De rol van certificering van landbouw en voedsel voor de gezondheid

De rol van certificering van landbouw en
voedsel voor mens en milieu
- van biologische naar duurzame landbouw Helias A. Udo de Haes
Instituut voor Milieuwetenschappen, CML
LUMC, 25 maart 2013
Belangrijkste literatuur:
• H.A. Udo de Haes en G.R. de Snoo: Eco-labelling of agricultural
food products. In U. Sonesson et al., Ch 19.
• L. Fresco: Hamburgers in het paradijs, 2012.
Opbouw college
I. Certificering van producten
II. Biologische landbouw
III. Naar een duurzame landbouw
I. Certificering van producten
• Wat is certificering?
• Onafhankelijke toetsing van de kwaliteit van
producten
• Informatie over de kwaliteit: milieukeur,
eco-labels, productclaims, duurzaamheidscertificaten, …
Informatie op verschillende niveaus
1. Eigen claims
2. Onafhankelijk gecontroleerde eigen claims
3. Onafhankelijk getoetste certificatiesystemen
(keurmerken)
Organisatie certificering
• Drie lagen:
Accreditatie
Certificatiebureaus
Producten - productketens
Certificering als private activiteit
• Bovenop wetgeving, beyond legal compliance
• Vrijwillig, ev. wel in samenwerking met
overheid
• Zelfregulering, lage kosten
• Flexibeler dan wetgeving, ook internationaal
• Doel: B2B en B2C
Toespitsing van het onderwerp
• Certificering van landbouw en van voedsel
• Vraag: wat kan dat betekenen voor mens en
milieu, en i.h.b. voor onze gezondheid?
• Daartoe kritische beschouwing van
biologische landbouw
II. Biologische landbouw
• Meest bekende keurmerk
• Onafhankelijk getoetste certificatiesystemen
(niveau 3): SKAL
• Groot vertrouwen
• Internationaal (organic farming)
• Aansluitend bij natuurlijke processen
• Wel belangrijke kritiekpunten
Heel korte geschiedenis
•
•
•
•
Ontstaan in jaren 20/30 van vorige eeuw
Als reactie op de industriële landbouw
Uitgangspunt: inspelen op natuurlijke processen
Areaal:
– Wereld: 1%
– EU: ca. 5%
– Europa als geheel:
– Oostenrijk: 20%
– Nederland: 3%
Kernvraag
• In hoeverre is biologische landbouw beter voor
mens en milieu dan gangbare landbouw?
• Per kenmerk bekijken
• Algemene kritiek van Fresco: “natuurlijk” biedt
te weinig houvast, verwijst naar een mythisch
paradijs
Wat zijn de kenmerken?
Kenmerken biologische landbouw
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Geen synthetische bestrijdingsmiddelen
Geen antibiotica in veevoer
Geen synthetische kunstmest
Geen gentech
Biodiversiteit
Beter dierenwelzijn
Voedselkwaliteit en dieet
Ontbrekende kenmerken
1. Geen synthetische bestrijdingsmiddelen
Dichloordifenyltrichloorethaan
•
•
•
•
Soja
Wieden
Ruime vruchtwisseling en geen monoculturen
Resistente gewassen (bv. aardappels, wijnbouw)
Geen residuen, dus zeer positief
Maar …
• Ook verbeteringen in gangbare landbouw
– Minder schadelijke bestrijdingsmiddelen
– Biologische bestrijding (in kassen)
• Fresco: dus biologische landbouweerwaarde …
geen meerwaarde ….
2. Geen antibiotica in veevoer
• Geen preventief gebruik in varkensvoer
• In gangbare veeteelt sinds 2006 verboden
• Enorm risico in gangbare veeteelt
(zie laatste Bionieuws)
• Dus hier biologische veeteelt zeer positief
-> studenten
3. Geen kunstmest
• Alleen organische mest, compost, guano, etc. en
vlinderbloemigen voor stikstof (klaver, lupine)
• Op zich goed voor bodemvruchtbaarheid (geen
risico afname organisch stofgehalte)
• Ook passend in circulaire economie
• Per perceel redelijke opbrengsten (ca. 80%)
Maar …
• Bemesting via veevoer en mest van elders
• Grote vraag: hoeveel mensen volledig zonder
kunstmest?
• Min of meer terug naar landbouw van vóór
1850?
