, geen brandoffer of een graanoffer. En u mag daarop geen plengoffer uitgieten. (10) Aäron moet dan eenmaal per jaar aan de horens van het altaar verzoening doen met een deel van het bloed van het zondoffer ter verzoening. Eenmaal per jaar moet hij aan de horens verzoening doen, al uw generaties door; het is allerheiligst voor Jahweh. Het reukwerkaltaar kenmerkte zich door luxe. Het was overtrokken met zuiver goud en stond voor het aangezicht van Jahweh. Vanwege het eerste kreeg het de naam ‘gouden altaar’ (Ex40:5; Nm4:11), vanwege het laatste was het verbonden met Gods genade (Lv16:18). |1| U moet ook een altaar voor het branden van reukwerk maken. Van acaciahout moet u het maken; Het reukwerk wordt in het Oude Testament al gezien als een symbolische verwijzing naar de gelovigen (Ps141:2). Die betekenis vinden we terug in het Nieuwe Testament (Op5:3,8). E X O D U S 25:1-30:10 – INSTRUCTIES VOOR DE TABERNAKEL |2| 283 zijn lengte moet een el zijn en de breedte een el – vierkant moet het zijn – en zijn hoogte twee el; de bijbehorende horens moeten er één geheel mee vormen. Soortgelijke altaren met horens gebruikten destijds de volken in het land voor hun goden.85 |3| U moet dat vervolgens met zuiver goud overtrekken, zijn bovenkant, zijn wanden rondom, en zijn horens. Ook moet u er een gouden rand omheen maken. |4| Ook moet u er twee gouden ringen voor maken, onderaan de rand ervan; aan zijn beide kanten moet u die maken, aan weerskanten ervan. Ze moeten dan dienen als houders voor de draagbomen om het altaar daarmee te kunnen dragen. |5| Verder moet u de draagbomen van acaciahout maken en ze met goud overtrekken. |6| U moet het vervolgens vóór het voorhangsel, dat voor de ark van de getuigenis hangt, plaatsen, vóór het verzoendeksel, dat boven de getuigenis is, waar Ik u zal ontmoeten. De tekst ‘vóór het verzoendeksel, dat boven de getuigenis is’ is afwezig in meerdere Hebreeuwse handschriften, LXX en Sam. Werd ‘verzoendeksel’ ( )כִיפש הָרתen ‘voorhangsel’ ( )פ(הָרכהתverwisseld in gedachten en vandaar gezien als een tegenstrijdigheid in het vers? Dat lijkt moeilijk het geval te zijn, omdat het voorhangsel voor iets hangt, en het deksel op iets ligt. |7| En Aäron moet daarop geurig reukwerk in rook laten opgaan. Elke morgen, als hij de lampen in orde gebracht heeft, moet hij het in rook laten opgaan. Het is opvallend dat het letterlijke ‘verbranden’ de betekenis ‘laten opgaan’ krijgt in dit vers. |8| 85 Ook als Aäron de lampen tegen het vallen van de avond1 zal aansteken, moet hij het in rook laten opgaan. Het moet een voortdurend reukwerk zijn voor het aangezicht van Jahweh, al uw generaties door. Galling 1962, 699. 284 Het reukoffer werd elke morgen en avond voor het aangezicht van de Heer gebracht door de priester. Bij dit reukoffer werd vaak witte wierook gebruikt. |9| U mag daarop geen ander reukwerk in rook op laten gaan, geen brandoffer of een graanoffer. En u mag daarop geen plengoffer uitgieten. |10| Aäron moet dan eenmaal per jaar aan de horens van het altaar verzoening doen met een deel van het bloed van het zondoffer ter verzoening. Eenmaal per jaar moet hij aan de horens verzoening doen, al uw generaties door; het is allerheiligst voor Jahweh. De perikoop wordt afgesloten met het voorschrift aan de hogepriester om het bloed van het zondoffer op de verzoendag aan de horens van het altaar te besprenkelen. Er wordt niet gesproken over ‘eens en voor al’; daarvoor is de Messias als hogepriester nodig. B 30:11-16 – Instructies voor het losgeld (11) Verder sprak Jahweh tot Mozes: (12) Wanneer u het aantal van de Israëlieten opneemt, volgens hun tellingen, dan moet ieder bij hun telling aan Jahweh een losgeld geven voor zijn leven, opdat er bij hun telling geen plaag over hen komt. (13) Dit moeten allen die meegeteld worden, geven: een halve sikkel, gerekend volgens de sikkel van het heiligdom (de sikkel is twintig gera waard), een halve sikkel als een hefoffer voor Jahweh. (14) Al wie meegeteld wordt, van twintig jaar oud en daarboven, moet het hefoffer voor Jahweh geven. (15) De rijke mag niet meer en de arme niet minder geven dan een halve sikkel, als u Jahweh het hefoffer geeft om voor uw leven verzoening te doen. (16) U moet het geld ter verzoening van de Israëlieten nemen en het bestemmen voor de dienst van de tent van ontmoeting. Het moet een herinnering voor de Israëlieten zijn voor het aangezicht van Jahweh, om voor uw leven verzoening te doen. Op een niet meteen te verklaren wijze doorbreekt dit gedeelte thematisch het vorige betoog. Dat er een nieuw deel begint toont ook de aanhef: ‘Jahweh sprak tot Mozes’ (vs11), die we eerder in 25:1 vonden. Een mogelijk verband is de relatie tussen de verzoening van het leven in dit gedeelte en de verzoening waarvan sprake was in aan het slot van de instructies over het gouden altaar (vs10). |11| Verder sprak Jahweh tot Mozes: E X O D U S 30:11-16 – INSTRUCTIES VOOR HET LOSGELD |12| 285 Wanneer u het aantal van de Israëlieten opneemt, volgens hun tellingen, dan moet ieder bij hun telling aan Jahweh een losgeld geven voor zijn leven, opdat er bij hun telling geen plaag over hen komt. Mozes zou straks de Israëlieten moeten gaan tellen (Nm1). Bij die telling diende hij rekening te houden met het losgeld dat elke Israëliet moet geven aan Jahweh. Daardoor zou het duidelijk maken dat het ‘t leven van God had ontvangen. Zou het volk dat bedrag niet betalen, dan zou er een plaag over hen komen. Het is hierbij verder onduidelijk of deze betaling enkel eenmalig diende te gebeuren (bij de telling van Mozes) of dat het telkens moest plaatsvinden bij elke telling. 86 Algemeen was zulk een telling wel niet aantrekkelijk in de oudheid en leefde er een vrees voor de wraak van de goden.87 |13| Dit moeten allen die meegeteld worden, geven: een halve sikkel, gerekend volgens de sikkel van het heiligdom (de sikkel is twintig gera waard), een halve sikkel als een hefoffer voor Jahweh. Elke Israëliet die ouder was dan twintig jaar (vs14) diende Jahweh een hefoffer te brengen dat bestemd was voor het heiligdom. Dat hefoffer was gelijk aan een halve heilige sikkel van tien gera (5,7 gram). |14| Al wie meegeteld wordt, van twintig jaar oud en daarboven, moet het hefoffer voor Jahweh geven. |15| De rijke mag niet meer en de arme niet minder geven dan een halve sikkel, als u Jahweh het hefoffer geeft om voor uw leven verzoening te doen. Ondanks maatschappelijk verschil waren de rijke en arme gelijk voor Jahweh als het ging over het hefoffer waarmee ze voor hun leven verzoening deden.88 Het offer dat gebracht moest worden, was voor alle mensen gelijk. |16| 86 87 88 U moet het geld ter verzoening van de Israëlieten nemen en het bestemmen voor de dienst van de tent van ontmoeting. Het moet een herinnering voor de Israëlieten zijn voor het aangezicht van Jahweh, om voor uw leven verzoening te doen. D.K. Stuart, Exodus (NAC; Nashville:Broadman & Holman, 2006), 636. E.A. Speiser, ‘Census and ritual expiation in Mari and Israel,’ Bulletin of the American Schools of Oriental Research 149 (1958): 17-25. J.I. Durham, Exodus (WBC; Dallas:Word, 1987), 403. 286 Het hefoffer diende voor de dienst in Gods heiligdom (vs13). Door dit te betalen zou de Israëliet er bij een bezoek aan het heiligdom aan herinnert worden dat Hij aan Jahweh zijn leven dankt. C 30:17-21 – Instructies voor het bronzen wasvat (17) En Jahweh sprak tot Mozes: (18) U moet vervolgens een bronzen wasvat maken, met een bijbehorend bronzen onderstel, om zich te wassen. En u moet het plaatsen tussen de tent van ontmoeting en het altaar, en er water in doen, (19) zodat Aäron en zijn zonen hun handen en voeten met water daaruit kunnen wassen. (20) Wanneer zij de tent van ontmoeting binnengaan, moeten zij zich met water wassen, opdat zij niet sterven. Of wanneer zij tot het altaar naderen om dienst te doen door een vuuroffer voor Jahweh in rook te laten opgaan, (21) moeten zij hun handen en voeten wassen, opdat zij niet sterven. Dit is een eeuwige verordening voor hen, voor Aäron en zijn nageslacht, al hun generaties door. |17| En Jahweh sprak tot Mozes: |18| U moet vervolgens een bronzen wasvat maken, met een bijbehorend bronzen onderstel, om zich te wassen. En u moet het plaatsen tussen de tent van ontmoeting en het altaar, en er water in doen, Het wasvat was nodig om de priester te reinigen van alle stof. Hij moest rein voor God verschijnen. Het wassen met water maakte de priester geschikt voor zijn dienst in het heiligdom. Over de afmetingen van dit wasvat wordt er niets gezegd. Alle afbeeldingen die we er vandaar van hebben, berusten op de fantasie van de ontwerpers van die afbeeldingen. |19| zodat Aäron en zijn zonen hun handen en voeten met water daaruit kunnen wassen. |20| Wanneer zij de tent van ontmoeting binnengaan, moeten zij zich met water wassen, opdat zij niet sterven. Of wanneer zij tot het altaar naderen om dienst te doen door een vuuroffer voor Jahweh in rook te laten opgaan, Later zou de Messias ook de gelovigen reinigen, zodat ze zonder smet voor God konden verschijnen (Ef5:25-27). |21| moeten zij hun handen en voeten wassen, opdat zij niet sterven. Dit is een eeuwige verordening voor hen, voor Aäron en zijn nageslacht, al hun generaties door. E X O D U S 30:22-38 – INSTRUCTIES VOOR DE ZALFOLIE EN WIEROOK D 287 30:22-38 – Instructies voor de zalfolie en wierook (22) Verder sprak Jahweh tot Mozes: (23) Wat u betreft, neem voor uzelf de beste specerijen: vijfhonderd sikkel vloeibare mirre, en half zoveel ervan, dus tweehonderdvijftig, sikkel geurige kaneel, tweehonderdvijftig sikkel geurige kalmoes, (24) ook vijfhonderd sikkel kassia, gerekend volgens de sikkel van het heiligdom, en een hin olijfolie. (25) U moet daarvan de heilige zalfolie maken, een zorgvuldig bereid mengsel, werk van een zalfbereider. Het moet heilige zalfolie zijn. (26) U moet daarmee de tent van ontmoeting zalven, de ark van de getuigenis, (27) de tafel met alle bijbehorende voorwerpen, de menora met de bijbehorende voorwerpen, het reukofferaltaar, (28) het brandofferaltaar met alle bijbehorende voorwerpen, en het wasvat met zijn onderstel. (29) U moet ze dan heiligen, zodat ze allerheiligst zijn; ieder die ze aanraakt, wordt heilig. (30) U moet ook Aäron en zijn zonen zalven, en hen heiligen om Mij als priester te dienen. (31) Vervolgens moet u tot de Israëlieten spreken: Dit is heilige zalfolie voor Mij, al uw generaties door. (32) Een mensenlichaam mag er niet mee gezalfd worden; en u mag niet iets soortgelijks maken volgens deze bereidingswijze; ze is heilig, heilig moet ze voor u zijn. (33) Ieder die zo’n mengsel maakt als dit, of die daarvan iets op een onbevoegde strijkt, moet uitgeroeid worden vanuit zijn volksgenoten. (34) Verder zei Jahweh tegen Mozes: Neem voor uzelf geurige specerijen: druipende hars, onyx en galbanum, dus geurige specerijen, en zuivere wierook. Dit alles moet in gelijke hoeveelheden zijn. (35) Dan moet u daar reukwerk van maken, een mengsel, werk van een zalfbereider, met zout gemengd, zuiver en heilig. (36) Vervolgens moet u een deel daarvan tot heel fijn poeder wrijven en daarvan voor de getuigenis in de tent van ontmoeting leggen, waar Ik u ontmoeten zal. Het moet allerheiligst voor u zijn. (37) Wat het reukwerk betreft dat u maakt, volgens deze bereidingswijze mag u ook niets voor uzelf maken; het moet u heilig zijn, voor Jahweh. (38) Ieder die iets dergelijks maakt om de geur daarvan te ruiken, moet uitgeroeid worden vanuit zijn volksgenoten. |22| Verder sprak Jahweh tot Mozes: |23| Wat u betreft, neem voor uzelf de beste specerijen: vijfhonderd sikkel vloeibare mirre, en half zoveel ervan, dus tweehonderdvijftig, sikkel geurige kaneel, tweehonderdvijftig sikkel geurige kalmoes, De specerijen die Mozes in deze verzen noemt, waren wellicht via Arabië geïmporteerd geweest. Kalmoes was in elk geval afkomstig uit India. |24| ook vijfhonderd sikkel kassia, gerekend volgens de sikkel van het heiligdom, en een hin olijfolie. De kassia werd gewonnen uit de bast van de kaneelboom in het Verre Oosten. Het diende gemengd te worden met een hin olijfolie. |25| U moet daarvan de heilige zalfolie maken, een zorgvuldig bereid mengsel, werk van een zalfbereider. Het moet heilige zalfolie zijn. 288 |26| U moet daarmee de tent van ontmoeting zalven, de ark van de getuigenis, |27| de tafel met alle bijbehorende voorwerpen, de menora met de bijbehorende voorwerpen, het reukofferaltaar, |28| het brandofferaltaar met alle bijbehorende voorwerpen, en het wasvat met zijn onderstel. |29| U moet ze dan heiligen, zodat ze allerheiligst zijn; ieder die ze aanraakt, wordt heilig. |30| U moet ook Aäron en zijn zonen zalven, en hen heiligen om Mij als priester te dienen. |31| Vervolgens moet u tot de Israëlieten spreken: Dit is heilige zalfolie voor Mij, al uw generaties door. |32| Een mensenlichaam mag er niet mee gezalfd worden; en u mag niet iets soortgelijks maken volgens deze bereidingswijze; ze is heilig, heilig moet ze voor u zijn. |33| Ieder die zo’n mengsel maakt als dit, of die daarvan iets op een onbevoegde strijkt, moet uitgeroeid worden vanuit zijn volksgenoten. |34| Verder zei Jahweh tegen Mozes: Neem voor uzelf geurige specerijen: druipende hars, onyx en galbanum, dus geurige specerijen, en zuivere wierook. Dit alles moet in gelijke hoeveelheden zijn. De druipende hars vloeide uit de storaxboom. Onyx was afkomstig uit een gespleten mosselen die voorkwamen in de Rode Zee leefde. Het werd uit de schelp van het dier geperst. Galbanum kwam hoofdzakelijk voor in Perzië. Het was het gom van een kruidige bergheester. De wierook kwam ‘s nachts uit een inkerving in de boom. Deze boom groeide in Zuid-Arabië en Somaliland (Hl3:6). |35| Dan moet u daar reukwerk van maken, een mengsel, werk van een zalfbereider, met zout gemengd, zuiver en heilig. E X O D U S 30:22-38 – INSTRUCTIES VOOR DE ZALFOLIE EN WIEROOK 289 |36| Vervolgens moet u een deel daarvan tot heel fijn poeder wrijven en daarvan voor de getuigenis in de tent van ontmoeting leggen, waar Ik u ontmoeten zal. Het moet allerheiligst voor u zijn. |37| Wat het reukwerk betreft dat u maakt, volgens deze bereidingswijze mag u ook niets voor uzelf maken; het moet u heilig zijn, voor Jahweh. |38| Ieder die iets dergelijks maakt om de geur daarvan te ruiken, moet uitgeroeid worden vanuit zijn volksgenoten. E 31:1-11 – Instructies voor Bazeel en Oholiab (1) Daarna sprak Jahweh tot Mozes: (2) Zie, Ik heb Bezaleël, de zoon van Uri, de zoon van Hur, uit de stam Juda, bij zijn naam geroepen. (3) Ik heb hem vervuld met de Geest van God, met wijsheid, inzicht, kennis en allerlei vakbekwaamheid, (4) om ontwerpen te bedenken en uit te voeren in goud, zilver en brons; (5) en om edelstenen te bewerken en in te zetten, en om hout te bewerken, dus om allerlei werk te verrichten. (6) En Ik, zie, Ik heb Aholiab, de zoon van Ahisamach, uit de stam Dan, aan hem toegevoegd. En in het hart van ieder die kunstvaardig is, heb Ik wijsheid gegeven. Zij moeten namelijk alles maken wat Ik u geboden heb: (7) de tent van ontmoeting, de ark van de getuigenis, het verzoendeksel dat daarop is, alle bij de tent behorende voorwerpen, (8) de tafel met zijn voorwerpen, de zuiver gouden menora met al zijn voorwerpen, het reukofferaltaar, (9) het brandofferaltaar met al zijn voorwerpen, het wasvat met zijn onderstel, (10) de ambtskleding, de geheiligde kleding van de priester Aäron, de kleding van zijn zonen om daarin als priester te dienen, (11) de zalfolie en het geurige reukwerk voor het heiligdom. Overeenkomstig alles wat Ik u geboden heb, moeten zij het maken. |1| Daarna sprak Jahweh tot Mozes: |2| Zie, Ik heb Bezaleël, de zoon van Uri, de zoon van Hur, uit de stam Juda, bij zijn naam geroepen. De naam Bezaleël betekent ‘in de schaduw van de Almachtige’. Hij was afkomstig uit de stam Juda en in 1Kr2:18-20 verbonden met Kaleb. Kaleb was aanvankelijk een zelfstandige stam die buiten Israël stond (Re1:11-15; 1Sm30:14). Zij leefden vroeger in het zuiden van Kanaän en waren verbonden met de Horieten. Vandaar dat wellicht de naam Hur genoemd wordt bij Bezaleël. |3| Ik heb hem vervuld met de Geest van God, met wijsheid, inzicht, kennis en allerlei vakbekwaamheid, 290 De eerste persoon in de Bijbel die vervuld was met Gods Geest was de vakman Bezaleël. Hij werd geholpen in zijn taken door andere Israëlieten. ‘Iedere man die kunstvaardig is, aan wie Jahweh wijsheid en inzicht in die dingen geschonken heeft, zodat hij verstand heeft van al het werk voor de dienst van het heiligdom’ (Ex36:1). ‘Iedere vrouw die kunstvaardig was, spon eigenhandig en zij bracht het gesponnene, het blauwpurper, scharlaken en het fijne linnen. Alle kunstvaardige vrouwen, wier hart haar daartoe dreef, sponnen het geitenhaar’ (Ex35:25-26). |4| om ontwerpen te bedenken en uit te voeren in goud, zilver en brons; |5| en om edelstenen te bewerken en in te zetten, en om hout te bewerken, dus om allerlei werk te verrichten. |6| En Ik, zie, Ik heb Aholiab, de zoon van Ahisamach, uit de stam Dan, aan hem toegevoegd. En in het hart van ieder die kunstvaardig is, heb Ik wijsheid gegeven. Zij moeten namelijk alles maken wat Ik u geboden heb: |7| de tent van ontmoeting, de ark van de getuigenis, het verzoendeksel dat daarop is, alle bij de tent behorende voorwerpen, |8| de tafel met zijn voorwerpen, de zuiver gouden menora met al zijn voorwerpen, het reukofferaltaar, Zowat alle Nederlandse vertalingen voegen in dit vers ‘gouden’ toe. Het is echter veel logischer dat de schrijver niet wil spreken over het zuivere goud van de menora, maar over de zuivere menora (zo: SV). |9| het brandofferaltaar met al zijn voorwerpen, het wasvat met zijn onderstel, |10| de ambtskleding, de geheiligde kleding van de priester Aäron, de kleding van zijn zonen om daarin als priester te dienen, |11| de zalfolie en het geurige reukwerk voor het heiligdom. Overeenkomstig alles wat Ik u geboden heb, moeten zij het maken. E X O D U S 31:12-18 – INSTRUCTIES OVER DE SABBAT F 291 31:12-18 – Instructies over de sabbat (12) Verder zei Jahweh tegen Mozes: (13) U dan, spreek tot de Israëlieten en zeg: U moet zeker Mijn sabbatten in acht nemen, want dat is een teken tussen Mij en u, al uw generaties door, zodat men weet dat Ik Jahweh ben, Die u heiligt. (14) Ja, u moet de sabbat in acht nemen, want die is voor u heilig. Wie hem ontheiligt, moet zeker ter dood gebracht worden, ja, ieder die op die dag werk verricht, die persoon moet uitgeroeid worden uit het midden van zijn volk. (15) Zes dagen zal er werk verricht worden, maar op de zevende dag is het sabbat, een dag van volkomen rust, heilig voor Jahweh. Ieder die op de sabbatdag werk verricht, moet zeker gedood worden. (16) Laat de Israëlieten dan de sabbat in acht nemen, door de sabbat na te leven, al hun generaties door, als een eeuwig verbond. (17) Hij zal tussen Mij en de Israëlieten voor eeuwig een teken zijn, want Jahweh heeft in zes dagen de hemel en de aarde gemaakt, en op de zevende dag heeft Hij gerust en Zich verkwikt. (18) En toen Jahweh geëindigd had met hem te spreken op de berg Sinaï, gaf Hij Mozes de twee tafelen van de getuigenis, tafelen van steen, beschreven met de vinger van God. In dit zevende gedeelte waarin Jahweh tot Mozes spreekt, gaat het om de sabbat op de zevende dag. Ook bij de bouw van het heiligdom dient het volk de sabbat te houden. |12| Verder zei Jahweh tegen Mozes: |13| U dan, spreek tot de Israëlieten en zeg: U moet zeker Mijn sabbatten in acht nemen, want dat is een teken tussen Mij en u, al uw generaties door, zodat men weet dat Ik Jahweh ben, Die u heiligt. Jahweh spreekt opnieuw tot de Israëlieten over de sabbat (Ex16:23-24; 20:8-9; 23:12-13). Voor het eerst wordt daarbij een stafbepaling genoemd. |14| Ja, u moet de sabbat in acht nemen, want die is voor u heilig. Wie hem ontheiligt, moet zeker ter dood gebracht worden, ja, ieder die op die dag werk verricht, die persoon moet uitgeroeid worden uit het midden van zijn volk. De workaholic staat in de Mozaïsche Thora ten dode opgeschreven als hij blijft vasthouden aan zijn gewoonte. Overuren blijven maken, zelfs op Gods feestdagen, staat in de Thora gelijk aan een grote criminaliteit tegenover Jahweh en de mensheid. |15| Zes dagen zal er werk verricht worden, maar op de zevende dag is het sabbat, een dag van volkomen rust, heilig voor Jahweh. Ieder die op de sabbatdag werk verricht, moet zeker gedood worden. 