Den Helder Gibraltar van het Noorden

Den Helder
Gibraltar van het Noorden
De belangrijkste reden voor keizer Napoleon om zijn broer Lodewijk
Napoleon weg te sturen en Holland in te lijven bij het Franse keizer-
Aftocht der Engelsen en
Russen uit Noord-Holland, waterverftekening
van Dirk Langendijk uit
1801
rijk was om sterker te staan tegenover zijn aartsvijand Engeland. Den
Helder speelde daarbij een belangrijke rol. Als het aan Napoleon lag
zou het de belangrijkste marinehaven worden in het noorden van het
Franse keizerrijk.
DOOR ROY DE BEUNJE
ThemaTijdschrift
D
14
Detail van een prent opgedragen aan generaal Brune,
over de landing en de aftocht en de slagen bij Castricum
en Bergen, 1799 (Noord-Hollands Archief)
e angst voor de Engelsen was
niet onterecht, want al in 1799 (27
augustus) was er een grote aanval
van Engeland geweest. Engelse troepen
landden op de Noord-Hollandse kust
bij Groote Keeten, een dorp tussen Den
Helder en Callantsoog. Omdat Napoleon
na zeges in Italië in 1798 zijn veldtocht naar
Egypte was begonnen, besloten de geallieerden (coalitie tegen Napoleon) tot een
Engels-Russische invasie in Holland om de
druk op de Fransen te vergroten. Napoleon
voer overigens op dat moment in het geheim uit Egypte, terug naar Frankrijk.
Slag bij Bergen
Doel van de inval was het ontketenen
van een grote volksopstand tegen de
Bataafse Republiek (1795-1801). In 1795
waren op de duinen bij Callantsoog seinposten aangelegd, met het oog op een
dergelijke invasie. Toch was de verrassing
compleet, omdat niet verwacht werd dat
de aanval vanuit het zuiden zou komen,
vanwege de vele moerassen in dat gebied. De kerk van Callantsoog werd door
de invasiemacht als paardenstal gebruikt.
Omdat de kanonnen van de diverse
kustbatterijen naar het noorden stonden
gericht, konden de Engelsen zonder al te
veel moeite Den Helder en de vloot veroveren. Daar kregen zij op 11 september
versterking van Russische troepen. De
Tsaar van Rusland had twee divisies toegezegd ter ondersteuning van de Engelse
inval. In totaal komen 35.000 Engelse en
Russische militairen aan land. De Franse
generaal G.M.A. Brune (1763-1815)
De Helderse haven
was eind 18e eeuw
niet veel meer dan een
vissershaven
Slag bij Bergen, 19 september 1799. Op de achtergrond de ruïnekerk (Noord-Hollands
Archief)
Napoleon lag zou het de belangrijkste
marinehaven worden in het noorden van
het Franse keizerrijk, waarvan Holland
toen deel van uitmaakte.
‘Mijn vriendin’
Op 9 september 1811 laat de Maire (burgemeester) van Den Helder en Huisduinen, A.J.A. Westerholt de bekendmaking
doen uitgaan dat bij hem ontvangen is de
officieele Kennisgeving van de Komst van
Hare Keijzerlijke en Koninglijke Majesteiten binnen eenige Dagen in dit Departement […] ten eijnde een iegelijk in de
geleegenheid zij, zig voor deze Heugelijke
aankomst voor te bereijden.
Een paar dagen later laat hij een nieuwe
bekendmaking aanplakken waarin alle
ingezetene van den Helder en Huisduinen wordt opgedragen dat alle Huijzen
met kransen, groene takken, emblemen,
alsmede met vlaggen en wimpels versierd
worden en overal de vlaggen op de torens,
schepen te plaatsen.
Op dinsdag 15 oktober 1811 verlaat Napoleon vroeg in de ochtend Amsterdam om
een bezoek te brengen aan Den Helder.
Hij wordt onder andere vergezeld door
generaal Dirk van Hogendorp (1761-1822)
en de Amsterdamse Garde d’Honneur.
Van Hogendorp begeleidde Napoleon
ook tijdens zijn bezoeken aan Vlissingen,
Utrecht en Amsterdam. De relatie met Napoleon was zo goed, dat hij er voor koos
voortaan met de naam Thierry te worden
aangesproken (zie p. 29).
De keizer komt ’s avonds om zes uur
in Den Helder aan. Hij overnacht in het
Landhuis (waarschijnlijk het Landhuis van
Antje Berger, een ontmoetingsplek waar
besprekingen werden gehouden), waar hij
diezelfde avond nog audiëntie verleent.