Toename intensiteit sinds 1850
• Akkerland-voor-zaaizaad t.o.v. akkerland-totaal:
Middeleeuwen 1 : 3, 18e eeuw: 1 : 12, nu 1 : 40
• Dagelijkse melkgift koe: 16e eeuw 4-5 l/d, nu 27.5 l/d
• Succesvolle Groene Revolutie (2-3 oogsten / jaar)
• Nu slechts 0.25 ha / persoon nodig, bij jagers en
verzamelaars was dat 50 – 100 ha / persoon
• Vanaf 1850 geen honger meer in Europa ondanks
bevolkingstoename tot 7 mld mensen
4. Geen gentech
• Wat is gentech, ofwel: genetische modificatie
• Overbrengen genetische materiaal via
biotechnologie i.p.v. via veredeling
• Onderscheid:
– intragenese
– cisgenese
– transgenese
Welke bevolkingsomvang?
• Bevolkingsomvang zonder kunstmest:
– Fresco schat: 5-6 maal minder mensen (1.1 - 1.4 mld)
– Schatting PRI (LUW): 1 mld zonder fosfaat
• Op wereldschaal kansloos zonder kunstmest
• Wel sinds 2006 meer obesitas dan honger …
• Grote angst voor genetische modificatie bij
overschrijden grens mens/dier/plant
• ‘Frankensteinfood’
• Vooral in EU, veel minder in VS, Zuid-Amerika
en Australië, ontwikkelingslanden positief
• Voor EU zware toelatingsprocedure op grond
van schade aan mens, dier, milieu
• In hoeverre angst terecht?
Verhaal Fresco
• Biotechnologie geen trendbreuk
• Bepleit pragmatische opstelling: welke feitelijke
bijdrage aan duurzame landbouw?
• EU te afhoudend, maar rest wereld geen inspraak
• Nadruk helaas op goedkoper produceren;
nauwelijks bestrijding armoede, honger en
milieuproblemen
• GM had nooit met herbicidenresistentie moeten
beginnen (roundup-ready soja van Monsanto)!
Betere voorbeelden
• Verbetering cassave was beter begin geweest
– stapelvoedsel voor de armen, vooral in Afrika
– veel verbetering mogelijk (betere opname nutriënten,
hoger eiwitgehalte, minder kwetsbaar voor ziekten)
– wordt nu pas mee begonnen
• Gouden rijst, inbouw beta-caroteen (voor-voor vit.A)
– introductie tot nu toe helaas moeizaam
– wel in 2009 door China goedgekeurd
Wat tot nu toe de effecten?
•
•
•
•
•
Niet makkelijk vast te stellen
Waarmee te vergelijken?
Exoten zijn óók vaak kwetsbaar (b.v. aardappel)
Ook veel horizontale uitwisseling in de natuur
Ook andere technische vernieuwingen brengen
schaalvergroting met zich mee
Beeld negatieve effecten GMO’s
• Gezondheidseffecten: geen aanwijzingen (LF)
• Ecologische effecten: geen aanwijzingen (LF)
– wel uitkruisen met natuurlijke soorten
– effecten schaalvergroting bij gebruik gen-soja
– ontginning mangrovebossen bij zouttolerante rijst
• Sociale effecten: zeer vele
– vermengen met biologische landbouw
– macht multinationals vs. kleine boeren (pachters)
– democratisch kwekersrecht (open source) vs.
top-down en duur octrooirecht
Mogelijke positieve effecten GMO’s
• Tot nu toe helaas zeer beperkt (weinig hogere
opbrengsten, weinig betere toleranties)
• Maar wel potenties voor duurzame landbouw:
– Bt gewassen tegen plaaginsecten (mais, katoen, soja)
– reductie methaan-emissie uit koeienmagen en N2O
emissie bij bemesting
– productie omega-3 en -6 vetzuren, bijv. in soja
– Phytophtora-resistente aardappels (cis of trans);
meeldouw-resistente druif (w.druif, gerst of zijderups)
– zelfs voor biologische landbouw?