292 |16| Laat de Israëlieten dan de sabbat in acht nemen, door de sabbat na te leven, al hun generaties door, als een eeuwig verbond. |17| Hij zal tussen Mij en de Israëlieten voor eeuwig een teken zijn, want Jahweh heeft in zes dagen de hemel en de aarde gemaakt, en op de zevende dag heeft Hij gerust en Zich verkwikt. |18| En toen Jahweh geëindigd had met hem te spreken op de berg Sinaï, gaf Hij Mozes de twee tafelen van de getuigenis, tafelen van steen, beschreven met de vinger van God. Na een lange uitweiding neemt de auteur van Ex de draad weer op bij Ex24:18. Jahweh geeft aan Mozes de twee tafelen van de getuigenis. Meteen in het volgende hoofdstuk zullen we echter vernemen over de ontrouw van het volk. Jahweh is heilig en het volk onheilig. E X O D U S 32:1-35 – GOUDEN KALF 293 21 | 32:1-35 – Gouden kalf (1) Toen het volk zag dat het lang duurde voor Mozes van de berg afdaalde, kwam het volk bijeen bij Aäron, en zij zeiden tegen hem: Sta op, maak voor ons goden die voor ons uit gaan, want die Mozes, de man die ons uit het land Egypte geleid heeft – wij weten niet wat er met hem gebeurd is. (2) En Aäron zei tegen hen: Ruk de gouden ringen in de oren van uw vrouwen, uw zonen en uw dochters af, en breng ze bij mij. (3) Toen rukte heel het volk de gouden ringen in hun oren af, en zij brachten ze bij Aäron. (4) Hij nam ze van hen aan, hij bewerkte ze met een graveerstift en maakte er een gegoten kalf van. Toen zeiden zij: Dit zijn uw goden, Israël, die u uit het land Egypte geleid hebben. (5) Toen Aäron dat zag, bouwde hij er een altaar voor, en Aäron kondigde aan: Morgen is er een feest voor Jahweh! (6) Zij stonden de volgende dag vroeg op, offerden brandoffers en brachten ook dankoffers. Het volk ging daarna zitten om te eten en te drinken; vervolgens stonden zij op om uitbundig feest te vieren. (7) Toen sprak Jahweh tot Mozes: Ga, daal af, want dat volk van u, dat u uit het land Egypte hebt geleid, heeft verderfelijk gehandeld. (8) Zij zijn al snel afgeweken van de weg die Ik hun geboden had: zij hebben voor zichzelf een gegoten kalf gemaakt, zij buigen zich ervoor neer, offeren eraan en zeggen: Dit zijn uw goden, Israël, die u uit het land Egypte geleid hebben. (9) Ook zei Jahweh tegen Mozes: Ik heb dit volk gezien, en zie, het is een halsstarrig volk. (10) Nu dan, laat Mij begaan, zodat Mijn toorn tegen hen ontbrandt en Ik hen vernietig. Dan zal Ik u tot een groot volk maken. (11) Maar Mozes trachtte het aangezicht van Jahweh, zijn God, gunstig te stemmen, en zei: Jahweh, waarom zou Uw toorn ontbranden tegen Uw volk, dat U met grote kracht en sterke hand uit het land Egypte geleid hebt? (12) Waarom zouden de Egyptenaren zeggen: Met kwade bedoeling heeft Hij hen uitgeleid, om hen in de bergen te doden en hen van de aardbodem te vernietigen? Laat Uw brandende toorn varen, en heb berouw over het kwaad van Uw volk. (13) Denk aan Abraham, aan Izak en aan Israël, Uw dienaren, aan wie U bij Uzelf hebt gezworen en tot wie u gesproken hebt: Ik zal uw nageslacht talrijk maken als de sterren aan de hemel, en dit hele land waarover Ik gesproken heb, zal Ik aan uw nageslacht geven, zodat zij het voor eeuwig in erfbezit nemen. (14) Toen kreeg Jahweh berouw over het kwaad, dat Hij gesproken had Zijn volk te zullen aandoen. (15) En Mozes keerde zich om en daalde de berg af, met de twee tafelen van de getuigenis in zijn hand. Deze tafelen waren aan beide kanten beschreven; ze waren aan de ene en aan de andere kant beschreven. (16) Die tafelen waren Gods eigen werk; ook was het schrift Gods eigen schrift, in de tafelen gegraveerd. (17) Jozua hoorde het rumoer van het juichende volk en zei tegen Mozes: Er is oorlogsgeschreeuw in het kamp. (18) Maar deze zei: Het is niet het geluid van overwinningsgeschreeuw; het is ook niet het geluid van het jammeren bij een nederlaag. Een geluid van beurtzang hoor ik. (19) En het gebeurde, toen hij in de nabijheid van het kamp kwam en het kalf en de reidansen zag, dat Mozes in woede ontstak. Hij wierp de tafelen uit zijn handen en sloeg ze onderaan de berg in stukken. (20) En hij nam het kalf dat zij gemaakt hadden, verbrandde het in het vuur, vermaalde het totdat het tot stof verpulverd was, strooide dat uit op het wateroppervlak en liet het de Israëlieten drinken. (21) En Mozes zei tegen Aäron: Wat heeft dit volk u gedaan, dat u zo’n grote zonde over hen gebracht hebt? (22) Toen zei Aäron: Laat mijn heer niet in woede ontsteken. U kent dit volk zelf, dat het in het kwaad verstrikt is. (23) Zij zeiden namelijk tegen mij: Maak voor ons goden die voor ons uit gaan, want die Mozes, de man die ons uit het land Egypte heeft geleid – wij weten niet wat er met hem gebeurd is. (24) Toen zei ik tegen hen: Wie goud heeft, moet dat afrukken en aan mij geven. En ik wierp het in het vuur en dit kalf kwam eruit tevoorschijn. (25) Toen zag Mozes dat het volk teugelloos geworden was – 294 want Aäron had het de vrije teugel gelaten – tot leedvermaak van hun tegenstanders. (26) Mozes ging bij de ingang van het kamp staan en zei: Wie bij Jahweh hoort, moet bij mij komen. Toen verzamelden al de Levieten zich bij hem. (27) Hij zei tegen hen: Zo zegt Jahweh, de God van Israël: Ieder moet zijn zwaard aan zijn heup doen, het kamp van poort tot poort doorkruisen, en ieder moet zijn broeder doden, ieder zijn vriend en ieder zijn naaste. (28) De Levieten deden overeenkomstig het woord van Mozes en er vielen op die dag van het volk ongeveer drieduizend man. (29) Toen zei Mozes: U moet zich vandaag aan Jahweh wijden, ja, ieder moet zich tegen zijn zoon en tegen zijn broeder keren, opdat Hij vandaag Zijn zegen over u zal geven. (30) En het gebeurde de volgende dag dat Mozes tegen het volk zei: Wat u betreft, u hebt een grote zonde begaan, maar nu zal ik naar Jahweh opklimmen. Misschien zal ik verzoening kunnen bewerken voor uw zonde. (31) Toen keerde Mozes terug tot Jahweh en zei: Och, dit volk heeft een grote zonde begaan, want zij hebben voor zichzelf een gouden god gemaakt. (32) Nu dan, of U toch hun zonden wilde vergeven! Maar indien niet, schrap mij alstublieft uit Uw boek, dat U geschreven hebt. (33) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Wie tegen Mij zondigt, zal Ik uit Mijn boek schrappen. (34) Maar nu, ga heen en leid het volk naar de plaats waarvan Ik u gesproken heb. Zie, Mijn engel zal voor u uit gaan. Maar op de dag van Mijn vergelding zal Ik aan hen hun zonde vergelden. (35) Zo trof Jahweh het volk, omdat zij dat kalf gemaakt hadden, dat Aäron gemaakt had. Binnen Ex32 bestaan er meerdere parallellen: het morren van het volk (vs1-6, 17-18), de toorn van Mozes of God (vs7-9, 19-26), de straf voor het volk (vs10, 27-29), Mozes’ voorbede (vs11-13, 30-31) en de redding van het volk (vs14, 32:32-33:5). |1| Toen het volk zag dat het lang duurde voor Mozes van de berg afdaalde, kwam het volk bijeen bij Aäron, en zij zeiden tegen hem: Sta op, maak voor ons goden die voor ons uit gaan, want die Mozes, de man die ons uit het land Egypte geleid heeft – wij weten niet wat er met hem gebeurd is. Op het ogenblik dat God Mozes zijn prachtige plan openbaart, wordt het volk ongeduldig. Doordat Mozes lang wegblijft, wil het haast maken met de verdere tocht naar het beloofde land. Ze nemen de zaak in eigen hand en fabriceren een afgod. Deze afgodsverering gebeurt zes weken na de instelling van de hogepriester. |2| En Aäron zei tegen hen: Ruk de gouden ringen in de oren van uw vrouwen, uw zonen en uw dochters af, en breng ze bij mij. |3| Toen rukte heel het volk de gouden ringen in hun oren af, en zij brachten ze bij Aäron. De voorwerpen die kort geleden nog aan de oren van het volk hingen zouden nu in de vorm van een redder worden gegoten. Deze redder zou E X O D U S 32:1-35 – GOUDEN KALF 295 het volk uit het land hebben verlost. Het verbond met Jahweh werd daardoor radicaal verworpen. |4| Hij nam ze van hen aan, hij bewerkte ze met een graveerstift en maakte er een gegoten kalf van. Toen zeiden zij: Dit zijn uw goden, Israël, die u uit het land Egypte geleid hebben. Aäron bouwt een altaar en roept uit: ‘Morgen is er een feest voor Jahweh’ (vs5). Er diende een gegoten kalf te worden gemaakt. Hierbij kan gedacht worden aan de stier Apis, die als god van de vruchtbaarheid werd beschouwd. Door dit beeld wilde Aäron Jahweh eren, want een andere Godheid was ondenkbaar. Het was een Jahwistisch beeld, maar even onaanvaardbaar voor Jahweh Voor Hem is het een afgod, waaraan zijn Naam verbonden wordt. |5| Toen Aäron dat zag, bouwde hij er een altaar voor, en Aäron kondigde aan: Morgen is er een feest voor Jahweh! Aäron probeerde de schande van de afgoderij te bedekken door de naam van Jahweh erover aan te roepen. Hij presenteerde het als feest voor Jahweh. |6| Zij stonden de volgende dag vroeg op, offerden brandoffers en brachten ook dankoffers. Het volk ging daarna zitten om te eten en te drinken; vervolgens stonden zij op om uitbundig feest te vieren. Bij het uitbundige feest vieren hebben uitleggers gedacht aan een eufemisme voor de seksuele handelingen (Gn26:8). 1 Het gaat hierbij om seksueel-cultische praktijken die bekend waren bij de andere volken. |7| Toen sprak Jahweh tot Mozes: Ga, daal af, want dat volk van u, dat u uit het land Egypte hebt geleid, heeft verderfelijk gehandeld. God spreekt plotseling niet meer over zijn volk, maar over ‘dat volk van u’. Zelfs de verlossing uit Egypte wordt meteen met Mozes in verband gebracht. |8| 1 Zij zijn al snel afgeweken van de weg die Ik hun geboden had: zij hebben voor zichzelf een gegoten kalf gemaakt, zij buigen zich ervoor neer, offeren eraan en zeggen: Dit zijn uw goden, Israël, die u uit het land Egypte geleid hebben. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 215. 296 |9| Ook zei Jahweh tegen Mozes: Ik heb dit volk gezien, en zie, het is een halsstarrig volk. |10| Nu dan, laat Mij begaan, zodat Mijn toorn tegen hen ontbrandt en Ik hen vernietig. Dan zal Ik u tot een groot volk maken. |11| Maar Mozes trachtte het aangezicht van Jahweh, zijn God, gunstig te stemmen, en zei: Jahweh, waarom zou Uw toorn ontbranden tegen Uw volk, dat U met grote kracht en sterke hand uit het land Egypte geleid hebt? |12| Waarom zouden de Egyptenaren zeggen: Met kwade bedoeling heeft Hij hen uitgeleid, om hen in de bergen te doden en hen van de aardbodem te vernietigen? Laat Uw brandende toorn varen, en heb berouw over het kwaad van Uw volk. |13| Denk aan Abraham, aan Izak en aan Israël, Uw dienaren, aan wie U bij Uzelf hebt gezworen en tot wie u gesproken hebt: Ik zal uw nageslacht talrijk maken als de sterren aan de hemel, en dit hele land waarover Ik gesproken heb, zal Ik aan uw nageslacht geven, zodat zij het voor eeuwig in erfbezit nemen. |14| Toen kreeg Jahweh berouw over het kwaad, dat Hij gesproken had Zijn volk te zullen aandoen. Als het erop aankomt, dan heeft God spijt van zijn oordeel. Bij Israël werd de ondergang nog afgewend, bij de mensheid in de tijd van Noach niet. |15| En Mozes keerde zich om en daalde de berg af, met de twee tafelen van de getuigenis in zijn hand. Deze tafelen waren aan beide kanten beschreven; ze waren aan de ene en aan de andere kant beschreven. |16| Die tafelen waren Gods eigen werk; ook was het schrift Gods eigen schrift, in de tafelen gegraveerd. |17| Jozua hoorde het rumoer van het juichende volk en zei tegen Mozes: Er is oorlogsgeschreeuw in het kamp. E X O D U S 32:1-35 – GOUDEN KALF 297 |18| Maar deze zei: Het is niet het geluid van overwinningsgeschreeuw; het is ook niet het geluid van het jammeren bij een nederlaag. Een geluid van beurtzang hoor ik. |19| En het gebeurde, toen hij in de nabijheid van het kamp kwam en het kalf en de reidansen zag, dat Mozes in woede ontstak. Hij wierp de tafelen uit zijn handen en sloeg ze onderaan de berg in stukken. Het getuigenis dat door Jahweh was geschreven had in deze zondige omgeving geen plaats. Alles veranderde door deze situatie. Het oorspronkelijke verbond diende opnieuw te worden gesloten. De tekst vormt hierdoor een parallel met de zondvloed in Gn waarna ook een nieuw begin aanbrak.2 Israël leeft vanaf nu na het breken van het verbond.3 |20| En hij nam het kalf dat zij gemaakt hadden, verbrandde het in het vuur, vermaalde het totdat het tot stof verpulverd was, strooide dat uit op het wateroppervlak en liet het de Israëlieten drinken. Het is onduidelijk hoe het gouden beeld verbrand kon worden. Sommigen opperen de gedachten dat het om een houten beeld gaat dat met goud werd overtrokken. Vanuit vs4 weten we echter dat het om een gegoten beeld gaat. Hierin kan geen hout aanwezig zijn. Fensham wijst op de parallellen die er bestaan tussen de beschrijving van de vernietiging van het gouden kalf en de vernietiging van de god Mot door de godin Anat in het Baäl-Epos.4 Zo lezen we in dat Ugaritisch werk: ‘Zij verbrandt hem met vuur, tussen molenstenen maalt zij hem, in het veld strooit zij hem uit’. De woorden die gebruikt worden komen nauw in beide documenten overeen. |21| En Mozes zei tegen Aäron: Wat heeft dit volk u gedaan, dat u zo’n grote zonde over hen gebracht hebt? |22| Toen zei Aäron: Laat mijn heer niet in woede ontsteken. U kent dit volk zelf, dat het in het kwaad verstrikt is. Aäron probeert op een laffe wijze alle schuld van zich af te schudden door het volk hoofdverantwoordelijk te maken. 2 3 4 R. Rendtorff, The Canonical Hebrew Bible. A Theology of the Old Testament (Leiden:Deo, 2005), 62. R. Rendtorff, The Canonical Hebrew Bible. A Theology of the Old Testament (Leiden:Deo, 2005), 62. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 218-219. 298 |23| Zij zeiden namelijk tegen mij: Maak voor ons goden die voor ons uit gaan, want die Mozes, de man die ons uit het land Egypte heeft geleid – wij weten niet wat er met hem gebeurd is. |24| Toen zei ik tegen hen: Wie goud heeft, moet dat afrukken en aan mij geven. En ik wierp het in het vuur en dit kalf kwam eruit tevoorschijn. Humoristisch geeft de schrijver de woorden van Aäron weer. Het goud werd in het vuur geworpen en wonder boven wonder kwam er een gouden kalf tevoorschijn. |25| Toen zag Mozes dat het volk teugelloos geworden was – want Aäron had het de vrije teugel gelaten – tot leedvermaak van hun tegenstanders. Deze zondige daad van Aäron kostte hem uiteindelijk bijna zijn leven (Dt9:20). |26| Mozes ging bij de ingang van het kamp staan en zei: Wie bij Jahweh hoort, moet bij mij komen. Toen verzamelden al de Levieten zich bij hem. |27| Hij zei tegen hen: Zo zegt Jahweh, de God van Israël: Ieder moet zijn zwaard aan zijn heup doen, het kamp van poort tot poort doorkruisen, en ieder moet zijn broeder doden, ieder zijn vriend en ieder zijn naaste. |28| De Levieten deden overeenkomstig het woord van Mozes en er vielen op die dag van het volk ongeveer drieduizend man. |29| Toen zei Mozes: U moet zich vandaag aan Jahweh wijden, ja, ieder moet zich tegen zijn zoon en tegen zijn broeder keren, opdat Hij vandaag Zijn zegen over u zal geven. De Levieten worden de priesters van Jahweh. Zij kozen namelijk voor Jahweh en zullen ook de zegeningen ontvangen die God aan het priestervolk wilde schenken. Dit vers wijst op het ontstaan van de Levietendienst. Uit Ex19:21-24 blijkt, dat er al priesters in Israël waren, voordat Aäron en zijn zonen als priesters bij het centraal heiligdom werden aangewezen. Daarmee was er dus een langere priesterlijke ervaring in Israël, voordat Israël als priestervolk voor alle volken werd geroepen. Alles wijst erop, dat God uit de groep Levieten één specifieke tak kiest, die van Aäron, om dienst te doen bij het te bouwen centrale heiligdom. God kiest dus een stam uit, die reeds ervaring op het gebied van E X O D U S 32:1-35 – GOUDEN KALF 299 de eredienst heeft. Wij hebben de indruk dat Aäron een leider binnen die stam was. Volgens Garrett was het begrip Leviet een gewone en semitechnische term voor priester.5 Mozes zelf was ook een Leviet. |30| En het gebeurde de volgende dag dat Mozes tegen het volk zei: Wat u betreft, u hebt een grote zonde begaan, maar nu zal ik naar Jahweh opklimmen. Misschien zal ik verzoening kunnen bewerken voor uw zonde. |31| Toen keerde Mozes terug tot Jahweh en zei: Och, dit volk heeft een grote zonde begaan, want zij hebben voor zichzelf een gouden god gemaakt. |32| Nu dan, of U toch hun zonden wilde vergeven! Maar indien niet, schrap mij alstublieft uit Uw boek, dat U geschreven hebt. Mozes bood zich aan als offer voor het kwaad van zijn volk. Christus heeft zichzelf geofferd en is van God verlaten geweest om hen, die in Hem geloven, en alleen daarom staan hun namen in het boek des levens, achter de naam van Jezus. Dus niet om wat ze gedaan hebben in het leven, misschien wel duivelen uitgeworpen, geesten onderworpen of zieken genezen of noem maar op. Niet, dat deze dingen geen waarde hebben voor God, maar alleen als onze naam staat geschreven achter de naam van Jezus in het boek des levens. |33| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Wie tegen Mij zondigt, zal Ik uit Mijn boek schrappen. |34| Maar nu, ga heen en leid het volk naar de plaats waarvan Ik u gesproken heb. Zie, Mijn engel zal voor u uit gaan. Maar op de dag van Mijn vergelding zal Ik aan hen hun zonde vergelden. |35| Zo trof Jahweh het volk, omdat zij dat kalf gemaakt hadden, dat Aäron gemaakt had. 5 D. Garrett, Rethinking Genesis: The Sources and Authorship of the First Book of the Pentateuch (Grand Rapids:Baker Book House, 1991), 216. E X O D U S 33:1-23 – MOZES ALS MIDDELAAR 301 22 | 33:1-23 – Mozes als middelaar (1) En de Here sprak tot Mozes: Ga, trek vanhier op, gij en het volk dat gij uit het land Egypte hebt gevoerd, naar het land, waarvan Ik Abraham, Isaak en Jakob gezworen heb: aan uw nakomelingschap zal Ik het geven. (2) Ik zal een engel voor uw aangezicht zenden en verdrijven de Kanaaniet, de Amoriet, de Hethiet, de Perizziet, de Chiwwiet en de Jebusiet, (3) naar een land, vloeiende van melk en honig. Want Ik zal in uw midden niet optrekken, daar gij een hardnekkig volk zijt, opdat Ik u niet onderweg vertere. (4) Toen het volk dit kwade woord hoorde, treurde het en niemand deed zijn sieraad aan. (5) De Here nu zeide tot Mozes: Zeg tot de Israëlieten: gij zijt een hardnekkig volk. Indien Ik ook maar een ogenblik in uw midden zou optrekken, zou Ik u vernietigen. Nu dan, doe uw sieraad af, dan zal Ik zien, wat Ik u doen zal. (6) En de Israëlieten onthielden zich van sieraad, van de berg Horeb af. (7) Mozes nu nam de tent en spande haar voor zich uit buiten de legerplaats, ver van de legerplaats, en noemde haar: tent der samenkomst. Ieder, die de Here zocht, ging uit naar de tent der samenkomst, die buiten de legerplaats was. (8) Wanneer Mozes uitging naar de tent, stond het gehele volk op en ging staan, ieder aan de ingang van zijn tent, en zij zagen Mozes na, totdat hij de tent was binnengegaan. (9) Zodra Mozes in de tent kwam, daalde de wolkkolom neer en bleef staan aan de ingang van de tent, en Hij sprak met Mozes. (10) Wanneer het gehele volk de wolkkolom zag staan aan de ingang van de tent, stond het op en boog zich neder, ieder aan de ingang van zijn tent. (11) En de Here sprak tot Mozes van aangezicht tot aangezicht, zoals iemand spreekt met zijn vriend; dan keerde hij terug naar de legerplaats. Maar zijn dienaar Jozua, de zoon van Nun, een jonge man, week niet uit de tent. (12) Toen zeide Mozes tot de Here: Zie, Gij zegt tot mij: doe dit volk optrekken, maar Gij hebt mij niet doen weten, wie Gij met mij zult zenden, terwijl Gij toch gezegd hebt: Ik ken u bij name en ook hebt gij genade gevonden in mijn ogen. (13) Nu dan, indien ik genade in uw ogen gevonden heb, maak mij toch uw wegen bekend, zodat ik U ken; opdat ik genade vind in uw ogen. Bedenk toch, dat deze natie uw volk is. (14) Toen zei Hij: Moet Mijn aangezicht zelf medegaan om u gerust te stellen? (15) En hij zei tot Hem: Indien Gij zelf niet meegaat, doe ons vanhier niet optrekken. (16) Waaraan zal anders geweten worden, dat ik en uw volk genade in uw ogen gevonden hebben, dan doordat Gij met ons medegaat? Immers daardoor zijn ik en uw volk afgezonderd uit alle volken, die op de aardbodem zijn. (17) En de Here zeide tot Mozes: Ook deze zaak, waarover gij gesproken hebt, zal Ik doen, omdat gij genade in mijn ogen gevonden hebt en Ik u bij name ken. (18) Maar hij zeide: Doe mij toch uw heerlijkheid zien. (19) Hij nu zeide: Ik zal mijn luister aan u doen voorbijgaan en de naam des Heren voor u uitroepen: Ik zal genadig zijn, wie Ik genadig ben, en Mij ontfermen, over wie Ik Mij ontferm. (20) Hij zei: ‘Jij zult mijn aangezicht niet kunnen zien, want geen mens zal Mij zien en leven.’ (21) Jahweh zei: ‘Zie, bij Mij is een plaats, waar gij op de rots kunt staan; (22) wanneer mijn heerlijkheid voorbijgaat, zal Ik u in de rotsholte zetten en u met mijn hand bedekken, totdat Ik ben voorbijgegaan. (23) Dan zal Ik mijn hand wegnemen en gij zult Mij van achteren zien, maar mijn aangezicht zal niet gezien worden.’ 302 |1| En de Here sprak tot Mozes: Ga, trek vanhier op, gij en het volk dat gij uit het land Egypte hebt gevoerd, naar het land, waarvan Ik Abraham, Isaak en Jakob gezworen heb: aan uw nakomelingschap zal Ik het geven. |2| Ik zal een engel voor uw aangezicht zenden en verdrijven de Kanaaniet, de Amoriet, de Hethiet, de Perizziet, de Chiwwiet en de Jebusiet, |3| naar een land, vloeiende van melk en honig. Want Ik zal in uw midden niet optrekken, daar gij een hardnekkig volk zijt, opdat Ik u niet onderweg vertere. Menselijk gesproken is het goed mogelijk dat menig Israëliet er zelfs blij om was dat God niet verder meetrok met het volk. |4| Toen het volk dit kwade woord hoorde, treurde het en niemand deed zijn sieraad aan. |5| De Here nu zeide tot Mozes: Zeg tot de Israëlieten: gij zijt een hardnekkig volk. Indien Ik ook maar een ogenblik in uw midden zou optrekken, zou Ik u vernietigen. Nu dan, doe uw sieraad af, dan zal Ik zien, wat Ik u doen zal. |6| En de Israëlieten onthielden zich van sieraad, van de berg Horeb af. In plaats van de berg Sinaï wordt er gesproken over de berg Horeb. Beiden namen wijzen op dezelfde berg en worden afwisselend gebruikt. |7| Mozes nu nam de tent en spande haar voor zich uit buiten de legerplaats, ver van de legerplaats, en noemde haar: tent der samenkomst. Ieder, die de Here zocht, ging uit naar de tent der samenkomst, die buiten de legerplaats was. NBG, NBV, GNB vertaalt idiomatisch zonder lidwoord ‘een tent’. Het lidwoord is duidelijk aanwezig in de Hebreeuwse tekst, waardoor de vertaling ‘de tent’ de voorkeur verdient. De tent die genoemd wordt, is niet de tabernakel, omdat de tabernakel nog niet bewoond werd door God (Ex40:34-35).1 Deze voorlopige tent was de tent van Mozes en werd door hem buiten het legerkamp van Israël neergezet. 1 Vgl. F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 223. E X O D U S 33:1-23 – MOZES ALS MIDDELAAR 303 |8| Wanneer Mozes uitging naar de tent, stond het gehele volk op en ging staan, ieder aan de ingang van zijn tent, en zij zagen Mozes na, totdat hij de tent was binnengegaan. |9| Zodra Mozes in de tent kwam, daalde de wolkkolom neer en bleef staan aan de ingang van de tent, en Hij sprak met Mozes. Er bestond een speciale relatie tussen Mozes en Jahweh. Mozes was persona grata bij Jahweh. Deze tent nam eigenlijk de plaats van de berg Sinaï in. Toen Mozes de berg afdaalde, straalde zijn aangezicht (Ex34:2930), net zoals zijn gezicht straalde als hij uit deze tent kwam (Ex34:33-35). God was zodoende dichtbij gekomen, vergeleken met de berg Sinaï, maar toch was de afstand nog groot ‘ver buiten de legerplaats’ (Ex33:7). |10| Wanneer het gehele volk de wolkkolom zag staan aan de ingang van de tent, stond het op en boog zich neder, ieder aan de ingang van zijn tent. |11| En de Here sprak tot Mozes van aangezicht tot aangezicht, zoals iemand spreekt met zijn vriend; dan keerde hij terug naar de legerplaats. Maar zijn dienaar Jozua, de zoon van Nun, een jonge man, week niet uit de tent. |12| Toen zeide Mozes tot de Here: Zie, Gij zegt tot mij: doe dit volk optrekken, maar Gij hebt mij niet doen weten, wie Gij met mij zult zenden, terwijl Gij toch gezegd hebt: Ik ken u bij name en ook hebt gij genade gevonden in mijn ogen. |13| Nu dan, indien ik genade in uw ogen gevonden heb, maak mij toch uw wegen bekend, zodat ik U ken; opdat ik genade vind in uw ogen. Bedenk toch, dat deze natie uw volk is. |14| Toen zei Hij: Moet Mijn aangezicht zelf medegaan om u gerust te stellen? |15| En hij zei tot Hem: Indien Gij zelf niet meegaat, doe ons vanhier niet optrekken. 304 |16| Waaraan zal anders geweten worden, dat ik en uw volk genade in uw ogen gevonden hebben, dan doordat Gij met ons medegaat? Immers daardoor zijn ik en uw volk afgezonderd uit alle volken, die op de aardbodem zijn. |17| En de Here zeide tot Mozes: Ook deze zaak, waarover gij gesproken hebt, zal Ik doen, omdat gij genade in mijn ogen gevonden hebt en Ik u bij name ken. Het scheelde niet veel of Israël was nooit in het land gearriveerd. Het is boeiend te zien dat enkel van Noach en Mozes in de Bijbel opgetekend staat dat ze genade vonden in de ogen van Jahweh (Gn6:8). 2 Beide personen staan aan het begin van een nieuwe wereld die de oude wereld heeft vervangen. Bij Noach verdween deze oude wereld door de zondvloed; bij Mozes verdween de oude wereld doordat het volk het verbond had overtreden (Ex32). |18| Maar hij zeide: Doe mij toch uw heerlijkheid zien. Toen Mozes ontmoedigd was door wat zijn volk had gedaan, zocht Hij God op en bad: ‘Doe mij toch uw heerlijkheid zien.’ Daarmee doelde hij op de heiligheid, liefde, maar ook almacht, wijsheid, gerechtigheid, goedheid en alwetendheid van God. Al Gods indrukwekkende eigenschappen kunnen worden opgesomd in het woord ‘heerlijkheid’. 3 Dat is hetgeen dat Mozes graag wilde zien. Hoe vaak wij of onze mensen ook falen, waar het uiteindelijk om draait is de heerlijkheid van God. De zonde van Israël had een gelegenheid voor Mozes kunnen zijn om zichzelf te verheerlijken, maar hij weigerde dat te doen. Dus de volgende keer dat je teleurgesteld bent in mensen en je voelt dat je hebt gefaald, ga de berg op en vraag God om zijn heerlijkheid aan je te tonen. Richt je niet op jezelf of op de mensen die je dient; richt je op God en zijn heerlijkheid. Je zult dan spoedig Gods perspectief op de zaak krijgen en je zult klaar zijn voor wat Hij wil dat je doet. |19| 2 3 Hij nu zeide: Ik zal mijn luister aan u doen voorbijgaan en de naam des Heren voor u uitroepen: Ik zal genadig zijn, wie Ik genadig ben, en Mij ontfermen, over wie Ik Mij ontferm. R. Rendtorff, The Canonical Hebrew Bible. A Theology of the Old Testament (Leiden:Deo, 2005), 63. H.P. Medema, God: bewegend, bewogen (Vaassen:Medema, 2007), 28. E X O D U S 33:1-23 – MOZES ALS MIDDELAAR 305 |20| Hij zei: ‘Jij zult mijn aangezicht niet kunnen zien, want geen mens zal Mij zien en leven.’ |21| Jahweh zei: ‘Zie, bij Mij is een plaats, waar gij op de rots kunt staan; Deze geheimzinnige tekst heeft een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van de christelijke mystiek. 4 Aan de hand daarvan werd geprobeerd te ontdekken hoe dicht we aan God kunnen raken binnen dit leven en waar de grenzen liggen an het mystieke schouwen. |22| wanneer mijn heerlijkheid voorbijgaat, zal Ik u in de rotsholte zetten en u met mijn hand bedekken, totdat Ik ben voorbijgegaan. |23| Dan zal Ik mijn hand wegnemen en gij zult Mij van achteren zien, maar mijn aangezicht zal niet gezien worden.’ 4 J. Ratzinger, Jezus van Nazareth, Dl. I (Tielt:Lannoo, 2007), 27. E X O D U S 34:1-35 – TWEEDE WETGEVING 307 23 | 34:1-35 – Tweede wetgeving (1) Toen zei Jahweh tegen Mozes: Houw twee stenen tafelen voor u uit, zoals de eerste, dan zal Ik op die tafelen de woorden schrijven die op de eerste tafelen stonden, die u in stukken geslagen hebt. (2) Zorg dat u tegen de morgen gereed bent. Vervolgens moet u in de morgen de berg Sinaï opklimmen en daar, op de top van de berg, voor Mij gaan staan. (3) Maar niemand mag met u mee naar boven klimmen en ook mag op heel de berg niemand gezien worden, het kleinvee en de runderen mogen zelfs niet weiden tegenover de berg. (4) Toen houwde Mozes twee stenen tafelen uit, zoals de eerste. En Mozes stond vroeg in de morgen op, klom de berg Sinaï op, zoals Jahweh hem geboden had en hij nam de twee stenen tafelen in zijn hand. (5) Toen daalde Jahweh neer in een wolk, ging daar bij hem staan en riep de Naam van Jahweh uit. (6) Toen Jahweh aan hem voorbijging, riep Hij: ‘Jahweh, Jahweh, een God die barmhartig en genadig is, langzaam in toorn, en groot van goedheid en trouw, (7) Die waakt over goedheid aan families, die ongerechtigheid, overtreding en zonde vergeeft. Hij houdt niets onschuldig. Hij bestraft de ongerechtigheid van de vaders op zonen en op kleinzonen, op derdelingen en op vierdelingen. (8) Toen haastte Mozes zich, knielde ter aarde en boog zich neer (9) en zei: Jahweh, als ik dan genade in Uw ogen gevonden heb, laat mijn Jahweh dan toch in ons midden meegaan. Voorzeker, het is een halsstarrig volk, maar vergeef onze ongerechtigheid en onze zonde, en neem ons aan als Uw erfbezit. (10) Toen zei Hij: Zie, Ik sluit een verbond; ten overstaan van heel uw volk zal Ik wonderen doen, zoals die op de hele aarde en onder welk volk ook nog nooit tot stand gebracht zijn; ja, heel het volk, in het midden waarvan u verkeert, zal de daden van Jahweh zien. Want het is ontzagwekkend wat Ik met u ga doen. (11) Houd u aan wat Ik u heden gebied. Zie, Ik zal de Amorieten, Kanaänieten, Hethieten, Ferezieten, Hevieten en Jebusieten voor u uit verdrijven. (12) Wees op uw hoede, dat u geen verbond sluit met de inwoners van het land waarin u komt, anders zullen zij in uw midden tot een valstrik worden. (13) Maar hun altaren moet u omverwerpen, hun gewijde stenen in stukken slaan en hun gewijde palen omhakken, (14) – want u mag zich niet neerbuigen voor een andere god: de Naam van Jahweh is immers de Na-ijverige. Een na-ijverig God is Hij – (15) opdat u geen verbond sluit met de inwoners van het land. Wanneer zij immers als in hoererij achter hun goden aangaan en aan hun goden offers brengen, dan zou men u kunnen uitnodigen om van hun offer te eten. (16) Dan zult u van hun dochters vrouwen nemen voor uw zonen. Hun dochters zullen als in hoererij achter hun goden aangaan en uw zonen als in hoererij achter hun goden aan laten gaan. (17) U mag u geen gegoten goden maken. (18) Het feest van de ongezuurde broden moet u in acht nemen. Zeven dagen lang moet u ongezuurde broden eten, zoals Ik u geboden heb, op de vastgestelde tijd in de maand Abib, want in de maand Abib bent u uit Egypte vertrokken. (19) Alles wat de baarmoeder opent behoort Mij toe, ja, al uw vee dat mannelijk is en als eerste geboren wordt van de runderen en het kleinvee. (20) Maar de eerstgeboren ezel moet u met een stuk kleinvee vrijkopen. Als u hem echter niet vrijkoopt, moet u hem de nek breken. Elke eerstgeborene van uw zonen moet u vrijkopen. Men mag voor Mijn aangezicht niet met lege handen verschijnen. (21) Zes dagen moet u arbeiden, maar op de zevende dag moet u rusten. Ook in de ploegtijd en in de oogsttijd moet u rusten. (22) Ook moet u voor uzelf het Wekenfeest houden, dat is het feest bij de eerste vruchten van de tarweoogst; en ook het feest van de inzameling, als het jaar om is. (23) Alles wat onder u 308 mannelijk is, moet drie keer per jaar verschijnen voor het aangezicht van Jahweh Jahweh, de God van Israël. (24) Als Ik de volken van voor uw ogen zal verdrijven en uw gebied ruim zal maken, zal niemand uw land begeren, wanneer u drie keer per jaar optrekt om te verschijnen voor het aangezicht van Jahweh, uw God. (25) U mag het bloed van een aan Mij gebracht offer niet met iets gezuurds offeren, en het offer van het Pascha mag niet tot de volgende morgen overblijven. (26) De eerstelingen van de eerste vruchten van uw land moet u in het huis van Jahweh, uw God, brengen. U mag een bokje niet koken in de melk van zijn moeder. (27) Verder zei Jahweh tegen Mozes: Schrijf deze woorden voor uzelf op, want op grond van deze woorden heb Ik een verbond met u en met Israël gesloten. (28) Hij was daar namelijk veertig dagen en veertig nachten bij Jahweh. Hij at geen brood en dronk geen water. En God schreef op de tafelen de woorden van het verbond, de Tien Woorden. (29) En het gebeurde, toen Mozes van de berg Sinaï afdaalde – de twee tafelen van de getuigenis waren in Mozes’ hand, toen hij van de berg afdaalde –, dat Mozes niet wist dat de huid van zijn gezicht glansde, omdat Hij met hem gesproken had. (30) Aäron en al de Israëlieten keken Mozes aan, en zie, de huid van zijn gezicht glansde. Daarom waren zij bevreesd om dichter bij hem te komen. (31) Mozes riep hen echter bij zich. Aäron en al de leiders van de gemeenschap keerden naar hem terug, en Mozes sprak tot hen. (32) Daarna kwamen al de Israëlieten naderbij en hij gebood hun alles wat Jahweh met hem besproken had op de berg Sinaï. (33) Nadat Mozes geëindigd had met hen te spreken, legde hij een doek over zijn gezicht. (34) Maar telkens wanneer Mozes voor het aangezicht van Jahweh kwam om met Hem te spreken, deed hij de doek af, totdat hij weer naar buiten ging. En wanneer hij naar buiten gegaan was, sprak hij tot de Israëlieten wat hem geboden was. (35) En als de Israëlieten aan het gezicht van Mozes zagen dat de huid van zijn gezicht glansde, dan deed Mozes de doek weer over zijn gezicht, totdat hij naar binnen ging om met Hem te spreken. |1| Toen zei Jahweh tegen Mozes: Houw twee stenen tafelen voor u uit, zoals de eerste, dan zal Ik op die tafelen de woorden schrijven die op de eerste tafelen stonden, die u in stukken geslagen hebt. De tafelen bevatten die geboden die gemakkelijk door het volk vergeten konden worden. |2| Zorg dat u tegen de morgen gereed bent. Vervolgens moet u in de morgen de berg Sinaï opklimmen en daar, op de top van de berg, voor Mij gaan staan. |3| Maar niemand mag met u mee naar boven klimmen en ook mag op heel de berg niemand gezien worden, het kleinvee en de runderen mogen zelfs niet weiden tegenover de berg. |4| Toen houwde Mozes twee stenen tafelen uit, zoals de eerste. En Mozes stond vroeg in de morgen op, klom de berg Sinaï op, zoals Jahweh hem geboden had en hij nam de twee stenen tafelen in zijn hand. E X O D U S 34:1-35 – TWEEDE WETGEVING 309 De verbondsluiting gebeurt op de berg en niet bijvoorbeeld in de tent die Mozes buiten de legerplaats had gezet.1 |5| Toen daalde Jahweh neer in een wolk, ging daar bij hem staan en riep de Naam van Jahweh uit. |6| Toen Jahweh aan hem voorbijging, riep Hij: ‘Jahweh, Jahweh, een God die barmhartig en genadig is, langzaam in toorn, en groot van goedheid en trouw, Vanuit de context is het onduidelijk wie er in deze uitspraak spreekt. De meeste vertalingen kiezen voor Jahweh als spreker (NBV,[H]SV,NBG, WV), terwijl anderen voor Mozes als spreker kiezen (GNB). Deze lofprijs en eretitels voor Jahweh tonen ons het karakter Gods. Deze relationele karaktertrekken blijven prominent aanwezig doorheen de Bijbel (Nm14:18; Ne9:17; Ps86:15; 103:8; 111:4; 116:4; 145:8; Js54:10; Jr32:18; Jl2:13; Jn4:2; Na1:3; 2Kr30:9). Zij staan door hun relationele gehalte in schril contrast met de ontologisch-klassieke Godstermen: almachtig, alwetend, alomtegenwoordig.2 God is trouw en solidair aan zijn beloften.3 |7| Die waakt over goedheid aan families, die ongerechtigheid, overtreding en zonde vergeeft. Hij houdt niets onschuldig. Hij bestraft de ongerechtigheid van de vaders op zonen en op kleinzonen, op derdelingen en op vierdelingen. Jahweh is een God van vergeving. Hij is genadig en barmhartig en vergeeft, ondanks dat Hij beseft dat mens vanuit zichzelf onvolmaakt blijft. In de Babylonische Talmoed vernemen we dat God zegt: 4 ‘Laat Israël als het zondigt voor Mij treden [in gebed] en Ik zal het vergeven.’ Wel onderstrepen Joden hierbij dat zij die Jahweh om vergeving vragen ook zelf ernaar dienen te streven het karakter Gods te tonen. Een vroom lippenbekentenis is onvoldoende.5 |8| 1 2 3 4 5 Toen haastte Mozes zich, knielde ter aarde en boog zich neer Fensham 1977, 228. Brueggemann 1997, 225; Vanhoozer 2010, 46. Fensham 1977, 229. Neusner 2011c, 17b. Scherman 2009, 508. 310 |9| en zei: Jahweh, als ik dan genade in Uw ogen gevonden heb, laat mijn Jahweh dan toch in ons midden meegaan. Voorzeker, het is een halsstarrig volk, maar vergeef onze ongerechtigheid en onze zonde, en neem ons aan als Uw erfbezit. |10| Toen zei Hij: Zie, Ik sluit een verbond; ten overstaan van heel uw volk zal Ik wonderen doen, zoals die op de hele aarde en onder welk volk ook nog nooit tot stand gebracht zijn; ja, heel het volk, in het midden waarvan u verkeert, zal de daden van Jahweh zien. Want het is ontzagwekkend wat Ik met u ga doen. We vernemen van een hernieuwde verbondssluiting (Ex34:10-27). Als we de inhoud daarvan bekijken, blijkt die overeen te komen met het afsluitende deel van het ‘Verbondsboek’ (Ex23:14-33), alleen is de volgorde van die twee delen (Ex23:14-19 en Ex23:20-33) omgekeerd. |11| Houd u aan wat Ik u heden gebied. Zie, Ik zal de Amorieten, Kanaänieten, Hethieten, Ferezieten, Hevieten en Jebusieten voor u uit verdrijven. |12| Wees op uw hoede, dat u geen verbond sluit met de inwoners van het land waarin u komt, anders zullen zij in uw midden tot een valstrik worden. Meteen na het noemen van het verbond klinkt de oproep om geen verbond te sluiten met de inwoners van het land Kanaän (vs15). Het is ten strengste verbonden voor het volk om dit soort verbonden aan te gaan. |13| Maar hun altaren moet u omverwerpen, hun gewijde stenen in stukken slaan en hun gewijde palen omhakken, |14| – want u mag zich niet neerbuigen voor een andere god: de Naam van Jahweh is immers de Na-ijverige. Een na-ijverig God is Hij – |15| opdat u geen verbond sluit met de inwoners van het land. Wanneer zij immers als in hoererij achter hun goden aangaan en aan hun goden offers brengen, dan zou men u kunnen uitnodigen om van hun offer te eten. |16| Dan zult u van hun dochters vrouwen nemen voor uw zonen. Hun dochters zullen als in hoererij achter hun goden aangaan en uw zonen als in hoererij achter hun goden aan laten gaan. E X O D U S 34:1-35 – TWEEDE WETGEVING 311 |17| U mag u geen gegoten goden maken. |18| Het feest van de ongezuurde broden moet u in acht nemen. Zeven dagen lang moet u ongezuurde broden eten, zoals Ik u geboden heb, op de vastgestelde tijd in de maand Abib, want in de maand Abib bent u uit Egypte vertrokken. De worden ‘maar men zal niet met ledige handen voor mijn aangezicht verschijnen’ ontbreken bij dit vers. We vinden ze terug in Ex23:15 (vgl. 13:6-7). Wel zijn ze aan het slot van vs20 toegevoegd. |19| Alles wat de baarmoeder opent behoort Mij toe, ja, al uw vee dat mannelijk is en als eerste geboren wordt van de runderen en het kleinvee. |20| Maar de eerstgeboren ezel moet u met een stuk kleinvee vrijkopen. Als u hem echter niet vrijkoopt, moet u hem de nek breken. Elke eerstgeborene van uw zonen moet u vrijkopen. Men mag voor Mijn aangezicht niet met lege handen verschijnen. |21| Zes dagen moet u arbeiden, maar op de zevende dag moet u rusten. Ook in de ploegtijd en in de oogsttijd moet u rusten. Het is opmerkelijk dat God dit gebod herhaalt, voordat aan de bouw van het tabernakel begonnen wordt. Dat betekent dat we toch Gods gebod van de sabbat in acht dienen te houden. Want de sabbat is goed voor de mens. |22| Ook moet u voor uzelf het Wekenfeest houden, dat is het feest bij de eerste vruchten van de