De volgende ochtend, woensdag 16
oktober, schrijft de keizer een brief aan
Marie Louise:
Mijn vriendin, Om 6 uur ’s avonds ben
ik in Den Helder aangekomen. Ik zal er
vandaag de gehele dag blijven. Ik kom
pas morgen in Amsterdam terug. Ik zei
tegen je het dorp Broek-in-Waterland
te bezoeken, je kunt ook naar Haarlem
gaan. Eet goed en zorg goed voor jezelf.
Je weet niet welke gevoelens je trouwe
echtgenoot voor je heeft.
NAP
Den Helder, 3 u. ’s ochtends, 16 oktober.
De sterren schitteren, deze dag, die ik aan
boord van mijn eskader ga doorbrengen,
zal mooi zijn.
Rue de Roi de Rome
Dirk van Hogendorp schrijft over deze
ochtend met Napoleon in zijn memoires:
De volgenden ochtend ging hij aan boord
van alle schepen die op de reede lagen, om
ze te inspecteren. De Minister van marine,
graaf Decres, deed al zijn best, om de Hollandsche schepen en officieren zwart te
maken. Toch zei de keizer mij den zelfden
avond, dat hij er zeer over tevreden was.
De Keizer bezocht daarop de versterkingswerken, daar waren 3 à 4000 Spaansche
krijgsgevangenen aan ‘t werk; zij hadden hunne houwelen en schoppen in de
hand. De Keizer begaf zich midden onder
hen en vroeg hun, waar en wanneer zij
Napoleon in Nederland , no. 2 jrg. 1, 2011
bracht Holland in staat van verdediging
en versloeg de Engelse en Russische
troepen. Op 8 oktober 1799 moesten de
Engelsen zich terugtrekken. De burgerbevolking van Noord-Holland bleek veel
minder Oranjegezind dan verwacht. Het
Bataafse leger wist, in samenwerking met
de Franse troepen in Nederland, de geallieerden te verslaan in de Slag bij Bergen
en de Slag bij Castricum. Een soldaat van
de Bataafse infanterie schreef een brief
(19 september) naar huis: Bij en achter
Bergen liggen de lichamen drie en vier
hoog op straat zodat rijtuigen niet meer
passeren kunnen.
In oktober trokken de geallieerden zich
terug uit Noord-Holland; de expeditie
was mislukt. Op 18 oktober vond de
wapenstilstand plaats in Alkmaar en
mochten de Russen en Engelsen, na de
mislukte invasie, het land verlaten (zonder gevangen te worden genomen). Het
vertrek uit de republiek vond plaats op
19 november 1799 in Den Helder.
Met deze constante dreiging vanuit zee
van de Engelsen zag keizer Napoleon
in 1811 de toekomst van Den Helder
duidelijk voor ogen. Het moest het Gibraltar du Nord worden. Hij begreep de
strategische waarde van de haven aan het
Nieuwe Diep, gunstig gelegen in de kop
van Noord-Holland tegenover de Rede
van Texel. In Den Helder moest een oorlogshaven van de eerste rang komen. De
Helderse haven was toen niet veel meer
dan een vissershaven met een kleine
werf en een kielplaats waar zeeschepen
gerepareerd konden worden. Als het aan
15
ThemaTijdschrift
Zicht op Willemsoord, afbeelding uit Tableau des principales vues des palais et édifices ... coutumes et usages dans les
Provinces Septentrionales du Royaume des Pays-Bas uit 1824 (Atlas van Stolk)
16
gevangen waren genomen. Ook sprak hij
tot hen zonder omwegen over den toestand
van Spanje, over Ferdinand Jozef. Zij
antwoordden, de een zus, de ander zoo,
maar allen riepen om strijd: Leve de Keizer!
Niet een van hen toonde eenige vijandige
neiging, hoewel men wel eenige reden had
daarvoor bezorgd te zijn.
De kranten stonden in die tijd onder
Frans toezicht. Er kan dan ook getwijfeld worden aan het in de Haarlemsche
Courant van zaterdag 19 oktober 1811
beschreven enthousiasme van de Helderse bevolking:
Op 15 oktober ontvingen wij des namiddags ten 5 uren, de aangename tijding
van de aanstaande komst van Z.M. DEN
KEIZER EN KONING. De Maire van deze
Gemeente, vergezeld van den Municipalen raad, had de eer van Z M. buiten de
barrière zijne hulde aan te bieden. De
Keizer reed dadelijk door het dorp, begaf
zich langs den Zeedijk naar het Nieuwe
Diep, en keerde, na hetzelfde bezigtigd te
hebben, naar het Landhuis terug, welk
de inwoners tot den ontvangst van Z. M.
gereed hadden gemaakt, en gaf vervolgens gehoor aan de militaire magten. De
vreugde der inwoners was onuitsprekelijk.