• Vergelijk houding tegenover groene, witte en
rode biotechnologie (voor medicijnen)
• Kennelijk niet principieel, maar afhankelijk
van nut
5. Biodiversiteit
• Onderscheid:
– Natuur-biodiversiteit
• intrinsiek
• functioneel
– Agro-biodiversiteit
Natuur-biodiversiteit
intrinsiek
functioneel
Agro-biodiversiteit
Blaarkop
Mangalica varken
Phytophthora resistent
Natuur-biodiversiteit
•
•
•
•
•
•
•
Wel- en niet-functionele biodiversiteit
Sterk onder druk door intensivering
Beter indien geen gebruik bestrijdingsmiddelen
Maar in NL geen formele eis voor % natuur
Soms zelfs ook negatieve effecten (bv. bij wieden)
Maar toch in praktijk per bedrijf wel beter
Fresco: wel per kg grotere oppervlakte nodig …;
bovendien geen risico voor landbouw
Agro-biodiversiteit
•
•
•
•
•
‘Genetische erosie’ van landbouwgewassen
Al lange tijd aan de gang
Nu vooral 12 soorten planten, 14 soorten dieren
Diversiteit nodig voor inkruisen eigenschappen
Fresco: sinds moderne rassen geen grote epidemie
(zoals aardappelmoeheid in Ierland in 19e eeuw)
• Rol genenbanken
• In biologische landbouw meer resistente oude rassen
6. Dierenwelzijn
• Steeds belangrijker onderwerp
• Biologische landbouw gewoon beter
• Wordt nu ook steeds meer in gangbare
landbouw opgepakt
-> studenten
7. Voedselkwaliteit en dieet
Voedselkwaliteit: intrinsiek en verontreiniging
• Aanwijzingen voor biologische gewassen:
– Meer anti-oxidantia
– Meer omega-3 vetzuren
– Meet vitamine C, zink en ijzer
• Betere smaak vlees?
• Meer/minder risico op voedselvergiftiging ?
(Salmonella, Listeria, BSE, EHEC, ESBL, Q-koorts ….)
• Fresco: voedselkwaliteit beter dan ooit
-> Studenten
Dieet
• Wel of niet vegetarisch: enorm verschil voor
landbouw (tweederde grasland)
• Flexitariër, slow food, stadslandbouw, smart city
• Freso: de meeste van de 10 belangrijkste
doodsoorzaken zijn direct gerelateerd aan dieet
• Groot belang gevarieerd dieet
-> studenten
8. Ontbrekende kenmerken
• Effect op klimaat (tomaten uit Spanje,
vruchten uit Zuid-Afrika…)
• Aandacht voor effecten in keten:
– geen voedselkilometers
– geen water-voetstap
– geen LCA
• In feite is biologische landbouw van voorloper
nu conservatief aan het worden
Conclusies biologische landbouw
• Vele sterke elementen
• Maar ook drie belangrijke beperkingen:
– ontbrekende criteria
– kan de wereld niet voeden
– conservatief
III. Naar een duurzame landbouw
• Nu volop in beweging
• Op EU niveau in kader van overleg over GLB
• Op nationaal niveau
Dijksma. Foto ANP
Dijksma zet zich in voor duurzame landbouw
DEN HAAG 21 maart – Versnelde verduurzaming van de land- en tuinbouw
staat ook het kabinet voor ogen, maar het heeft slechts beperkte
mogelijkheden om daadwerkelijk iets te kunnen doen.
Wat is duurzame landbouw?
• Fresco: niemand heeft definitie …
• Geen reden om er niet aan te werken
• Heel bruikbaar kader: People – Planet – Profit (PPP)
plus concepten als circulaire economie, BBE
• Het gaat zowel om de landbouw als om het voedsel
• Vgl.: duurzame bosbouw, duurzame biomassa,
duurzame palmolie, duurzame visserij, e.a.
Enkele uitgangspunten
•
•
•
•
•
•
Alle milieuproblemen
Zo min mogelijk bestrijdingsmiddelen (IPM, ICM)
Zo min mogelijk kunstmest
Alleen gentechniek t.b.v. duurzaamheid (PPP)
Redelijke prijzen (Utz vs. Max Havelaar)
Gericht op ‘beyond legal compliance’, niet op
een nichemarkt
• Moet hele wereldbevolking kunnen voeden
• Geen afwijzing van high-tech (wel: hoe ver?)
Naar een keurmerk voor duurzame landbouw?
• Betekenis groot, maar wel problemen:
– veel verschillende soorten producten
– ‘met mate’ technisch moeilijker dan ja-nee
– dat ook niet makkelijk voor draagvlak
• Toch alleszins de moeite waard
• Open eind: hoe problemen aan te pakken?