tarweoogst; en ook het feest van de inzameling, als het jaar om is. Deze verzen zijn identiek aan Ex23:16-17. Deze wisseling slaat niet op de wisseling van het kalenderjaar, maar de verandering van het jaargetijde. De herfst begint. |23| Alles wat onder u mannelijk is, moet drie keer per jaar verschijnen voor het aangezicht van Jahweh Jahweh, de God van Israël. |24| Als Ik de volken van voor uw ogen zal verdrijven en uw gebied ruim zal maken, zal niemand uw land begeren, wanneer u drie keer per jaar optrekt om te verschijnen voor het aangezicht van Jahweh, uw God. 312 |25| U mag het bloed van een aan Mij gebracht offer niet met iets gezuurds offeren, en het offer van het Pascha mag niet tot de volgende morgen overblijven. Deze verzen zijn gelijkluidend aan Ex23:18-19 met uitzondering dat de regels hier in verband worden gebracht met het Pascha. |26| De eerstelingen van de eerste vruchten van uw land moet u in het huis van Jahweh, uw God, brengen. U mag een bokje niet koken in de melk van zijn moeder. |27| Verder zei Jahweh tegen Mozes: Schrijf deze woorden voor uzelf op, want op grond van deze woorden heb Ik een verbond met u en met Israël gesloten. We kunnen dit het ‘Verbondsboek van herstel’ noemen. De indruk bestaat dat Mozes dit werk op de berg schreef. |28| Hij was daar namelijk veertig dagen en veertig nachten bij Jahweh. Hij at geen brood en dronk geen water. En God schreef op de tafelen de woorden van het verbond, de Tien Woorden. Het is onduidelijk vanuit het Hebreeuws wie degene was die de woorden op de tafelen schreef. De meeste uitleggers en vertalingen denken aan God als schrijver. Dat komt overeen met Ex34:1. De Tien Woorden verwijzen naar de decaloog. Een andere moeilijkheid is het dat Mozes geen brood en water dronk. Dat betekent niet dat hij helemaal niets at of dronk. Vanuit het jodendom wordt er dikwijls gesteld dat Mozes op de berg door God gevoed werd. God voorzag hem van geestelijk voedsel uit de ‘hemelse voorraadschuren’. |29| En het gebeurde, toen Mozes van de berg Sinaï afdaalde – de twee tafelen van de getuigenis waren in Mozes’ hand, toen hij van de berg afdaalde –, dat Mozes niet wist dat de huid van zijn gezicht glansde, omdat Hij met hem gesproken had. |30| Aäron en al de Israëlieten keken Mozes aan, en zie, de huid van zijn gezicht glansde. Daarom waren zij bevreesd om dichter bij hem te komen. E X O D U S 34:1-35 – TWEEDE WETGEVING 313 |31| Mozes riep hen echter bij zich. Aäron en al de leiders van de gemeenschap keerden naar hem terug, en Mozes sprak tot hen. |32| Daarna kwamen al de Israëlieten naderbij en hij gebood hun alles wat Jahweh met hem besproken had op de berg Sinaï. |33| Nadat Mozes geëindigd had met hen te spreken, legde hij een doek over zijn gezicht. |34| Maar telkens wanneer Mozes voor het aangezicht van Jahweh kwam om met Hem te spreken, deed hij de doek af, totdat hij weer naar buiten ging. En wanneer hij naar buiten gegaan was, sprak hij tot de Israëlieten wat hem geboden was. |35| En als de Israëlieten aan het gezicht van Mozes zagen dat de huid van zijn gezicht glansde, dan deed Mozes de doek weer over zijn gezicht, totdat hij naar binnen ging om met Hem te spreken. E X O D U S 35:1-35 – HEFOFFER 315 24 | 35:1-35 – Hefoffer (1) Toen liet Mozes heel de gemeenschap van de Israëlieten bijeenkomen en hij zei tegen hen: Dit zijn de woorden, die Jahweh geboden heeft om ze te doen. (2) Zes dagen moet er werk verricht worden, maar de zevende dag moet heilig voor u zijn, een sabbat, een dag van volkomen rust voor Jahweh. Ieder die op die dag werk verricht, moet gedood worden. (3) U mag op de sabbatdag in geen van uw woongebieden vuur aansteken. (4) Verder sprak Mozes tot heel de gemeenschap van de Israëlieten: Dit is het woord, dat Jahweh geboden heeft: (5) Neem uit dat wat u hebt een hefoffer voor Jahweh. Iedereen die daar van harte toe bereid is, moet het brengen als hefoffer voor Jahweh: goud, zilver en brons, (6) blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol, fijn linnen en geitenhaar, (7) roodgeverfde ramshuiden, tachasvellen en acaciahout, (8) olie voor de lamp, specerijen voor de zalfolie en specerijen voor het geurige reukwerk; (9) onyxstenen en andere edelstenen als opvulling voor de efod en de borsttas. (10) Allen die kunstvaardig zijn onder u, moeten komen en alles maken wat Jahweh geboden heeft: (11) de tabernakel, zijn tent en dekkleed, haken, planken, dwarsbalken, pilaren en voetstukken; (12) de ark met zijn draagbomen, het verzoendeksel en het voorhangsel ter afscherming; (13) de tafel met zijn draagbomen, al de bijbehorende voorwerpen en de toonbroden; (14) de licht-menora en de bijbehorende voorwerpen, zijn lampen en de olie voor het licht; (15) het reukofferaltaar en zijn draagbomen, de zalfolie, het geurige reukwerk, het gordijn van de ingang voor de ingang van de tabernakel; (16) het brandofferaltaar, het bijbehorende bronzen rooster, zijn draagbomen en alle bijbehorende voorwerpen, het wasvat met zijn onderstel; (17) de kleden van de voorhof, zijn pilaren en bijbehorende voetstukken, het gordijn voor de poort van de voorhof; (18) de pinnen van de tabernakel en de pinnen van de voorhof, met de bijbehorende touwen; (19) de ambtskleding om in het heilige te dienen, de geheiligde kleding van de priester Aäron en de kleding van zijn zonen om daarin als priester te dienen. (20) Toen ging heel de gemeenschap van de Israëlieten bij Mozes weg, (21) en ze kwamen terug: iedereen wiens hart bereidwillig was en ieder wiens geest gewillig was. Ze brachten het hefoffer voor Jahweh ten behoeve van het werk aan de tent van ontmoeting, voor al het dienstwerk daarin en voor de geheiligde kledingstukken. (22) Zo kwamen ze, de mannen en de vrouwen, en allen brachten met een gewillig hart neusringen, oorringen, zegelringen, halssieraden en allerlei gouden voorwerpen. Ja, iedereen die een beweegoffer van goud aan Jahweh opdroeg, (23) en iedereen die blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol, fijn linnen, geitenhaar, roodgeverfde ramshuiden en tachasvellen in zijn bezit had, die bracht ze. (24) Ieder die een hefoffer van zilver of brons bracht, bracht deze als hefoffer voor Jahweh; en ieder die acaciahout in zijn bezit had, bracht het voor al het werk ten behoeve van de dienst. (25) Elke vrouw die kunstvaardig was, spon eigenhandig en bracht wat ze gesponnen had: blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en fijn linnen. (26) En al de vrouwen van wie het hart bereidwillig was en die kunstvaardig waren, sponnen het geitenhaar. (27) De leiders brachten ook onyxstenen en andere edelstenen als opvulling voor de efod en de borsttas, (28) specerijen en olie voor de lamp, voor de zalfolie en voor het geurige reukwerk. (29) Alle mannen en vrouwen met een gewillig hart droegen bij aan al het werk dat Jahweh door de dienst van Mozes geboden had te doen. De Israëlieten brachten het als een vrijwillige gave voor Jahweh. (30) Daarna zei Mozes tegen de Israëlieten: Zie, Jahweh heeft Bezaleël, de zoon van Uri, de zoon van Hur, uit de stam Juda, bij zijn naam geroepen. (31) De Geest van God heeft hem vervuld met wijsheid, inzicht, kennis en allerlei vakmanschap, (32) om ontwerpen te bedenken en uit te voeren in goud, zilver en brons; (33) om edelstenen te bewerken en in te zetten, en om hout te bewerken, om allerlei kunstig 316 uitgedacht werk te verrichten. (34) Hij heeft hem ook het vermogen gegeven om anderen te onderwijzen, aan hem en aan Aholiab, de zoon van Ahisamach, uit de stam Dan. (35) Hij heeft hen vervuld met kunstvaardigheid om allerlei werk te verrichten: dat van een graveerder, een kunstenaar, een maker van borduurwerk met blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en fijn linnen, en dat van een wever. Zij voeren allerlei werkzaamheden uit en bedenken ontwerpen. |1| Toen liet Mozes heel de gemeenschap van de Israëlieten bijeenkomen en hij zei tegen hen: Dit zijn de woorden, die Jahweh geboden heeft om ze te doen. De geboden van Jahweh worden door Mozes herhaald. Het volk kon daardoor zien dat hun relatie met Jahweh weer was hersteld. Herhaling was tevens een typisch gebruik in de literatuur van de oudheid. |2| Zes dagen moet er werk verricht worden, maar de zevende dag moet heilig voor u zijn, een sabbat, een dag van volkomen rust voor Jahweh. Ieder die op die dag werk verricht, moet gedood worden. |3| U mag op de sabbatdag in geen van uw woongebieden vuur aansteken. Het vuur werd normaal aangestoken om bijvoorbeeld metaal te smelten voor de bouw van de tabernakel.1 |4| Verder sprak Mozes tot heel de gemeenschap van de Israëlieten: Dit is het woord, dat Jahweh geboden heeft: |5| Neem uit dat wat u hebt een hefoffer voor Jahweh. Iedereen die daar van harte toe bereid is, moet het brengen als hefoffer voor Jahweh: goud, zilver en brons, |6| blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol, fijn linnen en geitenhaar, |7| roodgeverfde ramshuiden, tachasvellen en acaciahout, |8| olie voor de lamp, specerijen voor de zalfolie en specerijen voor het geurige reukwerk; 1 F.C. Fensham, Exodus (POT; Nijkerk:Callenbach, 1984), 235. E X O D U S 35:1-35 – HEFOFFER 317 |9| onyxstenen en andere edelstenen als opvulling voor de efod en de borsttas. |10| Allen die kunstvaardig zijn onder u, moeten komen en alles maken wat Jahweh geboden heeft: |11| de tabernakel, zijn tent en dekkleed, haken, planken, dwarsbalken, pilaren en voetstukken; |12| de ark met zijn draagbomen, het verzoendeksel en het voorhangsel ter afscherming; |13| de tafel met zijn draagbomen, al de bijbehorende voorwerpen en de toonbroden; |14| de licht-menora en de bijbehorende voorwerpen, zijn lampen en de olie voor het licht; |15| het reukofferaltaar en zijn draagbomen, de zalfolie, het geurige reukwerk, het gordijn van de ingang voor de ingang van de tabernakel; |16| het brandofferaltaar, het bijbehorende bronzen rooster, zijn draagbomen en alle bijbehorende voorwerpen, het wasvat met zijn onderstel; |17| de kleden van de voorhof, zijn pilaren en bijbehorende voetstukken, het gordijn voor de poort van de voorhof; |18| de pinnen van de tabernakel en de pinnen van de voorhof, met de bijbehorende touwen; |19| de ambtskleding om in het heilige te dienen, de geheiligde kleding van de priester Aäron en de kleding van zijn zonen om daarin als priester te dienen. |20| Toen ging heel de gemeenschap van de Israëlieten bij Mozes weg, 318 |21| en ze kwamen terug: iedereen wiens hart bereidwillig was en ieder wiens geest gewillig was. Ze brachten het hefoffer voor Jahweh ten behoeve van het werk aan de tent van ontmoeting, voor al het dienstwerk daarin en voor de geheiligde kledingstukken. De Israëlieten kwamen en begonnen aan de bouw en voorbereidingen van het tabernakel dat volgens sommigen in vier maanden gebouwd werd. |22| Zo kwamen ze, de mannen en de vrouwen, en allen brachten met een gewillig hart neusringen, oorringen, zegelringen, halssieraden en allerlei gouden voorwerpen. Ja, iedereen die een beweegoffer van goud aan Jahweh opdroeg, Rabbi Abbar bar Aha zei:2 ‘Men kan het wezen van dit volk niet doorgronden. Als men ze zegt dat ze geven moeten voor de bouw van een gouden kalf, geven ze; maar als men hen zegt dat ze voor de bouw van het tabernakel moeten geven, dan geven ze.’ |23| en iedereen die blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol, fijn linnen, geitenhaar, roodgeverfde ramshuiden en tachasvellen in zijn bezit had, die bracht ze. |24| Ieder die een hefoffer van zilver of brons bracht, bracht deze als hefoffer voor Jahweh; en ieder die acaciahout in zijn bezit had, bracht het voor al het werk ten behoeve van de dienst. |25| Elke vrouw die kunstvaardig was, spon eigenhandig en bracht wat ze gesponnen had: blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en fijn linnen. |26| En al de vrouwen van wie het hart bereidwillig was en die kunstvaardig waren, sponnen het geitenhaar. |27| De leiders brachten ook onyxstenen en andere edelstenen als opvulling voor de efod en de borsttas, |28| specerijen en olie voor de lamp, voor de zalfolie en voor het geurige reukwerk. 2 Babylonische Talmoed, traktaat Shekalim 2b. E X O D U S 35:1-35 – HEFOFFER 319 |29| Alle mannen en vrouwen met een gewillig hart droegen bij aan al het werk dat Jahweh door de dienst van Mozes geboden had te doen. De Israëlieten brachten het als een vrijwillige gave voor Jahweh. |30| Daarna zei Mozes tegen de Israëlieten: Zie, Jahweh heeft Bezaleël, de zoon van Uri, de zoon van Hur, uit de stam Juda, bij zijn naam geroepen. Nauwkeurig worden ons nog eens Bezaleël en Ahisamach beschreven (vgl. Ex31:1-11). |31| De Geest van God heeft hem vervuld met wijsheid, inzicht, kennis en allerlei vakmanschap, |32| om ontwerpen te bedenken en uit te voeren in goud, zilver en brons; Bezaleël zal vooral de ontwerper zijn van het geheel. Hij zal de kunstvoorwerpen maken. |33| om edelstenen te bewerken en in te zetten, en om hout te bewerken, om allerlei kunstig uitgedacht werk te verrichten. |34| Hij heeft hem ook het vermogen gegeven om anderen te onderwijzen, aan hem en aan Aholiab, de zoon van Ahisamach, uit de stam Dan. |35| Hij heeft hen vervuld met kunstvaardigheid om allerlei werk te verrichten: dat van een graveerder, een kunstenaar, een maker van borduurwerk met blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en fijn linnen, en dat van een wever. Zij voeren allerlei werkzaamheden uit en bedenken ontwerpen. Ahisamach lijkt vooral een leraarstaak te ontvangen. Hij dient anderen te onderwijzen hoe ze de tabernakel moeten maken. E X O D U S 36:1-38 – BOUW VAN DE TENT 321 25 | 36:1-38 – Bouw van de tent (1) Toen deden Bezaleël en Aholiab, en iedereen die kunstvaardig was, in wie Jahweh wijsheid en inzicht gegeven had om met kennis van zaken al het werk ten dienste van het heiligdom te verrichten, het werk overeenkomstig alles wat Jahweh geboden had. (2) Mozes had namelijk Bezaleël en Aholiab geroepen, en ieder die kunstvaardig was, aan wie Jahweh wijsheid in zijn hart gegeven had, iedereen wiens hart bereidwillig was om naar voren te komen om het werk te verrichten. (3) Zij namen van Mozes het hele hefoffer aan dat de Israëlieten gebracht hadden om het werk ten dienste van het heiligdom te verrichten. Men bracht elke morgen nog vrijwillige gaven bij hem. (4) Toen kwamen alle vaklieden die met allerlei werk voor het heiligdom bezig waren, man voor man, van het werk waarmee ze bezig waren, (5) en ze zeiden tegen Mozes: Het volk brengt veel meer dan nodig is ten dienste van het werk dat Jahweh geboden heeft te doen. (6) Toen gaf Mozes bevel dat men met een boodschap door het kamp zou gaan: Laat geen enkele man of vrouw nog werk verrichten voor het hefoffer voor het heiligdom. Zo werd het volk ervan weerhouden om nog meer te brengen. (7) Want er was genoeg materiaal om al het werk ermee te verrichten, ja, er bleef over. (8) Zo maakte ieder die kunstvaardig was onder hen die het werk verrichtten, de tabernakel van tien tentkleden, van dubbeldraads fijn linnen en blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol. Met cherubs erop, werk van een kunstenaar, heeft men ze gemaakt. (9) De lengte van één tentkleed was achtentwintig el en de breedte vier el; al de tentkleden hadden één en dezelfde afmeting. (10) Men maakte vijf tentkleden aan elkaar vast, en maakte nog eens vijf tentkleden aan elkaar vast. (11) Daarna maakte men blauwpurperen lussen aan de zoom van het ene tentkleed, aan het uiteinde, bij de sluiting; men maakte ze ook aan de zoom van het laatste tentkleed bij de sluiting van het tweede tentkleed. (12) Vijftig lussen maakte men aan het ene tentkleed en vijftig lussen aan het uiteinde van het tentkleed dat bij de sluiting van het tweede tentkleed behoorde; deze lussen waren precies tegenover elkaar gezet. (13) Ten slotte maakte men vijftig gouden haken en met de haken bond men de tentkleden aan elkaar, zodat de tabernakel één geheel werd. (14) Verder maakte men kleden van geitenhaar voor een tent over de tabernakel; elf tentkleden maakte men daarvan. (15) De lengte van één tentkleed was dertig el en de breedte van één tentkleed vier el; de elf tentkleden hadden één afmeting. (16) Vervolgens verbond men vijf van de tentkleden apart met elkaar, en zes van de andere tentkleden eveneens apart. (17) Daarna maakte men vijftig lussen aan de zoom van het laatste tentkleed van het ene stel; en men maakte vijftig lussen aan de zoom van het tentkleed van het andere stel. (18) Ook maakte men vijftig bronzen haken om de tentdelen zo met elkaar te verbinden, dat die één geheel vormden. (19) Verder maakte men voor de tent een dekkleed van roodgeverfde ramshuiden, en daarover een dekkleed van zeekoehuiden. (20) Vervolgens maakte men voor de tabernakel de planken van acaciahout, rechtopstaand. (21) De lengte van een plank was tien el, en anderhalve el de breedte van elke plank. (22) Elke plank had twee pinnen, zodat ze met elkaar verbonden konden worden; hetzelfde deed men met alle planken van de tabernakel. (23) Vervolgens maakte men de planken voor de tabernakel, twintig planken voor de zuidkant, in zuidelijke richting. (24) Men maakte ook veertig zilveren voetstukken onder de twintig planken; twee voetstukken onder de ene plank voor zijn twee pinnen, en twee voetstukken onder de andere plank voor zijn twee pinnen. (25) Men maakte vervolgens twintig planken voor de andere kant van de tabernakel, 322 aan de noordkant, (26) met de veertig bijbehorende zilveren voetstukken; twee voetstukken onder de ene plank en twee voetstukken onder de andere plank. (27) Aan de westkant van de tabernakel maakte men zes planken. (28) Ook maakte men twee planken tot hoekpunten van de tabernakel, aan beide kanten. (29) Ze waren volkomen gelijk van onderen af, en beide planken waren ook volkomen gelijk aan de bovenkant, bij de eerste ring. Zo deed men met die twee planken aan de twee hoekpunten. (30) Er waren dus acht planken met hun zilveren voetstukken, samen zestien voetstukken, twee voetstukken onder elke plank. (31) Men maakte vervolgens dwarsbalken van acaciahout; vijf voor de planken aan de ene kant van de tabernakel, (32) vijf dwarsbalken voor de planken aan de andere kant van de tabernakel, en vijf dwarsbalken voor de planken aan de achterkant van de tabernakel, aan de westkant. (33) Men plaatste verder de middelste dwarsbalk zó dat hij in het midden van de planken van het ene einde naar het andere liep. (34) Men overtrok vervolgens de planken met goud, en de ringen daarvan –als houders voor de dwarsbalken– maakte men van goud; vervolgens overtrok men de dwarsbalken met goud. (35) Daarna maakte men een voorhangsel van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en dubbeldraads fijn linnen; men maakte het op kunstige wijze, met cherubs erop, werk van een kunstenaar. (36) Men maakte er vier pilaren van acaciahout voor, die men met goud overtrok en van gouden haken voorzag. Men goot vervolgens hun vier zilveren voetstukken. (37) Vervolgens maakte men voor de ingang van de tent een gordijn van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en dubbeldraads fijn linnen, borduurwerk, (38) evenals de vijf pilaren ervan met hun haken. Men overtrok hun koppen en verbindingsstukken met goud; hun vijf voetstukken waren van brons. De beschrijving in Ex36-39 herhaalt hetgeen we al vernomen hebben in Ex25-31. Het is daarbij opmerkelijk dat de volgorde van de constructie verschilt. Als eerste vernemen we van de constructie en dan van de objecten in de tabernakel, terwijl dit in de voorafgaande teksten andersom was. |1| Toen deden Bezaleël en Aholiab, en iedereen die kunstvaardig was, in wie Jahweh wijsheid en inzicht gegeven had om met kennis van zaken al het werk ten dienste van het heiligdom te verrichten, het werk overeenkomstig alles wat Jahweh geboden had. Niemand probeerde het werk van een ander te doen. Wij hebben ook elk onze plaats en onze taak in de gemeente. Laten we die taak verrichten in geloof zonder jaloers te zijn op