Alle de huizen waren met vlaggen en
groen versierd; Des avonds had er eene
algemene illuminatie plaats, en de eenstemmige toejuichingen van leve de Keizer! leverden een blijk op van de gevoelens
van liefde en eerbied der inwoners voor
hunnen doorluchtigen Souverein.
De krant schrijft verder dat de keizer om
6 uur de volgende ochtend (16 oktober)
de forten en batterijen bezoekt: hij stapte
tegen de Engelse vijand. Het belang van
Den Helder, en Texel, mag ook blijken uit
het feit dat Napoleon in Parijs straten heeft
genoemd naar deze twee noordelijke
plaatsen: de Rue du Helder (in het 9e arrondisement, rive droite) en Rue du Texel
(vlakbij Gare Montparnasse, rive gauche).
Het vissersdorp wat Den Helder toen
nog was kreeg namen als Rue Napoleon,
Rue de l’Impératrice en Rue de Roi de
Rome, na 1813 werden deze snel weer
veranderd in Hollandse namen. Het plan
bestaat echter om Den Helder dit jaar
weer een Napoleonstraat te geven. Welke
straat dat wordt is nog niet bekend.
Die middag van 16 oktober vertrekt
Napoleon naar Texel. Hij keert pas in de
avond naar Den Helder terug.
in een aak (peniche), bezichtigde alle
schepen van de vloot, die zeil maakten en verscheide manoeuvres uitvoerden, terwijl de peniche van Z. M. door
Pantheon
verscheidene jagten vergezeld, naar het
De forten waren de belangrijkste reden
eiland Texel stevende, alwaar de Keizer
van het bezoek van Napoleon aan Den
de nieuwe werken inspecteerde en de
Helder. Hij was geïnteresseerd in de
hulde van de geconstitueerde magten
bouw van de verdedigingswerken en
ontving. Des avonds keerde Z. M. naar de
wenste persoonlijk de strategische beHelder terug.
tekenis van Den Helder te beoordelen.
De dag erna bekeek de keizer nogmaals
Op 21 september 1810 was de Dienst
de forten en nieuw aangelegde werken en
der Fortificatiewerken overgegaan in het
liet het zeegat peilen. Om 11 uur ontving
Corps Imperiale du Génie, dit legeronhij de burgemeester, de gemeenteraad en
derdeel was verantwoordelijk voor het
de geestelijkheid, en ’s middags vertrok
ontwerpen en de bouw van fortificaties.
Z.M. onder de toejuichingen van alle de
In 1810 was de batterij La Revolution op
inwoners dezer gemeente, die zich op zijKaap Hoofd het best bewapend. Verder
nen weg begeven hadden, terwijl de salvo’s
was de verdediging van Den Helder aan
uit het grof geschut zich lieten horen.
landzijde sinds de landing van de EngelHet verslag eindigt met de mededeling
sen in 1799 wel iets verbeterd maar van
dat alle schepen die op de rede lagen
de grootscheepse plannen ter versterking
de twee nachten
dat de keizer in
Den Helder had
doorgebracht fraai
geïllumineerd waren geweest.
In tegenstelling tot
het bezoek aan
Amsterdam lag
Napoleons belang
in Den Helder er
niet in de banden
met de Hollandse
bevolking aan te
halen. Hier wilde
hij zijn idealen
veilig stellen en
De forten van Den Helder begin 19e eeuw, in ieder geval na 1815, omdat ze hier al hun
huidige namen hebben (Noord-Hollands Archief)
zijn rijk beveiligen
Carel Hendrik Verhuell
Napoleon in Nederland , no. 2 jrg. 1, 2011
De Hollandse Admiraal Carel Hendrik Verhuell (1764-1845) is in 1795 aanwezig bij het
vertrek van Stadhouder Willem V (1748-1806),
die hem vlak daarvoor tot kapitein ter zee had
bevorderd. Hij weigert dienst te nemen bij de
Patriotten vanwege zijn eed van trouw aan het
Huis van Oranje. Hij trekt zich terug en wordt
burgemeester in zijn geboortedorp Doetinchem. Als de zoon van Willem V, Willem Frederik (1772-1843), in 1799 na de landing van
de Engelsen en Russen aankomt in Holland,
vertrekt Verhuell naar Den Helder om de Erfprins zijn diensten aan te bieden. Als blijkt
dat de Engelsen en Russen geen stand kunnen houden, vertrekt Willem Frederik weer
snel terug naar Engeland. De broer van de
Erfprins had laten weten dat de voormalige
officieren er beter aan deden weer dienst te
nemen als militair, zodat hun kennis en ervaring de Oranjes ten
goede zouden komen wanneer die de macht weer hebben. Hierdoor acht Verhuell
zich ontslagen van zijn eed
aan de Oranjes en treedt
hij in 1810 in Franse dienst.