anderen en zonder ons met het werk van een ander te bemoeien. |2| Mozes had namelijk Bezaleël en Aholiab geroepen, en ieder die kunstvaardig was, aan wie Jahweh wijsheid in zijn hart gegeven had, iedereen wiens hart bereidwillig was om naar voren te komen om het werk te verrichten. E X O D U S 36:1-38 – BOUW VAN DE TENT |3| 323 Zij namen van Mozes het hele hefoffer aan dat de Israëlieten gebracht hadden om het werk ten dienste van het heiligdom te verrichten. Men bracht elke morgen nog vrijwillige gaven bij hem. De mensen kregen al het materiaal van Mozes. We komen niet met ons eigen materiaal om God te aanbidden of Hem te dienen maar gebruiken het hefoffer dat we God hebben geschonken. |4| Toen kwamen alle vaklieden die met allerlei werk voor het heiligdom bezig waren, man voor man, van het werk waarmee ze bezig waren, |5| en ze zeiden tegen Mozes: Het volk brengt veel meer dan nodig is ten dienste van het werk dat Jahweh geboden heeft te doen. |6| Toen gaf Mozes bevel dat men met een boodschap door het kamp zou gaan: Laat geen enkele man of vrouw nog werk verrichten voor het hefoffer voor het heiligdom. Zo werd het volk ervan weerhouden om nog meer te brengen. Het volk is bereidwillig en een tweede collecte is niet nodig! Israël wil graag dat God bij hen woont. |7| Want er was genoeg materiaal om al het werk ermee te verrichten, ja, er bleef over. |8| Zo maakte ieder die kunstvaardig was onder hen die het werk verrichtten, de tabernakel van tien tentkleden, van dubbeldraads fijn linnen en blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol. Met cherubs erop, werk van een kunstenaar, heeft men ze gemaakt. De beschrijving in Ex36:8-38 herhaalt hetgeen we al vernomen hebben in Ex26:1-37. Het is daarbij opmerkelijk dat de volgorde van de constructie verschilt. Als eerste vernemen we van de constructie en dan van de objecten in de tabernakel, terwijl dit in de voorafgaande teksten andersom was. |9| De lengte van één tentkleed was achtentwintig el en de breedte vier el; al de tentkleden hadden één en dezelfde afmeting. |10| Men maakte vijf tentkleden aan elkaar vast, en maakte nog eens vijf tentkleden aan elkaar vast. 324 |11| Daarna maakte men blauwpurperen lussen aan de zoom van het ene tentkleed, aan het uiteinde, bij de sluiting; men maakte ze ook aan de zoom van het laatste tentkleed bij de sluiting van het tweede tentkleed. |12| Vijftig lussen maakte men aan het ene tentkleed en vijftig lussen aan het uiteinde van het tentkleed dat bij de sluiting van het tweede tentkleed behoorde; deze lussen waren precies tegenover elkaar gezet. |13| Ten slotte maakte men vijftig gouden haken en met de haken bond men de tentkleden aan elkaar, zodat de tabernakel één geheel werd. |14| Verder maakte men kleden van geitenhaar voor een tent over de tabernakel; elf tentkleden maakte men daarvan. |15| De lengte van één tentkleed was dertig el en de breedte van één tentkleed vier el; de elf tentkleden hadden één afmeting. |16| Vervolgens verbond men vijf van de tentkleden apart met elkaar, en zes van de andere tentkleden eveneens apart. |17| Daarna maakte men vijftig lussen aan de zoom van het laatste tentkleed van het ene stel; en men maakte vijftig lussen aan de zoom van het tentkleed van het andere stel. |18| Ook maakte men vijftig bronzen haken om de tentdelen zo met elkaar te verbinden, dat die één geheel vormden. |19| Verder maakte men voor de tent een dekkleed van roodgeverfde ramshuiden, en daarover een dekkleed van zeekoehuiden. |20| Vervolgens maakte men voor de tabernakel de planken van acaciahout, rechtopstaand. |21| De lengte van een plank was tien el, en anderhalve el de breedte van elke plank. E X O D U S 36:1-38 – BOUW VAN DE TENT 325 |22| Elke plank had twee pinnen, zodat ze met elkaar verbonden konden worden; hetzelfde deed men met alle planken van de tabernakel. |23| Vervolgens maakte men de planken voor de tabernakel, twintig planken voor de zuidkant, in zuidelijke richting. |24| Men maakte ook veertig zilveren voetstukken onder de twintig planken; twee voetstukken onder de ene plank voor zijn twee pinnen, en twee voetstukken onder de andere plank voor zijn twee pinnen. De voetenstukken zijn gemaakt van het losgeld dat iedere Israëliet van twintig jaar en ouder moet betalen. Dat losgeld bedraagt een halve zilveren sikkel. Opvallend is dat erbij vermeld staat dat een rijke dit bedrag niet mag vermeerderen en een arme het niet mag verminderen. Het losgeld was voor allen gelijk. |25| Men maakte vervolgens twintig planken voor de andere kant van de tabernakel, aan de noordkant, |26| met de veertig bijbehorende zilveren voetstukken; twee voetstukken onder de ene plank en twee voetstukken onder de andere plank. |27| Aan de westkant van de tabernakel maakte men zes planken. |28| Ook maakte men twee planken tot hoekpunten van de tabernakel, aan beide kanten. |29| Ze waren volkomen gelijk van onderen af, en beide planken waren ook volkomen gelijk aan de bovenkant, bij de eerste ring. Zo deed men met die twee planken aan de twee hoekpunten. |30| Er waren dus acht planken met hun zilveren voetstukken, samen zestien voetstukken, twee voetstukken onder elke plank. |31| Men maakte vervolgens dwarsbalken van acaciahout; vijf voor de planken aan de ene kant van de tabernakel, 326 |32| vijf dwarsbalken voor de planken aan de andere kant van de tabernakel, en vijf dwarsbalken voor de planken aan de achterkant van de tabernakel, aan de westkant. |33| Men plaatste verder de middelste dwarsbalk zó dat hij in het midden van de planken van het ene einde naar het andere liep. |34| Men overtrok vervolgens de planken met goud, en de ringen daarvan –als houders voor de dwarsbalken– maakte men van goud; vervolgens overtrok men de dwarsbalken met goud. |35| Daarna maakte men een voorhangsel van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en dubbeldraads fijn linnen; men maakte het op kunstige wijze, met cherubs erop, werk van een kunstenaar. |36| Men maakte er vier pilaren van acaciahout voor, die men met goud overtrok en van gouden haken voorzag. Men goot vervolgens hun vier zilveren voetstukken. |37| Vervolgens maakte men voor de ingang van de tent een gordijn van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en dubbeldraads fijn linnen, borduurwerk, |38| evenals de vijf pilaren ervan met hun haken. Men overtrok hun koppen en verbindingsstukken met goud; hun vijf voetstukken waren van brons. E X O D U S 37:1-29 – ARK, TAFEL, MENORA EN GOUDEN ALTAAR 327 26 | 37:1-29 – Ark, tafel, menora en gouden altaar (1) Bezaleël maakte vervolgens de ark van acaciahout; zijn lengte was twee-en-een-halve el, zijn breedte anderhalve el en zijn hoogte anderhalve el. (2) Hij overtrok die met zuiver goud, vanbinnen en vanbuiten, en hij maakte er een gouden rand omheen. (3) Hij goot er vier gouden ringen voor, aan de vier voetstukken ervan: twee ringen namelijk aan zijn ene kant en twee ringen aan zijn andere kant. (4) Hij maakte draagbomen van acaciahout en overtrok die met goud. (5) Hij stak de draagbomen door de ringen aan weerskanten van de ark om de ark te dragen. (6) Vervolgens maakte hij een verzoendeksel van zuiver goud. Zijn lengte was twee-en-een-halve el en zijn breedte anderhalve el. (7) Ook maakte hij twee cherubs van goud; als gedreven werk heeft hij ze gemaakt uit de beide uiteinden van het verzoendeksel, (8) één cherub uit het uiteinde aan de ene kant, en één cherub uit het uiteinde aan de andere kant. Uit het verzoendeksel heeft hij de cherubs gemaakt, uit de beide uiteinden ervan. (9) En de cherubs hielden hun beide vleugels naar boven uitgespreid, terwijl ze met hun vleugels het verzoendeksel bedekten. Hun gezichten waren naar elkaar gericht; de gezichten van de cherubs waren gericht op het verzoendeksel. (10) Daarna maakte hij de tafel van acaciahout; zijn lengte was twee el, zijn breedte één el en zijn hoogte anderhalve el. (11) En hij overtrok die met zuiver goud en maakte er een gouden rand omheen. (12) Ook maakte hij er een sierlijst van een hand breed omheen, en hij maakte een gouden rand rondom die sierlijst. (13) Hij goot er vier gouden ringen voor en bevestigde de ringen aan de vier hoeken van zijn vier poten. (14) De ringen zaten dicht onder de sierlijst, als houders voor de draagbomen, om de tafel te dragen. (15) Hij maakte ook de draagbomen van acaciahout, en hij overtrok ze met goud, om de tafel te dragen. (16) En hij maakte de voorwerpen die op de tafel moesten staan, van zuiver goud: de bijbehorende schotels, schalen, kommen en kannen waarmee plengoffers gebracht worden. (17) Hij maakte vervolgens de menora van zuiver goud. Als gedreven werk heeft hij de menora, zijn schacht met zijn armen gemaakt; zijn bloemkelken, zijn knoppen en zijn bloesems vormden er één geheel mee. (18) Zes armen staken uit de zijkanten ervan; drie armen van de menora uit zijn ene kant, en drie armen van de menora uit zijn andere kant. (19) Drie bloemkelken in de vorm van amandelbloesem aan een ene arm, met knop en bloesem; en drie bloemkelken in de vorm van amandelbloesem aan de andere arm, met knop en bloesem. Zo waren de zes armen die uit de menora staken. (20) En op de menora zelf waren vier bloemkelken in de vorm van amandelbloesem, met hun knoppen en bloesems. (21) Ook zat er een knop onder het eerste paar armen dat eruit stak, een knop onder het tweede paar armen dat eruit stak, en een knop onder het derde paar armen dat eruit stak. Zo was het bij de zes armen vanuit haar. (22) Zijn knoppen en zijn armen vormden met de menora één geheel; het geheel was één stuk gedreven werk van zuiver goud. (23) Hij maakte er de zeven bijbehorende lampen voor; zowel de bijbehorende snuiters als de bijbehorende vuurschalen waren van zuiver goud. (24) Hij maakte die van één talent zuiver goud, met alle bijbehorende voorwerpen. (25) Vervolgens maakte hij het reukofferaltaar van acaciahout; zijn lengte was een el, zijn breedte een el, dus vierkant, en zijn hoogte twee el; de bijbehorende horens vormden er één geheel mee. (26) Hij overtrok het met zuiver goud, zijn bovenkant, zijn wanden rondom, en zijn horens; en hij maakte er een gouden rand omheen. (27) Ook maakte hij er twee gouden ringen voor, onder de rand ervan, op zijn beide hoeken aan weerskanten ervan, als houders voor de draagbomen om het altaar daarmee te dragen. (28) Verder maakte hij 328 de draagbomen van acaciahout en overtrok ze met goud. (29) Ook maakte hij de heilige zalfolie en zuiver geurig reukwerk, werk van een zalfbereider. |1| Bezaleël maakte vervolgens de ark van acaciahout; zijn lengte was tweeen-een-halve el, zijn breedte anderhalve el en zijn hoogte anderhalve el. De beschrijving in Ex37:1-9 herhaalt hetgeen we al vernomen hebben in Ex25:10-22. |2| Hij overtrok die met zuiver goud, vanbinnen en vanbuiten, en hij maakte er een gouden rand omheen. |3| Hij goot er vier gouden ringen voor, aan de vier voetstukken ervan: twee ringen namelijk aan zijn ene kant en twee ringen aan zijn andere kant. |4| Hij maakte draagbomen van acaciahout en overtrok die met goud. |5| Hij stak de draagbomen door de ringen aan weerskanten van de ark om de ark te dragen. |6| Vervolgens maakte hij een verzoendeksel van zuiver goud. Zijn lengte was twee-en-een-halve el en zijn breedte anderhalve el. |7| Ook maakte hij twee cherubs van goud; als gedreven werk heeft hij ze gemaakt uit de beide uiteinden van het verzoendeksel, |8| één cherub uit het uiteinde aan de ene kant, en één cherub uit het uiteinde aan de andere kant. Uit het verzoendeksel heeft hij de cherubs gemaakt, uit de beide uiteinden ervan. |9| En de cherubs hielden hun beide vleugels naar boven uitgespreid, terwijl ze met hun vleugels het verzoendeksel bedekten. Hun gezichten waren naar elkaar gericht; de gezichten van de cherubs waren gericht op het verzoendeksel. |10| Daarna maakte hij de tafel van acaciahout; zijn lengte was twee el, zijn breedte één el en zijn hoogte anderhalve el. E X O D U S 37:1-29 – ARK, TAFEL, MENORA EN GOUDEN ALTAAR 329 De beschrijving in Ex37:10-16 herhaalt hetgeen we al vernomen hebben in Ex25:23-30. |11| En hij overtrok die met zuiver goud en maakte er een gouden rand omheen. |12| Ook maakte hij er een sierlijst van een hand breed omheen, en hij maakte een gouden rand rondom die sierlijst. |13| Hij goot er vier gouden ringen voor en bevestigde de ringen aan de vier hoeken van zijn vier poten. |14| De ringen zaten dicht onder de sierlijst, als houders voor de draagbomen, om de tafel te dragen. |15| Hij maakte ook de draagbomen van acaciahout, en hij overtrok ze met goud, om de tafel te dragen. |16| En hij maakte de voorwerpen die op de tafel moesten staan, van zuiver goud: de bijbehorende schotels, schalen, kommen en kannen waarmee plengoffers gebracht worden. |17| Hij maakte vervolgens de menora van zuiver goud. Als gedreven werk heeft hij de menora, zijn schacht met zijn armen gemaakt; zijn bloemkelken, zijn knoppen en zijn bloesems vormden er één geheel mee. De beschrijving in 37:17-24 herhaalt hetgeen we al vernomen hebben in 25:31-40. |18| Zes armen staken uit de zijkanten ervan; drie armen van de menora uit zijn ene kant, en drie armen van de menora uit zijn andere kant. Dit vers is volledig gelijk aan 25:32. |19| Drie bloemkelken in de vorm van amandelbloesem aan een ene arm, met knop en bloesem; en drie bloemkelken in de vorm van amandelbloesem aan de andere arm, met knop en bloesem. Zo waren de zes armen die uit de menora staken. 330 Dit vers is bijna gelijk aan 25:33. Alleen ontbreekt het lidwoord bij ‘aan een andere arm’. LXX en SP wijken hiervan af en volgen volledig 25:33. |20| En op de menora zelf waren vier bloemkelken in de vorm van amandelbloesem, met hun knoppen en bloesems. Dit vers is volledig gelijk aan 25:34. |21| Ook zat er een knop onder het eerste paar armen dat eruit stak, een knop onder het tweede paar armen dat eruit stak, en een knop onder het derde paar armen dat eruit stak. Zo was het bij de zes armen vanuit haar. Dit vers is op het laatste woord na gelijk aan 25:35. In plaats van ‘vanuit de menora’ is er enkel sprake van een ‘vanuit haar’. |22| Zijn knoppen en zijn armen vormden met de menora één geheel; het geheel was één stuk gedreven werk van zuiver goud. Dit vers is op één werkwoord na gelijk aan 25:36: in plaats van de toekomstige tijd: zo moet het gebeuren, gebruikt de schrijver nu de verleden tijd: zo gebeurde het. Dit is begrijpelijk als we beseffen dat Ex25 spreekt over de opdracht van de bouw en Ex37 de uitvoering ervan beschrijft. |23| Hij maakte er de zeven bijbehorende lampen voor; zowel de bijbehorende snuiters als de bijbehorende vuurschalen waren van zuiver goud. De schrijver kiest ervoor om 25:37-38 in dit ene vers samen te vatten. |24| Hij maakte die van één talent zuiver goud, met alle bijbehorende voorwerpen. Met andere woorden dan in 25:39 zegt de schrijver dat Besaleël één talent zuiver goud gebruikte voor de vervaardiging van de menora met het bijbehorende gerei. |25| Vervolgens maakte hij het reukofferaltaar van acaciahout; zijn lengte was een el, zijn breedte een el, dus vierkant, en zijn hoogte twee el; de bijbehorende horens vormden er één geheel mee. E X O D U S 37:1-29 – ARK, TAFEL, MENORA EN GOUDEN ALTAAR 331 |26| Hij overtrok het met zuiver goud, zijn bovenkant, zijn wanden rondom, en zijn horens; en hij maakte er een gouden rand omheen. |27| Ook maakte hij er twee gouden ringen voor, onder de rand ervan, op zijn beide hoeken aan weerskanten ervan, als houders voor de draagbomen om het altaar daarmee te dragen. |28| Verder maakte hij de draagbomen van acaciahout en overtrok ze met goud. |29| Ook maakte hij de heilige zalfolie en zuiver geurig reukwerk, werk van een zalfbereider. De beschrijving in Ex37:29 herhaalt hetgeen we al vernomen hebben in Ex30:22-38. E X O D U S 38:1-31 – KOPEREN ALTAAR EN VOORHOF 333 27 | 38:1-31 – Koperen altaar en voorhof (1) Vervolgens maakte hij het brandofferaltaar van acaciahout; vijf el was zijn lengte, vijf el zijn breedte, dus vierkant, en drie el zijn hoogte. (2) Hij maakte ook zijn horens op zijn vier hoeken –zijn horens vormden er één geheel mee– en hij overtrok het met brons. (3) Hij maakte ook alle voorwerpen voor het altaar: de potten, de scheppen, de sprengbekkens, de vorken en de vuurschalen; alle bijbehorende voorwerpen maakte hij van brons. (4) Ook maakte hij voor het altaar een rooster, een bronzen rasterwerk, onder zijn rand, van onderen af tot de helft ervan. (5) Daarna goot hij vier ringen voor de vier uiteinden van het bronzen rooster, als houders voor de draagbomen. (6) Verder maakte hij de draagbomen van acaciahout en overtrok ze met brons. (7) Hij stak de draagbomen in de ringen op de zijkanten van het altaar om het daarmee te dragen; hij maakte het van planken, vanbinnen hol. (8) Vervolgens maakte hij het bronzen wasvat met het bijbehorende bronzen onderstel, van de spiegels van de dienstdoende vrouwen, die dienst deden bij de ingang van de tent van ontmoeting. (9) Daarna maakte hij de voorhof; aan de zuidkant, in zuidelijke richting, waren de kleden voor de voorhof van dubbeldraads fijn linnen, honderd el lang. (10) De bijbehorende twintig pilaren en de bijbehorende twintig voetstukken waren van brons; de haken van de pilaren en de bijbehorende verbindingsstukken waren van zilver. (11) Aan de noordkant waren de kleden eveneens honderd el lang; de bijbehorende twintig pilaren en de bijbehorende twintig voetstukken waren van brons; de haken van de pilaren en de bijbehorende verbindingsstukken waren van zilver. (12) Aan de westkant waren de kleden vijftig el lang, met de tien bijbehorende pilaren en de tien bijbehorende voetstukken; de haken van de pilaren en de bijbehorende verbindingsstukken waren van zilver. (13) Aan de oostkant, waar de zon opkomt, waren de kleden eveneens vijftig el lang. (14) De kleden aan de ene zijde waren vijftien el lang, met de drie bijbehorende pilaren en de drie bijbehorende voetstukken. (15) En aan de andere zijde van de poort van de voorhof – dus aan de ene en de andere kant van de poort – waren kleden van vijftien el lang, met de drie bijbehorende pilaren en de drie bijbehorende voetstukken. (16) Alle kleden rondom de voorhof waren van dubbeldraads fijn linnen. (17) En de voetstukken van de pilaren waren van brons; de haken van de pilaren en de verbindingsstukken van zilver; het beslag op hun koppen was van zilver en zij, te weten alle pilaren van de voorhof, waren met verbindingen van zilver verbonden. (18) Het gordijn voor de poort van de voorhof bestond uit borduurwerk, van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van dubbeldraads fijn linnen. Het was twintig el lang; de hoogte – over de hele breedte – was vijf el, overeenkomend met de kleden voor de voorhof. (19) De vier bijbehorende pilaren en de vier bijbehorende voetstukken waren van brons en hun haken waren van zilver; het beslag op hun koppen en hun verbindingsstukken waren eveneens van zilver. (20) Ten slotte waren al de pinnen voor de tabernakel en voor rondom de voorhof van brons. (21) Dit zijn de getelde voorwerpen voor de tabernakel, de tabernakel van de getuigenis, die op bevel van Mozes geteld zijn door de dienst van de levieten door de hand van Ithamar, de zoon van de priester Aäron. (22) Bezaleël nu, de zoon van Uri, de zoon van Hur, uit de stam Juda, heeft alles wat Jahweh aan Mozes geboden had, gemaakt, (23) en met hem Aholiab, de zoon van Ahisamach, uit de stam Dan, een graveerder, kunstenaar en maker van borduurwerk van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van fijn linnen. (24) Al het goud dat bij de bouw verwerkt werd voor al het werk aan het heiligdom, namelijk het goud afkomstig 334 van het beweegoffer, bedroeg negenentwintig talent en zevenhonderddertig sikkel, gerekend volgens de sikkel van het heiligdom. (25) En het zilver van hen die geteld waren uit de gemeenschap, was honderd talent en duizend zevenhonderdvijfenzeventig sikkel, gerekend volgens de sikkel van het heiligdom. (26) Eén beka per persoon, dat is een halve sikkel gerekend volgens de sikkel van het heiligdom, voor ieder die bij de getelde personen van twintig jaar oud en daarboven ging behoren, zeshonderddrieduizend vijfhonderdvijftig man. (27) Ook was er honderd talent zilver om de voetstukken van het heiligdom en de voetstukken van het voorhangsel te gieten; honderd talent voor honderd voetstukken, één talent per voetstuk. (28) Van de duizend zevenhonderdvijfenzeventig sikkel maakte hij de haken aan de pilaren; hij overtrok hun koppen, en maakte er verbindingsstukken aan vast. (29) Het brons dat als beweegoffer was gegeven, bedroeg zeventig talent en tweeduizend vierhonderd sikkel. (30) Daarvan maakte hij toen de voetstukken bij de ingang van de tent van ontmoeting, het bronzen altaar met het bijbehorende bronzen rooster en al de voorwerpen die bij het altaar hoorden, (31) en de voetstukken rondom de voorhof, de voetstukken bij de poort van de voorhof, alle pinnen voor de tabernakel en alle pinnen rondom de voorhof. |1| Vervolgens maakte hij het brandofferaltaar van acaciahout; vijf el was zijn lengte, vijf el zijn breedte, dus vierkant, en drie el zijn hoogte. De beschrijving in Ex38:1-7 herhaalt hetgeen we al vernomen hebben in Ex27:1-8. |2| Hij maakte ook zijn horens op zijn vier hoeken –zijn horens vormden er één geheel mee– en hij overtrok het met brons. |3| Hij maakte ook alle voorwerpen voor het altaar: de potten, de scheppen, de sprengbekkens, de vorken en de vuurschalen; alle bijbehorende voorwerpen maakte hij van brons. |4| Ook maakte hij voor het altaar een rooster, een bronzen rasterwerk, onder zijn rand, van onderen af tot de helft ervan. |5| Daarna goot hij vier ringen voor de vier uiteinden van het bronzen rooster, als houders voor de draagbomen. |6| Verder maakte hij de draagbomen van acaciahout en overtrok ze met brons. |7| Hij stak de draagbomen in de ringen op de zijkanten van het altaar om het daarmee te dragen; hij maakte het van planken, vanbinnen hol. E X O D U S 38:1-31 – KOPEREN ALTAAR EN VOORHOF |8| 335 Vervolgens maakte hij het bronzen wasvat met het bijbehorende bronzen onderstel, van de spiegels van de dienstdoende vrouwen, die dienst deden bij de ingang van de tent van ontmoeting. Het is onduidelijk waaraan we moeten denken bij de dienstdoende vrouwen (NBG, WV, GNB). We zien die worsteling ook in de verschillende vertalingen die er gegeven zijn van dit versdeel: ‘vrouwen die bij de ingang van de Ontmoetingstent samengestroomd waren’ (NBV), ‘vastende vrouwen’ (LXX) en ‘bewakende vrouwen’ (Vg). Toch is dat minder juist, omdat het Hebreeuwse tsáva’ wijst op het uitoefenen van een bepaalde taak. Veelal wordt er een verband gelegd met de vrouwen die in de dagen van Eli dienst in de tempel deden (1Sm1:22). Er wordt dan geopperd dat de vrouwen taken hadden als schoonmaken, repareren, zingen of dansen.1 We zien dit eveneens terug in de beschrijving die de Targum Onkelos geeft: ‘Uit de koperen spiegels van de kuise vrouwen. Toen ze bij de ingang van de Ontmoetingstent kwamen om te bidden, stonden ze met hun beweegoffers eer en dank te brengen, terwijl ze duidelijk hun verlangen naar hun mannen uiting gaven. Daarna baarden ze rechtvaardige kinderen nadat ze ritueel gereinigd waren van hun ongesteldheid.’ Het koperen wasvat moest gemaakt worden van de spiegels van de dienstdoende vrouwen bij de ingang van de Ontmoetingstent. Spiegels waren alom bekend in de oudheid vanaf het zesde millennium voor Christus.2 Koperen spiegels kwamen daarbij voor vanaf het vierde millennium en dienden dikwijls als religieuze voorwerpen.3 De spiegels waren gemaakt van koper en zolang gepolijst totdat men zich erin kon zien. Everhart denkt vandaar dat ook deze spiegels religieuze voorwerpen waren die nu werden toegewijden aan Jahweh.4 Ze gaven het aan God om daaruit een koperen wasvat te maken. |9| 1 2 3 4 Daarna maakte hij de voorhof; aan de zuidkant, in zuidelijke richting, waren de kleden voor de voorhof van dubbeldraads fijn linnen, honderd el lang. B.S. Childs, Exodus (OTL; Philadelphia:Westminster, 1974), 636; H.W. Hertzberg, I & II Samuël (OTL; Philadelphia:Westminster, 1964), 36. K.R. Nemet-Nejat, ‘A Mirror Belonging to the Lady of Uruk,’ The Tablet and the Scroll: Studies in Horor of William W. Hallo, red. M.E. Cohen, D.C. Snell en D.B. Weisberg (Bethesada:CDL, 1993), 163. K.R. Nemet-Nejat, ‘A Mirror Belonging to the Lady of Uruk,’ The Tablet and the Scroll: Studies in Horor of William W. Hallo, red. M.E. Cohen, D.C. Snell en D.B. Weisberg (Bethesada:CDL, 1993), 163; J.B. Pritchard, The Ancient Near East: A New Anthology of Text and Pictures , Vol. I (Princeton:University, 1958), afb. 9. J.S. Everhart, ‘Serving Women and Their Mirrors: A Feminist Reading of Exodus 38:8b,’ Catholic Biblical Quarterly 66 (jan. 2004): 51. 336 De beschrijving in Ex38:9-20 herhaalt hetgeen we al vernomen hebben in Ex27:9-19. |10| De bijbehorende twintig pilaren en de bijbehorende twintig voetstukken waren van brons; de haken van de pilaren en de bijbehorende verbindingsstukken waren van zilver. |11| Aan de noordkant waren de kleden eveneens honderd el lang; de bijbehorende twintig pilaren en de bijbehorende twintig voetstukken waren van brons; de haken van de pilaren en de bijbehorende verbindingsstukken waren van zilver. |12| Aan de westkant waren de kleden vijftig el lang, met de tien bijbehorende pilaren en de tien bijbehorende voetstukken; de haken van de pilaren en de bijbehorende verbindingsstukken waren van zilver. |13| Aan de oostkant, waar de zon opkomt, waren de kleden eveneens vijftig el lang. |14| De kleden aan de ene zijde waren vijftien el lang, met de drie bijbehorende pilaren en de drie bijbehorende voetstukken. |15| En aan de andere zijde van de poort van de voorhof – dus aan de ene en de andere kant van de poort – waren kleden van vijftien el lang, met de drie bijbehorende pilaren en de drie bijbehorende voetstukken. |16| Alle kleden rondom de voorhof waren van dubbeldraads fijn linnen. |17| En de voetstukken van de pilaren waren van brons; de haken van de pilaren en de verbindingsstukken van zilver; het beslag op hun koppen was van zilver en zij, te weten alle pilaren van de voorhof, waren met verbindingen van zilver verbonden. |18| Het gordijn voor de poort van de voorhof bestond uit borduurwerk, van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van dubbeldraads fijn linnen. Het was twintig el lang; de hoogte – over de hele breedte – was vijf el, overeenkomend met de kleden voor de voorhof. E X O D U S 38:1-31 – KOPEREN ALTAAR EN VOORHOF 337 |19| De vier bijbehorende pilaren en de vier bijbehorende voetstukken waren van brons en hun haken waren van zilver; het beslag op hun koppen en hun verbindingsstukken waren eveneens van zilver. |20| Ten slotte waren al de pinnen voor de tabernakel en voor rondom de voorhof van brons. |21| Dit zijn de getelde voorwerpen voor de tabernakel, de tabernakel van de getuigenis, die op bevel van Mozes geteld zijn door de dienst van de levieten door de hand van Ithamar, de zoon van de priester Aäron. |22| Bezaleël nu, de zoon van Uri, de zoon van Hur, uit de stam Juda, heeft alles wat Jahweh aan Mozes geboden had, gemaakt, |23| en met hem Aholiab, de zoon van Ahisamach, uit de stam Dan, een graveerder, kunstenaar en maker van borduurwerk van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van fijn linnen. |24| Al het goud dat bij de bouw verwerkt werd voor al het werk aan het heiligdom, namelijk het goud afkomstig van het beweegoffer, bedroeg negenentwintig talent en zevenhonderddertig sikkel, gerekend volgens de sikkel van het heiligdom. Al het goud woog ongeveer 850 kg. Natuurlijk heeft deze hoeveelheid altijd voor kritiek tegen het boek Exodus gezorgd. Maar we weten dat de Israëlieten voor hun vertrek uit Egypte de Egyptenaren flink ‘beroofd’ hadden (Ex12:35-36). Ten onrechte merkt Voltaire op, dat de totale rijkdom van de tabernakel zo groot was dat men die pracht zelfs bij de grootste koningen niet aantreft.5 Voor de oudheid was dit helemaal geen spectaculaire hoeveelheid. In de twintiger jaren van deze eeuw is het graf van Toetanchamon ontdekt. Zijn lichaam lag in een doodskist die 1110kg. puur goud bevat. Daarnaast zijn nog zeer veel andere gouden voorwerpen ontdekt in zijn graftombe. In het licht van dergelijke pracht was de tabernakel betrekkelijk eenvoudig. |25| 5 En het zilver van hen die geteld waren uit de gemeenschap, was honderd talent en duizend zevenhonderdvijfenzeventig sikkel, gerekend volgens de sikkel van het heiligdom. Voltaire, Dictionnaire philosophique in Oeuvres Complètes de Voltaire , Vol.37 (Paris, 1819), 328. 338 Een talent is 3.000 sikkels.6 267.100 talenten zijn dus 300.000 sikkels. Daarbij komen dan nog de 1775 sikkels uit Ex38:28, zodat er totaal 301.775 sikkels zijn. Iedere getelde moet een halve sikkel betalen. Als we 301.775 met twee vermenigvuldigen, komen we precies op het getal 603.550 uit (Ex38:26). Hier is bij de berekening alleen maar de decimale benadering mogelijk. Wat een argument is voor de letterlijke weergave van de grote van het volk (zie comm. Nm1:46). |26| Eén beka per persoon, dat is een halve sikkel gerekend volgens de sikkel van het heiligdom, voor ieder die bij de getelde personen van twintig jaar oud en daarboven ging behoren, zeshonderddrieduizend vijfhonderdvijftig man. Het gaat in dit vers om de kosten van de tabernakel. Iedereen moest een halve sikkel zilver betalen (Ex30:12). Het aantal getelden is 603.550, een getal dat we ook tegenkomen in Nm1:46. Nu vond de telling in Numeri pas plaats op de eerste dag van de tweede maand van het tweede jaar; dus één maand na de voltooiing van de tabernakel. We kunnen daarbij het beste ervan uitgaan dat hier sprake is van een voorlopige telling.7 De betalingen werden zodoende geregistreerd. Negen maanden later vond de definitieve telling plaats op basis van deze voorlopige registratie. Omdat het getal echter gelijk is, gaan de meeste uitleggers ervan uit dat het getal van Nm1:46 in Ex38:26 is opgenomen. |27| Ook was er honderd talent zilver om de voetstukken van het heiligdom en de voetstukken van het voorhangsel te gieten; honderd talent voor honderd voetstukken, één talent per voetstuk. |28| Van de duizend zevenhonderdvijfenzeventig sikkel maakte hij de haken aan de pilaren; hij overtrok hun koppen, en maakte er verbindingsstukken aan vast. |29| Het brons dat als beweegoffer was gegeven, bedroeg zeventig talent en tweeduizend vierhonderd sikkel. 6 7 W.H. Gispen e.a. (red.), Bijbelse encyclopedie (Kampen:Kok, 1975), 682; M.J. Paul, ‘Uit de brievenbus,’ Bijbel en Wetenschap 92 (1986): 28. C.F. Keil, Genesis und Exodus (BKAT; Leipzig:Dörffling und Franke, 1883), 586. E X O D U S 38:1-31 – KOPEREN ALTAAR EN VOORHOF 339 |30| Daarvan maakte hij toen de voetstukken bij de ingang van de tent van ontmoeting, het bronzen altaar met het bijbehorende bronzen rooster en al de voorwerpen die bij het altaar hoorden, |31| en de voetstukken rondom de voorhof, de voetstukken bij de poort van de voorhof, alle pinnen voor de tabernakel en alle pinnen rondom de voorhof. E X O D U S 39:1-43 – PRIESTERKLEDIJ 341 28 | 39:1-43 – Priesterkledij (1) Toen maakten zij uit de blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol ambtskleding voor de dienst in het heiligdom; ook maakten ze de geheiligde kleding die voor Aäron was, zoals Jahweh Mozes geboden had. (2) Vervolgens maakte hij de efod van goud, van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van dubbeldraads fijn linnen. (3) Toen pletten zij gouden platen en hij sneed er draden van om ze te verwerken in de blauwpurperen wol, de roodpurperen wol, de scharlakenrode wol en in het dubbeldraads fijn linnen, werk van een kunstenaar. (4) Ze maakten er schouderstukken voor die de efod bijeenhielden; aan zijn beide uiteinden werd de efod bijeengehouden. (5) En de kunstige band van de efod, die eraan vastzat, was op dezelfde manier gemaakt en vormde er één geheel mee: van goud, van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van dubbeldraads fijn linnen, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. (6) Vervolgens bewerkten ze de onyxstenen, gevat in gouden kassen, gegraveerd zoals men zegels graveert, met de namen van de zonen van Israël. (7) En hij bevestigde ze op de schouderstukken van de efod als gedenkstenen voor de Israëlieten, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. (8) Vervolgens maakte hij de borsttas, werk van een kunstenaar, net zoals hij de efod gemaakt had: van goud, van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van dubbeldraads fijn linnen. (9) Hij was vierkant. Ze maakten de borsttas dubbelgevouwen; een span was zijn lengte en een span zijn breedte, dubbelgevouwen. (10) Toen vulden ze hem op met vier rijen edelstenen: een rij van een robijn, een topaas en een karbonkel; dit is de eerste rij. (11) De tweede rij: een smaragd, een saffier en een diamant. (12) De derde rij: een hyacint, een agaat en een amethist. (13) Ten slotte de vierde rij: een turkoois, een onyx en een jaspis; ze waren gevat in gouden kassen, toen ze opgevuld werden. (14) En wat de stenen met de namen van de zonen van Israël betreft, dat waren er twaalf in getal, overeenkomend met hun namen, met zegelgraveringen per man bij zijn naam, in overeenstemming met de twaalf stammen. (15) Ze maakten vervolgens aan de borsttas ineengedraaide kettinkjes, als vlechtwerk van zuiver goud. (16) En ze maakten twee gouden kassen en twee gouden ringen; en ze maakten de twee ringen aan de beide uiteinden van de borsttas. (17) Ze maakten ook de beide gevlochten gouden kettinkjes aan de twee ringen aan de uiteinden van de borsttas vast. (18) De beide andere uiteinden van de twee gevlochten kettinkjes maakten ze daarna vast aan de twee kassen; toen maakten zij ze vast aan de schouderstukken van de efod, aan de voorkant ervan. (19) Toen maakten zij nog twee gouden ringen en bevestigden die aan de beide andere uiteinden van de borsttas, op de zoom ervan, die aan de kant van de efod, aan de binnenkant ligt. (20) Daarna maakten zij nog twee gouden ringen en maakten die vast aan de beide schouderstukken van de efod, van onderen af, aan de voorkant ervan, dicht bij zijn verbinding, bovenop de kunstige band van de efod. (21) Ze bonden ten slotte de borsttas met zijn eigen ringen aan de ringen van de efod met een blauwpurperen koord, zodat hij aan de kunstige band van de efod vastzat en de borsttas niet van de efod kon losraken, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. (22) Vervolgens maakte hij het bovenkleed van de efod, werk van een wever, geheel van blauwpurperen wol. (23) De halsopening van het bovenkleed was in het midden ervan, net als de opening van een leren pantser; de opening had rondom een zoom, zodat ze niet kon inscheuren. (24) Verder maakten ze op de zomen van het bovenkleed granaatappels van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol, dubbeldraads geweven. (25) Ze maakten ook belletjes van zuiver goud en maakten de belletjes tussen de granaatappels vast, te weten rondom op de zomen van het bovenkleed, tussen de granaatappels, (26) zodat er een belletje en daarna een granaatappel was, en weer een belletje en een granaatappel, rondom op de zomen van het bovenkleed. Dit alles was om te dienen, 342 zoals Jahweh aan Mozes geboden had. (27) Zij maakten voor Aäron en zijn zonen ook de onderkleren van fijn linnen, werk van een wever, (28) de tulband van fijn linnen, de sierlijke hoofddoeken van fijn linnen, de linnen broeken van dubbeldraads fijn linnen, (29) en de gordel van dubbeldraads fijn linnen en van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol, borduurwerk, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. (30) Zij maakten ook een plaat van zuiver goud, de heilige diadeem, en ze maakten daarin een inscriptie met zegelgraveringen: De heiligheid van Jahweh. (31) En ze maakten daaraan een blauwpurperen wollen koord vast om boven op de tulband te bevestigen, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. (32) Zo werd al het werk aan de tabernakel, aan de tent van ontmoeting voltooid; de Israëlieten maakten het namelijk overeenkomstig alles wat Jahweh aan Mozes geboden had, zo deden zij het. (33) Daarna brachten ze de tabernakel naar Mozes, de tent en alle bijbehorende voorwerpen: zijn haken, planken, dwarsbalken, pilaren en voetstukken; (34) het dekkleed van roodgeverfde ramshuiden, het dekkleed van zeekoehuiden, het voorhangsel ter afscherming, (35) de ark van de getuigenis, zijn draagbomen en het verzoendeksel, (36) de tafel met alle bijbehorende voorwerpen, de toonbroden, (37) de zuivere menora met zijn lampen – de lampen die men moest gereedmaken – en alle bijbehorende voorwerpen, de olie voor het licht, (38) het gouden altaar, de zalfolie, het geurige reukwerk, het gordijn voor de ingang van de tent, (39) het bronzen altaar met het bijbehorende bronzen rooster, de bijbehorende draagbomen en alle bijbehorende voorwerpen, het wasvat met zijn onderstel, (40) de kleden voor de voorhof, zijn pilaren en bijbehorende voetstukken, het gordijn voor de poort van de voorhof met de bijbehorende touwen, de bijbehorende pinnen en alle voorwerpen voor de dienst in de tabernakel, voor de tent van ontmoeting, (41) de ambtskleding om in het heiligdom te dienen, de geheiligde kleding van de priester Aäron en de kleding van zijn zonen om daarin als priester te dienen. (42) Overeenkomstig alles wat Jahweh aan Mozes geboden had, zo hebben de Israëlieten heel het werk verricht. (43) En Mozes zag heel het werk, en zie, ze hadden het gemaakt zoals Jahweh geboden had, zo hadden ze het gemaakt. Toen zegende Mozes hen. In Ex39 wordt tien keer achter elkaar de uitdrukking ‘zoals Jahweh Mozes bevolen had’ gebruikt (vs1,5,7,21,26,29,31-32,42-43). |1| Toen maakten zij uit de blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol ambtskleding voor de dienst in het heiligdom; ook maakten ze de geheiligde kleding die voor Aäron was, zoals Jahweh Mozes geboden had. De beschrijving in Ex39:1-31 herhaalt hetgeen we al vernomen hebben in Ex28:1-43. |2| Vervolgens maakte hij de efod van goud, van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van dubbeldraads fijn linnen. |3| Toen pletten zij gouden platen en hij sneed er draden van om ze te verwerken in de blauwpurperen wol, de roodpurperen wol, de scharlakenrode wol en in het dubbeldraads fijn linnen, werk van een kunstenaar. E X O D U S 39:1-43 – PRIESTERKLEDIJ 343 De gouden draden zullen een prachtige werking hebben gehad in samenhang met de andere materialen die we in dit vers opgesomd vinden. Ze waren duidelijk verbonden met deze materialen en tegelijk ook opvallend onderscheiden daarvan. |4| Ze maakten er schouderstukken voor die de efod bijeenhielden; aan zijn beide uiteinden werd de efod bijeengehouden. |5| En de kunstige band van de efod, die eraan vastzat, was op dezelfde manier gemaakt en vormde er één geheel mee: van goud, van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van dubbeldraads fijn linnen, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. |6| Vervolgens bewerkten ze de onyxstenen, gevat in gouden kassen, gegraveerd zoals men zegels graveert, met de namen van de zonen van Israël. |7| En hij bevestigde ze op de schouderstukken van de efod als gedenkstenen voor de Israëlieten, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. |8| Vervolgens maakte hij de borsttas, werk van een kunstenaar, net zoals hij de efod gemaakt had: van goud, van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol en van dubbeldraads fijn linnen. |9| Hij was vierkant. Ze maakten de borsttas dubbelgevouwen; een span was zijn lengte en een span zijn breedte, dubbelgevouwen. |10| Toen vulden ze hem op met vier rijen edelstenen: een rij van een robijn, een topaas en een karbonkel; dit is de eerste rij. |11| De tweede rij: een smaragd, een saffier en een diamant. |12| De derde rij: een hyacint, een agaat en een amethist. |13| Ten slotte de vierde rij: een turkoois, een onyx en een jaspis; ze waren gevat in gouden kassen, toen ze opgevuld werden. 344 |14| En wat de stenen met de namen van de zonen van Israël betreft, dat waren er twaalf in getal, overeenkomend met hun namen, met zegelgraveringen per man bij zijn naam, in overeenstemming met de twaalf stammen. |15| Ze maakten vervolgens aan de borsttas ineengedraaide kettinkjes, als vlechtwerk van zuiver goud. |16| En ze maakten twee gouden kassen en twee gouden ringen; en ze maakten de twee ringen aan de beide uiteinden van de borsttas. |17| Ze maakten ook de beide gevlochten gouden kettinkjes aan de twee ringen aan de uiteinden van de borsttas vast. |18| De beide andere uiteinden van de twee gevlochten kettinkjes maakten ze daarna vast aan de twee kassen; toen maakten zij ze vast aan de schouderstukken van de efod, aan de voorkant ervan. |19| Toen maakten zij nog twee gouden ringen en bevestigden die aan de beide andere uiteinden van de borsttas, op de zoom ervan, die aan de kant van de efod, aan de binnenkant ligt. |20| Daarna maakten zij nog twee gouden ringen en maakten die vast aan de beide schouderstukken van de efod, van onderen af, aan de voorkant ervan, dicht bij zijn verbinding, bovenop de kunstige band van de efod. |21| Ze bonden ten slotte de borsttas met zijn eigen ringen aan de ringen van de efod met een blauwpurperen koord, zodat hij aan de kunstige band van de efod vastzat en de borsttas niet van de efod kon losraken, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. |22| Vervolgens maakte hij het bovenkleed van de efod, werk van een wever, geheel van blauwpurperen wol. |23| De halsopening van het bovenkleed was in het midden ervan, net als de opening van een leren pantser; de opening had rondom een zoom, zodat ze niet kon inscheuren. E X O D U S 39:1-43 – PRIESTERKLEDIJ 345 |24| Verder maakten ze op de zomen van het bovenkleed granaatappels van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol, dubbeldraads geweven. |25| Ze maakten ook belletjes van zuiver goud en maakten de belletjes tussen de granaatappels vast, te weten rondom op de zomen van het bovenkleed, tussen de granaatappels, |26| zodat er een belletje en daarna een granaatappel was, en weer een belletje en een granaatappel, rondom op de zomen van het bovenkleed. Dit alles was om te dienen, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. |27| Zij maakten voor Aäron en zijn zonen ook de onderkleren van fijn linnen, werk van een wever, |28| de tulband van fijn linnen, de sierlijke hoofddoeken van fijn linnen, de linnen broeken van dubbeldraads fijn linnen, |29| en de gordel van dubbeldraads fijn linnen en van blauwpurperen, roodpurperen en scharlakenrode wol, borduurwerk, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. |30| Zij maakten ook een plaat van zuiver goud, de heilige diadeem, en ze maakten daarin een inscriptie met zegelgraveringen: De heiligheid van Jahweh. |31| En ze maakten daaraan een blauwpurperen wollen koord vast om boven op de tulband te bevestigen, zoals Jahweh aan Mozes geboden had. |32| Zo werd al het werk aan de tabernakel, aan de tent van ontmoeting voltooid; de Israëlieten maakten het namelijk overeenkomstig alles wat Jahweh aan Mozes geboden had, zo deden zij het. |33| Daarna brachten ze de tabernakel naar Mozes, de tent en alle bijbehorende voorwerpen: zijn haken, planken, dwarsbalken, pilaren en voetstukken; 346 |34| het |35| de ark van de getuigenis, zijn draagbomen en het verzoendeksel, |36| de tafel met alle bijbehorende voorwerpen, de toonbroden, |37| de zuivere menora met zijn lampen – de lampen die men moest gereedmaken – en alle bijbehorende voorwerpen, de olie voor het licht, dekkleed van roodgeverfde ramshuiden, zeekoehuiden, het voorhangsel ter afscherming, het dekkleed van Net als in 31:8 voegen veel vertalingen ‘gouden’ toe aan dit vers. In principe is er echter sprake van een zuivere menora. |38| het gouden altaar, de zalfolie, het geurige reukwerk, het gordijn voor de ingang van de tent, |39| het bronzen altaar met het bijbehorende bronzen rooster, de bijbehorende draagbomen en alle bijbehorende voorwerpen, het wasvat met zijn onderstel, |40| de kleden voor de voorhof, zijn pilaren en bijbehorende voetstukken, het gordijn voor de poort van de voorhof met de bijbehorende touwen, de bijbehorende pinnen en alle voorwerpen voor de dienst in de tabernakel, voor de tent van ontmoeting, |41| de ambtskleding om in het heiligdom te dienen, de geheiligde kleding van de priester Aäron en de kleding van zijn zonen om daarin als priester te dienen. |42| Overeenkomstig alles wat Jahweh aan Mozes geboden had, zo hebben de Israëlieten heel het werk verricht. |43| En Mozes zag heel het werk, en zie, ze hadden het gemaakt zoals Jahweh geboden had, zo hadden ze het gemaakt. Toen zegende Mozes hen. Net zoals God zijn schepping zegende op de zevende dag, zegent Mozes de tabernakel. Op dezelfde wijze zal de Heer de uiteindelijke Beoordelaar van ons werk zijn. Hij zal zien erop hoe wij het gedaan E X O D U S 39:1-43 – PRIESTERKLEDIJ 347 hebben zoals Hij het ons heeft geboden (Rm14:10-12; 1Ko3:11-15; 2Ko5:10). E X O D U S 40:1-38 – OPRICHTING VAN DE ONTMOETINGSTENT 349 29 | 40:1-38 – Oprichting van de Ontmoetingstent (1) Toen sprak Jahweh tot Mozes: (2) Op de eerste dag van de eerste maand moet u de tabernakel, de tent van ontmoeting, opbouwen. (3) U moet de ark van de getuigenis erin zetten, en de ark met het voorhangsel afschermen. (4) Daarna moet u de tafel naar binnen brengen en rangschikken wat daarop gerangschikt moet worden. Verder moet u de menora naar binnen brengen en zijn lampen aansteken. (5) Dan moet u het gouden altaar voor het reukwerk vóór de ark van de getuigenis plaatsen en het gordijn voor de ingang van de tabernakel ophangen. (6) Vervolgens moet u het brandofferaltaar vóór de ingang van de tabernakel, de tent van ontmoeting, plaatsen. (7) Het wasvat moet u tussen de tent van ontmoeting en het altaar plaatsen en u moet er water in doen. (8) De voorhof moet u eromheen zetten en het gordijn voor de poort van de voorhof ophangen. (9) Dan moet u de zalfolie nemen en de tabernakel met alles wat zich erin bevindt, zalven. U moet hem heiligen met alle bijbehorende voorwerpen, dan zal hij heilig zijn. (10) Vervolgens moet u het brandofferaltaar en alle bijbehorende voorwerpen zalven. U moet het altaar heiligen, dan zal het altaar allerheiligst zijn. (11) Daarna moet u het wasvat met zijn onderstel zalven; u moet ze heiligen. (12) Dan moet u Aäron en zijn zonen bij de ingang van de tent van ontmoeting laten komen, en hen met het water wassen. (13) U moet Aäron de geheiligde kleding aantrekken, hem zalven, en hem heiligen, zodat hij Mij als priester kan dienen. (14) Vervolgens moet u zijn zonen naderbij laten komen en hun de onderkleren aantrekken. (15) Dan moet u hen zalven zoals u hun vader gezalfd hebt, zodat zij Mij als priester kunnen dienen. En het zal gebeuren dat hun zalving voor hen een eeuwig priesterambt zal betekenen, al hun generaties door. (16) Mozes deed overeenkomstig alles wat Jahweh hem geboden had, zo deed hij. (17) En het gebeurde in de eerste maand, in het tweede jaar, op de eerste dag van de maand, dat de tabernakel opgebouwd werd. (18) Mozes richtte de tabernakel op. Hij plaatste zijn voetstukken, bracht de bijbehorende planken aan, maakte de dwarsbalken ervan vast en richtte zijn pilaren op, (19) spreidde de tent uit over de tabernakel, en legde het dekkleed van de tent er bovenop, zoals Jahweh Mozes geboden had. (20) Toen nam hij de getuigenis en legde die in de ark. Hij bevestigde de draagbomen aan de ark en legde het verzoendeksel boven op de ark. (21) Hij bracht de ark in de tabernakel, hing het voorhangsel ter afscherming op en schermde de ark van de getuigenis af, zoals Jahweh Mozes geboden had. (22) Vervolgens plaatste hij de tafel in de tent van ontmoeting, aan de noordkant van de tabernakel, voor de buitenkant van het voorhangsel. (23) En hij schikte daarop het brood voor het aangezicht van Jahweh, zoals Jahweh Mozes geboden had. (24) Vervolgens zette hij de menora in de tent van ontmoeting, recht tegenover de tafel, aan de zuidkant van de tabernakel. (25) En hij stak de lampen aan voor het aangezicht van Jahweh, zoals Jahweh Mozes geboden had. (26) Daarna zette hij het gouden altaar in de tent van ontmoeting, vóór het voorhangsel, (27) en hij liet daarop geurig reukwerk in rook opgaan, zoals Jahweh Mozes geboden had. (28) Ook hing hij het gordijn op voor de ingang van de tabernakel. (29) En hij zette het brandofferaltaar bij de ingang van de tabernakel, de tent van ontmoeting; hij offerde daarop het brandoffer en het graanoffer, zoals Jahweh Mozes geboden had. (30) Vervolgens plaatste hij het wasvat tussen de tent van ontmoeting en het altaar en hij deed er water in om te wassen. (31) Mozes, Aäron en zijn zonen wasten daarmee hun handen en hun voeten. (32) Telkens wanneer zij de tent van ontmoeting binnengingen en het altaar naderden, wasten zij zich, zoals Jahweh Mozes geboden had. (33) Hij richtte ten 350 slotte de voorhof op, rondom de tabernakel en het altaar, en hij hing het gordijn van de poort van de voorhof op. Zo voltooide Mozes het werk. (34) Toen overdekte de wolk de tent van ontmoeting, en de heerlijkheid van Jahweh vervulde de tabernakel, (35) zodat Mozes de tent van ontmoeting niet kon binnengaan, omdat de wolk daarop bleef en de heerlijkheid van Jahweh de tabernakel vervulde. (36) Telkens als de wolk opsteeg van boven de tabernakel, braken de Israëlieten op tijdens al hun tochten. (37) Maar als de wolk niet opsteeg, braken zij niet op, tot op de dag dat zij opsteeg. (38) Want de wolk van Jahweh was overdag op de tabernakel, en ’s nachts was er een vuur in voor de ogen van heel het huis van Israël tijdens al hun tochten. In Ex40 wordt acht keer achter elkaar de uitdrukking ‘zoals Jahweh Mozes bevolen had’ gebruikt (vs16,19,21,23,25,27,29,32). De schrijver benadrukt hiermee dat Mozes zich nauwkeurig aan het ontwerp hield dat Jahweh hem in het begin toonde (Ex25:9). |1| Toen sprak Jahweh tot Mozes: |2| Op de eerste dag van de eerste maand moet u de tabernakel, de tent van ontmoeting, opbouwen. Aan het begin van het jaar diende de Israëlieten de Ontmoetingstent op te bouwen. |3| U moet de ark van de getuigenis erin zetten, en de ark met het voorhangsel afschermen. |4| Daarna moet u de tafel naar binnen brengen en rangschikken wat daarop gerangschikt moet worden. Verder moet u de menora naar binnen brengen en zijn lampen aansteken. |5| Dan moet u het gouden altaar voor het reukwerk vóór de ark van de getuigenis plaatsen en het gordijn voor de ingang van de tabernakel ophangen. Het gouden altaar stond voor de ark van het verbond. Hoewel de schrijver in dit vers wel het ingangsgordijn van de ontmoetingstent vermeldt, ontbreekt het gordijn dat tussen het altaar en de verbondskist hangt en daarmee het heilige van het heilige der heiligen scheidt. Dit gordijn komt pas ter sprake in vers 26. De relatie tussen de ark en het altaar is van groter belang voor de schrijver in deze context dan het gordijn dat scheiding maakt. Diezelfde relatie komt ook naar voren in E X O D U S 40:1-38 – OPRICHTING VAN DE ONTMOETINGSTENT 351 1Kn6:22 en Hb9:3-4, waar het altaar eveneens verbonden is met de ark. De rook van het altaar diende namelijk het allerheiligste te doordrenken. |6| Vervolgens moet u het brandofferaltaar vóór de ingang van de tabernakel, de tent van ontmoeting, plaatsen. |7| Het wasvat moet u tussen de tent van ontmoeting en het altaar plaatsen en u moet er water in doen. |8| De voorhof moet u eromheen zetten en het gordijn voor de poort van de voorhof ophangen. |9| Dan moet u de zalfolie nemen en de tabernakel met alles wat zich erin bevindt, zalven. U moet hem heiligen met alle bijbehorende voorwerpen, dan zal hij heilig zijn. |10| Vervolgens moet u het brandofferaltaar en alle bijbehorende voorwerpen zalven. U moet het altaar heiligen, dan zal het altaar allerheiligst zijn. |11| Daarna moet u het wasvat met zijn onderstel zalven; u moet ze heiligen. |12| Dan moet u Aäron en zijn zonen bij de ingang van de tent van ontmoeting laten komen, en hen met het water wassen. |13| U moet Aäron de geheiligde kleding aantrekken, hem zalven, en hem heiligen, zodat hij Mij als priester kan dienen. |14| Vervolgens moet u zijn zonen naderbij laten komen en hun de onderkleren aantrekken. |15| Dan moet u hen zalven zoals u hun vader gezalfd hebt, zodat zij Mij als priester kunnen dienen. En het zal gebeuren dat hun zalving voor hen een eeuwig priesterambt zal betekenen, al hun generaties door. |16| Mozes deed overeenkomstig alles wat Jahweh hem geboden had, zo deed hij. 352 Acht keer wordt er in dit hoofdstuk herhaald dat Mozes alles deed, zoals Jahweh had geboden (vs16,19,21,23,25,27,29,32). |17| En het gebeurde in de eerste maand, in het tweede jaar, op de eerste dag van de maand, dat de tabernakel opgebouwd werd. |18| Mozes richtte de tabernakel op. Hij plaatste zijn voetstukken, bracht de bijbehorende planken aan, maakte de dwarsbalken ervan vast en richtte zijn pilaren op, |19| spreidde de tent uit over de tabernakel, en legde het dekkleed van de tent er bovenop, zoals Jahweh Mozes geboden had. |20| Toen nam hij de getuigenis en legde die in de ark. Hij bevestigde de draagbomen aan de ark en legde het verzoendeksel boven op de ark. In de Targum wordt gezegd dat Mozes als hij het tabernakel opricht, in de ark niet alleen de vernieuwde stenen liggen maar ook de brokstukken van de oude stenen legt (vgl. Dt10:2; en Tg bij 2Kr5:10; 32:31). Ook vanuit 2Sm6:2 waar over de ark gesproken wordt als ‘waarover de naam is uitgeroepen: de naam van de Here der heerscharen, die op de cherubs troont’, wijzen rabbi Hona en rabbi Meir op deze traditie. Vanwege de dubbele herhaling van de ‘naam’ lagen volgens hen tweemaal de Tien Woorden in de ark.1 |21| Hij bracht de ark in de tabernakel, hing het voorhangsel ter afscherming op en schermde de ark van de getuigenis af, zoals Jahweh Mozes geboden had. |22| Vervolgens plaatste hij de tafel in de tent van ontmoeting, aan de noordkant van de tabernakel, voor de buitenkant van het voorhangsel. |23| En hij schikte daarop het brood voor het aangezicht van Jahweh, zoals Jahweh Mozes geboden had. |24| Vervolgens zette hij de menora in de tent van ontmoeting, recht tegenover de tafel, aan de zuidkant van de tabernakel. 1 Babylonische Talmoed, traktaat Baba Bathra 14a en Berakoth 8b. Vgl. Jeruzalemse Talmoed, traktaat Sotah 8.3. E X O D U S 40:1-38 – OPRICHTING VAN DE ONTMOETINGSTENT 353 |25| En hij stak de lampen aan voor het aangezicht van Jahweh, zoals Jahweh Mozes geboden had. |26| Daarna zette hij het gouden altaar in de tent van ontmoeting, vóór het voorhangsel, |27| en hij liet daarop geurig reukwerk in rook opgaan, zoals Jahweh Mozes geboden had. |28| Ook hing hij het gordijn op voor de ingang van de tabernakel. |29| En hij zette het brandofferaltaar bij de ingang van de tabernakel, de tent van ontmoeting; hij offerde daarop het brandoffer en het graanoffer, zoals Jahweh Mozes geboden had. |30| Vervolgens plaatste hij het wasvat tussen de tent van ontmoeting en het altaar en hij deed er water in om te wassen. |31| Mozes, Aäron en zijn zonen wasten daarmee hun handen en hun voeten. |32| Telkens wanneer zij de tent van ontmoeting binnengingen en het altaar naderden, wasten zij zich, zoals Jahweh Mozes geboden had. |33| Hij richtte ten slotte de voorhof op, rondom de tabernakel en het altaar, en hij hing het gordijn van de poort van de voorhof op. Zo voltooide Mozes het werk. |34| Toen overdekte de wolk de tent van ontmoeting, en de heerlijkheid van Jahweh vervulde de tabernakel, Exodus eindigt met de oprichting van het tabernakel. De wolk of heerlijkheid van Jahweh is verplaatst van de berg Sinaï (Ex24:16) naar de tent en bedekt en vervult deze. In de Midrasj Rabba vernemen we het volgende getuigenis:2 ‘In het begin was de sjechina beneden op aarde. Toen de eerste mens zondigde, trok Gods heerlijkheid zich terug in de eerste 2 Freedman and Maurice 1983b, 19.7. 354 hemel. Kain zondigde en ze trok in de tweede hemel. Henochs generatie zondigde en ze trok in de derde, de generatie van de zondvloed zondige en ze trok in de vierde, door de generatie van de verstrooiing in de vijfde, door Sodom in de zesde en door Egypte in Abrahams dagen trok ze zich in de zevende hemel terug. Hier tegenover stonden zeven rechtvaardigen: Abraham, Izaak, Jakob, Levi, Kehat, Amran en Mozes die de sjechina terug op aarde brachten.’ Doordat de heerlijkheid van Jahweh de tabernakel vervult is een hoogtepunt bereikt, maar de doelstelling die God aan het volk had gegeven is hiermee nog niet volledig. Er is nog vraag naar verklaringen en aanvullingen. Daarom zien velen Lv als een naadloze aansluiting bij Ex. |35| zodat Mozes de tent van ontmoeting niet kon binnengaan, omdat de wolk daarop bleef en de heerlijkheid van Jahweh de tabernakel vervulde. De wolk overschaduwt (Hebr. shákan) de tent, zoals ze van tevoren de berg Sinaï overschaduwde (Hebr. shákan; Ex24:16). |36| Telkens als de wolk opsteeg van boven de tabernakel, braken de Israëlieten op tijdens al hun tochten. Israël moest leren zich door God te laten leiden, hoe onaangenaam het soms ook was voor hun eigen wil. |37| Maar als de wolk niet opsteeg, braken zij niet op, tot op de dag dat zij opsteeg. |38| Want de wolk van Jahweh was overdag op de tabernakel, en ’s nachts was er een vuur in voor de ogen van heel het huis van Israël tijdens al hun tochten. De wolk van Jahweh, werd ook door de rabbijnen de Sjechinah (bet. ‘verblijfplaats’) genoemd. Ze was het symbool van Gods tegenwoordigheid. Hoewel deze wolk nu de tabernakel van God bedekt, is het doel dat Jahweh met het volk heeft nog niet volledig. De lezer wordt zelfs achtergelaten met het probleem dat Mozes de tent niet kan binnengaan. Er is een tabernakel voor God gebouwd, maar niemand kan er naar binnen. Dit probleem wordt opgelost als we verder lezen in Leviticus. E X O D U S LITERATUURLIJST 355 30 | Literatuurlijst Aharoni, Yohanan, Michael Avi-Yonah, Anson F. Rainey, and Zeev Safrai. 1993. The Macmillan Bible atlas. New York: Macmillan. Albertz, Rainer. 1994. A History of Israelite Religion in the Old Testament Period . Old Testament Library. Louisville: Westminster. Archer, Gleason L. 1982. Encyclopedia of Bible Difficulties. Grand Rapids: Zondervan. Armstrong, Karen. 2000. Een geschiedenis van God: vierduizend jaar jodendom, christendom en islam. Amsterdam: Flamingo. Augustinus, Aurelius. n.d. De Diversis Quaestionibus: Verschillende vragen. Avi-Yonah, Michael, Hannah Katzenstein, and Yoram Tsafrir. 1981. Art in ancient Palestine: Selected studies published orginally in the years 1930-1976 . Jerusalem: Magnes. Baumgarten, Joseph M. 1990. The 4Q Zadokite Fragments on Skin Desease. Journal of Jewish Studies 41 (2): 153–165. Beale, Gregory K. 2008. We Become what we Worship: A Biblical Theology of Idolatry. Downers Grove: IVP Academic. Ben-Chorin, Schalom. 1973. ... en schiep hen naar zijn beeld: een joodse visie op de lichamelijkheid van de mens. Baarn: Ten Have. Ben Uri, M. 1973. The Menorah of Exodus 25. Beth Mikra 55: 482–487. Bergema, Hendrik. 1938. De boom des levens in schrift en historie . Dissertatie. Hilversum: Schipper. Bimson, John J. 1981. Redating the Exodus and Conquest . Journal for the study of the Old Testament: Supplement series 5. Sheffield: JSOT. Bodenheimer, Fritz S. 1947. The manna of Sinai. The Biblical Archaeologist 10 (1): 2–6. Brueggemann, Walter. 1997. Theology of the Old Testament: Testimony, Dispute, Advocacy. Minneapolis: Fortress. Buber, Martin. 1958. Moses: The Revelation and the Covenant . Harper Torchbooks 27. New York: Harper & Row. Budd, Philip J. 1984. Numbers. Word Biblical Commentary 5. Dallas: Word Books. Calvin, Jean. 1950. Commentaries on the Four Last Books of Moses: Arranged in the Form of a Harmony. Calvin Translation Society. Grand Rapids: Eerdmans. Campbell, Iain D. 2006. Opening up Exodus. Opening up Series. Leominster: Day One. Carmichael, Calum. 2000. The Three Laws on the Release of Slaves (Ex 21,2-11; Dtn 15,12-18; Lev 25,39-46). Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 112 (4): 509–525. Cassuto, Umberto. 1967. A Commentary on the Book of Exodus. Jerusalem: Magnes. Childs, Brevard S. 1974. Book of Exodus. The Old Testament Library Series. Louisville: Westminster John Knox. Coates, Charles A. 1921. An Outline of the Book of Exodus: The Substance of a Series of Readings. London: Stow Hill Bible and Tract Depot. 356 Coats, George W. 1988. Moses: Heroic Man, Man of God . Journal for the Study of the Old Testament. Supplement Series 57. Sheffield: JSOT. Cohen, J. 1991. The Call of Moses. Jewish Bible Quarterly 20: 256–261. Cole, Robert A. 1973. Exodus: An introduction and commentary . Tyndale Old Testament Commentaries 2. Downers Grove: InterVarsity. Conrad, J. 1971. Ältesten. In Theologisches Handwörterbuch zum Alten Testament , 2:1051–1055. Vol. 2. München. Currid, John D. 2000. A Study Commentary on Exodus. Auburn: Evangelical. Curtis, Edward M. 1999. Idol, Idolatry. In Anchor Bible Dictionary, 3:376–381. Vol. 3. 6 vols. New York: Doubleday. Cyprianus (±200–258), Thascius C. 253AD. Ad Fortunatum: Aan Fortunatum. Carthago. Davis, John D., and Henry S. Gehman. 1944. Westminster Dictionary of the Bible . Philadelphia: Westminster. Davis, John J. 1971. Moses and the gods of Egypt: Studies in the Book of Exodus . Grand Rapids: Baker Book House. Dennett, Edward. 1953. De verlosten des Heren. Beschouwingen over het boek Exodus. Den Haag: Voorhoeve. Durham, John I. 1987. Exodus. Word Biblical Commentary 3. Waco: Word Books. Eisenstein, J.D. 1964. Menorah. edited by Isidore Singer, 8:493–495. Vol. 8. Jewish Encyclopedia. New York: KTAV. Eissfeldt, Otto. 1932. Baal Zaphon, Zeus Kasios und der Durchzug der Israeliten durchs Meer. Beiträge zur Religionsgeschichte des Altertums 1. Halle: Niemeyer. Enns, Peter. 2000. Exodus. NIV Application Commentary. Grand Rapids: Zondervan. Fairbairn, Patrick. 1870. The Typology of Scripture: Viewed in Connection with the Whole Series of the Divine Dispensations. Edinburgh: T&T Clark. Fensham, F. Charles. 1977. Exodus. 2nd ed. Prediking van het Oude Testament. Nijkerk: Callenbach. Frankfort, Henri. 1961. Ancient Egyptian Religion. New York: Harper. Freedman, Harry, and Simon Maurice, eds. 1983a. Midrash Rabbah: Exodus. Midrash Rabbah 3. London: Soncino. Freedman, Harry, and Simon Maurice, eds. 1983b. Midrash Rabbah: Genesis. 2 vols. Midrash Rabbah 1-2. London: Soncino. Fretheim, Terence E. 1996. ‘Because the Whole Earth is Mine’: Theme and Narrative in Exodus. Interpretation 50 (3): 229–239. Freud, Sigmund. 1991. Moses and monotheism: an outline of psycho-analysis, and other works. London: Hogarth. Fritz, Volkmar. 1977. Tempel und Zelt: Studien zum Tempelbau in Israel und zu dem Zeltheiligtum der Priesterschrift. Dissertatie. Wissenschaftliche Monographien zum Alten und Neuen Testament 47. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag. Gaebelein, Arno C. 1997. Kommentar zum Alten Testament: 1 Mose – 2. Chronik . Vol. 1. 2 vols. Dillenburg: Christliche Verlagsgesellschaft. E X O D U S LITERATUURLIJST 357 Gage, Warren A. 2001. The Gospel of Genesis: Studies in Protology and Eschatology . Eugene: Wipf & Stock. Galling, K. 1962. Incense Altar. In The Interpreter’s Dictionary of the Bible: An Illustrated Encyclopedia, edited by George Arthur Buttrick, 2.: Vol. 2. Nashville: Abingdon. Garland, David E. 1996. Mark. NIV Application Commentary. Grand Rapids: Zondervan. Garrett, Duane A. 1991. Rethinking Genesis: the sources and authorship of the first book of the Bible. Grand Rapids: Baker Book House. Garrett, Duane, and Walter C. Kaiser. 2005. NIV Archaeological Study Bible: An Illustrated Walk Through Biblical History and Culture . Grand Rapids: Zondervan. Geikie, Cunningham. 1893. The life and words of Christ. New York: Appleton. Gill, John. 1763. The New John Gill’s Exposition of the Entire Bible . London: Woodward. Gispen, Willem H. 1932. Het boek Exodus. Korte Verklaring. Kampen: Kok. Glueck, Nelson. 1940. The other side of the Jordan. New Haven: American Schools of Oriental Research. Goodenough, Erwin R. 1950. The Menorah among Jews of the Roman World. Hebrew Union College Annual 23: 449–492. Görg, Manfred. 2001. Israël in Hieroglyphen. Biblische Notizen 105: 21–27. Gorospe, Athena E. 2007. Narrative and Identity: An Ethical Reading of Exodus 4 . Biblical Interpretation Series 86. Leiden: Brill. de Guglielmo, Antonine. 1940. What Was the Manna? Catholic Biblical Quarlerly 2: 112–119. Haase, Julius. 1922. Der siebenarmige Leuchter des Alten Bundes, seine Geschichte und Symbolik. München: Asokthebu. Hamilton, Victor P. 2005. Handbook on the Pentateuch: Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, Deuteronomy. Baker Academic. Hammurabi. 1780vC. Codex Hammurabi. Mesopotamië. Hannah, John D. 2000. 2. Mose. In Das Alte Testament. Erklärt und Ausgelegt , edited by John F. Walvoord and Roy B. Zuck, 1:115–194. Vol. 1. 5 vols. Holzgerlingen: Hänssler. Hausoul, Raymond R. 2016. De namen van God. issuu.com/raymond_hausoul. Hausoul, Raymond R. 2012. Melaatsheid. De Kruisbanier 5: 10–11. Henrey, K.H. 1954. Land Tenure in the Old Testament. Palestine Exploration Quarterly 86: 5–15. Hoffman, David Zvi, trans. 1400. Midrash HaGadol: Exodus. Hoftijzer, J. 1957. Ex. xxi 8. Vetus Testamentum 7 (4): 388–391. Holladay, William L. 2000. A Concise Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament. Grand Rapids: Eerdmans. Houtman, Cornelis. 1986. Exodus. Deel I. Commentaar Oude Testament. Kampen: Kok. Huey, F.B. 1977. Exodus: A Study Guide Commentary. Grand Rapids: Zondervan. 358 Hugenberger, Gordon P. 1994. Marriage as a Covenant: Biblical law and ethics as developed from Malachi. Biblical Studies Library. Leiden: Brill. Hulse, E.V. 1975. The nature of biblical ‘leprosy’ and the use of alternative medical terms in modern translations of the Bible. Palestine Exploration Quarterly 107: 87–105. Hyatt, J. Philip. 1980. Exodus. New Century Bible. Grand Rapids: Eerdmans. Instone-Brewer, David. 2003. Divorce and Remarriage in the Church: Biblical Solutions for Pastoral Realities. Downers Grove: InterVarsity. Instone-Brewer, David. 1992. Techniques and Assumptions in Jewish Exegesis before 70 CE. Texte und Studien zum antiken Judentum 30. Tübingen: Mohr (Siebeck). Jacob, Benno. 1992. The second book of the Bible: Exodus. Jerusalem: KTAV. Janzen, Waldemar. 2000. Exodus. Believers Church Bible Commentary. Scottdale: Herald. ben Jitschaki (Rasji), Sjlomo. 2005. Complete Tanach with Rashi . Edited by A.J. Rosenberg. Brooklyn: Judaica. John, Harold St. 1956. An Analysis of the Gospel of Mark . London: Pickering and Inglis Ltd. Jones, Carolyn. 1994. Moses: Identity and Community in Exodus. In In Good Company: Essays in Honor of Robert Detweiler , edited by David Jasper and Mark Ledbetter. AAR Studies in Religion 71. Atlanta: Scholars. Josephus, Flavius. 1996. Antiquitates Judaicae: De oude geschiedenis van de Joden . Translated by Fik J.A.M. Meijer and Marinus A. Wes. 3 vols. Baarn: Ambo. Junior, Nyasha, and Jeremy Schipper. 2008. Mosaic Disability and Identity in Exodus 4:10; 6:12,30. Biblical Interpretation 16 (5): 428–441. Keil, Carl F., and Franz J. Delitzsch. 1988. The Pentateuch. Commentary on the Old Testament 1. Grand Rapids: William B. Eerdmans. Keller, Werner. 1977. De Bijbel heeft toch gelijk: De wetenschap bewijst de historische juistheid. Amsterdam: Meulenhoff. Keller, Werner. 1956. Und die Bibel hat doch recht: Forscher beweisen die historische Wahrheit. Düsseldorf: Econ. Kennedy, A.R.S. 1902. The Golden Lampstand. In Dictionary of the Bible, edited by James Hastings, Frederick C Grant, and H.H. Rowley, 4:663–664. Vol. 4. New York: Scribner. Kitchen, Kenneth. 1996. Manna. In New Bible Dictionary, edited by Derek R.W. Wood, 725. Third Edition. Downers Grove: InterVarsity. Kitchen, Kenneth. 2003. On the Reliability of the Old Testament . Grand Rapids: Eerdmans. Knijpenga, Siegwart. 2004. Niets is verborgen. Kosmische dimensies in het Marcusevangelie. Kampen: Kok. Knox, John. 1966. The Works of John Knox. Edited by David Laing. 3 vols. New York: AMS. Available from <http://catalog.hathitrust.org/api/volumes/oclc/605983346.html>. . Accessed26 December 2015. E X O D U S LITERATUURLIJST 359 Kon, M. 1950. The Menorah of the Arch of Titus. Palestine Exploration Quarterly 82: 25–30. Koorevaar, Hendrik J. 2005. Priestercanon. 2 vols. Leuven: ETF. Koorevaar, Hendrik J., and Julius Steinberg. 2013. Methodiek voor een theologie van het Oude Testament. In Theologie van het Oude Testament: De blijvende boodschap van de Hebreeuwse Bijbel , edited by Hendrik J. Koorevaar and Mart-Jan Paul, 51–86. Zoetermeer: Boekencentrum. Külling, Samuel R. 1985. Zur Datierung der ‘Genesis-P-Stücke’: namentlich des Kapitels Genesis XVII. Riehen: Immanuel. Labuschagne, Casper J. 1987. Deuteronomium. Deel 1B (5-11). Prediking van het Oude Testament. Nijkerk: Callenbach. Labuschagne, Trudy. 1993. De Menora in Woord en Beeld: Een studie over de vorm, functie en betekenis van de menora in het Oude Testament en de latere symboliek. Dissertatie. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Lamm, Arno., and Emile-Andre. Vanbeckevoort. 2014. Wake up!: Een herontdekking van Gods profetische kalender in tijdslijnen en feesten. Doorn: Het Zoeklicht. van der Land, J.G. 1993. Van Abraham tot David: De oudste geschiedenis van het volk Israël. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. Langston, Scott M. 2006. Exodus through the Centuries. Blackwell Bible Commentaries. Oxford: Blackwell. Laughlin, John C.H. 1977. A Study of the Motif of Holy Fire in the Old Testament . Louisville: Laughlin. Levinas, Emmanuel. 2003. Het Menselijk Gelaat: Essays. Amsterdam: Ambo. Levine, Baruch A. 2002. Deir ʿAlla: The Deir ʿAlla Plaster Inscriptions. In The Context of Scripture: Archival Documents from the Biblical World , edited by William W. Hallo and K. Lawson Younger, 2:140–145. Vol. 2. 3 vols. Leiden: Brill. Levine, Etan. 2001. Biblical Women’s Marital Rights. Proceedings of the American Academy for Jewish Research 63. Levine, Étan. 2009. Marital Relations in Ancient Judaism . Beihefte zur Zeitschrift für altorientalische und biblische Rechtsgeschichte 10. Wiesbaden: Harrassowitz. Levine, Etan. 1999. On Exodus 21, 10 ’Onah and Biblical Marriage. Zeitschrift für altorientalische und biblische Rechtgeschichte 5: 133–164. Levin, S. 1992. The Speech Defect of Moses. Journal of the Royal Society of Medicine 85 (10): 632–633. Longman III, Tremper, and Raymond B. Dillard. 2006. An introduction to the Old Testament. Grand Rapids: Zondervan. Lucado, Max. 2002. Just Like Jesus Devotional. Nashville: Thomas Nelson. Luck, William F. 1987. Divorce and Remarriage: Recovering the biblical view . San Francisco: Harper & Row. Luther, Martin. 1967. Table Talk. Edited by Helmut T. Lehmann. Luther’s Works 54. Philadelphia: Fortress. MacDonald, William. 1990. Believers Bible Commentary. Nashville: Nelson. Mackintosh, Charles H. n.d. Aantekeningen op Exodus. Winschoten: Uit het Woord der Waarheid. 360 Mendelsohn, I. 1935. The Conditional Sale into Slavery of Free-Born Daughters in Nuzi and the Law of Ex. 21:7-11. Journal of the American Oriental Society 55 (2): 190–195. Meyers, Carol L. 1976. The Tabernacle Menorah: A synthetic study of a symbol from the Biblical cult. American Schools of Oriental Research 2. Missoula: Scholars Press. Milgrom, Jacob. 1991. Leviticus 1-16: A New Translation with Introduction and Commentary. Anchor Bible 3. New York: Doubleday. Moltmann, Jürgen. 1999. Erfahrungen theologischen Denkens: Wege und Formen christlicher Theologie. Systematischen Beiträge zur Theologie 6. München: Kaiser. Mull, K.V., and C.S. Mull. 1992. Biblical Leprosy: Is It Reality? Bible Review 8. bar Nafha (180-290), Yohanan, ed. 250AD. Midrash Tehillim: Midrasj op de Psalmen . Galilea. Negev, Avraham, and Shimon Gibson. 2005. Archaeological Encyclopedia of the Holy Land. 4th ed. New York: Continuum. Neusner, Jacob. 2011a. b. Ketubot. Babylonian Talmud 9. Nashville: Hendrickson. Neusner, Jacob. 2011b. b. Qiddushin. Babylonian Talmud 12. Nashville: Hendrickson. Neusner, Jacob. 2011c. b. Rosh Hashanah. Babylonian Talmud 6. Nashville: Hendrickson. Neusner, Jacob. 2011d. b. Shabbat. Babylonian Talmud 2. Nashville: Hendrickson. Neusner, Jacob. 2011e. b. Ta’anit. Babylonian Talmud 7. Nashville: Hendrickson. Neusner, Jacob. 2011f. b. Yoma. Babylonian Talmud 5. Nashville: Hendrickson. Neusner, Jacob. 2011g. b. Zebahim. Babylonian Talmud 18. Nashville: Hendrickson. Neusner, Jacob. 2008a. j. Ketubot. Jeruzalem Talmud. Nashville: Hendrickson. Neusner, Jacob. 2008b. j. Yoma. Jeruzalem Talmud. Nashville: Hendrickson. Neusner, Jacob. 1988a. m. Eduyyot. Mishnah. New Haven; London: Yale University. Neusner, Jacob. 1988b. m. Ketubot. In Mishnah. New Haven; London: Yale University. Neusner, Jacob. 1988c. m. Negaim. In Mishnah. New Haven; London: Yale University. North, R. 1970. Zechariah’s Seven-Spout Lampstand. Biblica 51: 183–206. North, Robert. 1955. Flesh, Covering, and Response, Ex. XXI 10. Vetus Testamentum 5 (2): 204–206. Noth, Martin. 1958. Das zweite Buch Mose, Exodus. Alte Testament Deutsch 5. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Origenes, Adamantius. n.d. Homilieën op Lucas. Osborn, Noel D., and Howard Hatton. 1999. A Handbook on Exodus . UBS Handbook Series. New York: United Bible Societies. Paul, Mart-Jan, and Herbert Klement. 2013. De wegen van God: zijn wil, geboden en wet. In Theologie van het Oude Testament: De blijvende boodschap van de Hebreeuwse Bijbel, edited by Hendrik J. Koorevaar and Mart-Jan Paul, 183– 218. Zoetermeer: Boekencentrum. Paul, Mart-Jan, Gijs Van den Brink, and J.C. (Hans) Bette, eds. 2004. Bijbelcommentaar Genesis-Exodus. Studiebijbel Oude Testament 1. Veenendaal: Centrum voor Bijbelonderzoek. E X O D U S LITERATUURLIJST 361 Paul, Shalom M. 1969. Exod. 21:10: A Threefold Maintenance Clause. Journal of Near Eastern Studies 28 (1): 48–53. Philo. 2005a. De Decalogo - On the Decalogue. In The Works of Philo, translated by Charles D. Yonge. Peabody: Hendrickson. Philo. 2005b. De Praemiis et Poenis - On Rewards and Punishments. In The Works of Philo, translated by Charles D. Yonge. Peabody: Hendrickson. Philo. 2005c. De Specialibus Legibus - On the Special Laws. In The Works of Philo, translated by Charles D. Yonge. 4 vols. Peabody: Hendrickson. Philo. 2005d. De Vita Mosis - On the life of Moses. In The Works of Philo, translated by Charles D. Yonge. 2 vols. Peabody: Hendrickson. Philo. 2005e. Quis Rerum Divinarum Heres Sit; - Who is the Heir of divine things. In The Works of Philo, translated by Charles D. Yonge. Peabody: Hendrickson. Philo van Alexandrië. 2005. Quod Deterius Potiori Insidiari Soleat: The Worse Attacks the Better. In The Works of Philo, translated by Charles D. Yonge. Peabody: Hendrickson. Pink, Arthur W. 1962. Gleanings in Exodus. Chicago: Moody. Pool, Jan. 2011. Droom in Uitvoering: Ontdek Gods unieke plan voor jouw leven . Harderwijk: Highway Media. Pritchard, James B. 1969. Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament . Princeton: Princeton University. Propp, William H. 1999. Exodus 1-18: A New Translation with Introduction and Commentary. Anchor Bible 2. New York: Doubleday. Rawlinson, George. 1961. The Second book of Moses, called Exodus . Handy Commentary. London: Cassell & Co. Redford, Donald B. 1987. An Egyptological Perspective on the Exodus Narrative. In Egypt, Israel, Sinai: Archaeological and historical relationships in the biblical period, edited by Anson F. Rainey. Tel Aviv: Tel Aviv University. Remmers, Arend. 2001. Biblische Bilder und Symbole Lexicon. Hückeswagen: CSV. Rendtorff, Rolf. 1970. Das Land Israel im Wandel der alttestamentlichen Geschichte. In Jüdisches Volk, gelobtes Land: Die biblischen Landverheissungen als Problem des jüdischen Selbstverständnisses und der christlichen Theologie , edited by Willehad P. Eckert, Nathan P. Levinson, and Martin Stöhr, 153– 168. Abhandlungen zum christlich-jüdischen Dialog. München: Kaiser. Rendtorff, Rolf. 1977. Das überlieferungsgeschichtliche Problem des Pentateuch . Beihefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 147. Berlin: de Gruyter. Rienecker, Fritz. 1953. Das Evangelium des Matthäus. Wuppertaler Studienbibel. Wuppertal: Brockhaus. Sarna, Nahum M. 1991. Exodus [Shemot]: The Traditional Hebrew Text with the New JPS Translation. The JPS Torah Commentary. Philadelphia: Jewish Publication Society. Sasson, Jack M. 1966. Circumcision in the Ancient Near East. Journal of Biblical Literature 85: 473–476. 362 Sauer, Erich. 1979. From Eternity to Eternity. An Outline of Divine Purposes . Grand Rapids: Eerdmans. Schecter, Solomon, trans. 1400. Midrash HaGadol: Genesis. Scherman, Nosson. 2009. The Chumash: The Torah, Haftaros and Five Megillos with a Commentary Anthologized from the Rabbinic Writings. New York: Mesorah. Schmid, Hans Heinrich. 1976. Der sogenannte Jahwist: Beobachtungen und Fragen zur Pentateuch- forschung. Zürich: Theologischer Verlag. Schmid, Herbert. 1968. Mose. Überlieferung und Geschichte. Beihefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 110. Berlin: Töpelmann. Segal, M.H. 1968. The Pentateuch. Jerusalem: Hebrew University. Short, A. Rendle. 1952. Modern Discovery and The Bible. 3rd ed. London: InterVarsity. Smith, M. 1957. The Image of God. Bulletin of John Rylands Library 40: 473–512. Strack, Hermann L., and Paul Billerbeck. 2009. Kommentar zum Neuen Testament aus Talmud und Midrasch. 5 vols. 10th ed. München: Beck. te Stroete, G. 1966. Exodus. Vol. 2. 2 vols. De Boeken van het Oude Testament 1. Roermond: Romen & Zonen. Stuart, Douglas K. 2006. Exodus. New American Commentary 2. Nashville: Broadman & Holman. Thiel, Winfried. 1980. Die soziale Entwicklung Israels in vorstaatlicher Zeit . Neukirchen-Vluyn: Neukirchener. Tigay, Jeffry H. 1978. ‘Heavy of Mouth’ and ‘Heavy of Tongue’ on Moses’ Speech Difficulty. Bulletin of the American Schools of Oriental Research (231): 57– 67. Troeltsch, Ernst. 1905. Psychologie und Erkenntnistheorie in der Religionswissenschaft eine Untersuchung über die Bedeutung der Kantischen Religionslehre für die heutige Religionswissenschaft. Tübingen: Mohr. Vanhoozer, Kevin J. 2010. Remythologizing Theology Divine Action, Passion, and Authorship. Cambridge Studies in Christian Doctrine 18. Cambridge; New York: Cambridge University. van der Veen, Peter, Christoffer Theis, and Manfred Görg. 2010. Israel in Canaan (Long) before Pharaoh Merenptah?`A Fresh Look at Berlin Statue Pedestal Relief 21687. Journal for Ancient Egyptian Interconnections 2 (4): 15–25. Walton, John H., Victor H. Matthews, and Mark W. Chavalas. 2000. The IVP Bible Background Commentary: Old Testament. Downers Grove: InterVarsity. Wells, Bruce. 2009. Exodus. In Zondervan Illustrated Bible Backgrounds Commentary , 1:160–283. Vol. 1. 5 vols. Grand Rapids: Zondervan. Wenham, Gordon J. 2008. Numbers. An introduction and commentary . Tyndale Old Testament commentaries 4. Leicester: InterVarsity. White, Jeffrey A. 2011. Divorce and a Deafening Silence: Exegesis of Exodus 21:10-11 in the Twentieth Century. Lynchburg: Liberty University. Wiersbe, Warren W. 2007. The Wiersbe Bible Commentary. The Complete Old Testament. Eastbourne: David C Cook. Wyatt, Nick. 1986. The Significance of the Burning Bush. Vetus Testamentum 36: 361– 364. E X O D U S LITERATUURLIJST 363 Yarden, Leon. 1971. The tree of light: A study of the menorah, the seven-branched lampstand. Ithaca: Cornell University. Zohary, Daniel, and María Hopf. 1994. Domestication of Plants in the Old World . Oxford: Clarendon.