Hij wordt opgedragen een expeditievloot tegen Engeland samen
te stellen. Als hij deze vloot naar Duinkerken
voert, wordt hij door een Engels eskader aangevallen. Hij weet ongedeerd zijn bestemming te bereiken. Napoleon is door Verhuells
heldenmoed en bekwaamheid zo getroffen
dat hij hem als eerste buitenlander het gouden kruis van het Legioen van Eer opspelt.
Verhuell wordt belast met de kustverdediging
van Nederland en Noord-Duitsland. Onder
zijn leiding worden de forten in Den Helder
(1812-1814) gebouwd. Als in maart 1814 Parijs
valt weet Verhuell, als trouwe militair, de Stelling van Den Helder tot 4 mei voor Napoleon
te behouden. Ter herinnering aan zijn goede
gezindheid tegenover de Helderse bevolking
wordt het plein bij Fort Kijkduin in 1993 naar
hem genoemd (Admiraal VerHuellplein 1). De
Franse plannen worden na de nederlaag van
Napoleon in 1815 (Waterloo) voortgezet door
koning Willem I. Fort Harssens (opgeleverd in
1884) vormde de sluitsteen van het oorspronkelijke plan van Jan Blanken Jansz. voor de
Stelling van Den Helder.
C.H. Verhuell (Noord-Hollands Archief)
van Jan Blanken Jsz. uit 1803 en geneFort Dugommier werd vernoemd naar
raal Kraijenhoff (1758-1840) uit 1807 was
de Franse generaal Jacques François
door geldgebrek niets terecht gekomen.
Dugommier (1738-1794). Een militair van
Op 6 april 1811 keurde Napoleon de
het eerste uur, die vele overwinningen
uitgewerkte plannen voor de bouw van
boekte in Spanje maar werd gedood in
fort Lasalle (Erfprins) en het daarvoor
de omgeving van Figuaeras in Catalonië,
benodigde bedrag van 500.000 Franse
op 17 november 1794.
francs, goed. In 1811-1813 wordt
Donderdag 17 oktober in de
dit grote, onregelmatige, aarden
vroege ochtend (zes uur) bezoekt
en vijfhoekig gebastioneerde
Napoleon te paard de forten
fort aangelegd. In 1812 en
Lasalle (Erfprins) en Morland
1813 werd begonnen met de
(Kijkduin), die nog niet met
bouw van de andere forten:
geschut bewapend waren en
fort l’Ecluse (De Sluis, nu Dirksz
waaraan al 2 miljoen Franse
Admiraal), Morland (nu Fort
francs waren besteed. In de
Kijkduin), en in het oosten
middag ging hij per sloep
Jan Blanken in 1838
(Noord-Hollands Archief)
Dugommier (later Fort Oostover het Nieuwe Diep en
en Westoever) en Fort Dufalga.
bezocht het fort Dugommier.
Fort Dufalga werd door de Fransen nooit
De keizer was ‘gematigd opgetogen’. Hij
voltooid en door hen zelf vernietigd. Jan
wilde dat de forten Morland, Lasalle en
Blanken Jansz. (1755-1838), de latere Inl’Ecluse één jaar later, in oktober 1812, zo
specteur-Generaal van Rijkswaterstaat (NiN
ver gevorderd waren dat ze in verdedig#4) had een doorslaggevend aandeel in de
bare staat waren. Hij wilde tijdens zijn
plannen voor een sterke verdedigingslinie
mars naar Rusland geen Engelsen in zijn
langs de zuidkant van Den Helder.
rug hebben.
De met bastions en ravelijnen (buitenNapoleon heeft voor een groot deel de
werken van een vesting) omgeven forten
geschiedenis van Den Helder bepaald.
werden onderling verbonden door een
Naast de forten is onder het gezag van
verbindingswal met gracht: De Linie. Fort
Napoleon de haven van Het Nieuwe
Morland lag buiten de stelling en diende
Diep weer geschikt gemaakt en is er
ter bestrijking van het vaarwater het
onder andere een dok gegraven waarin
Schulpengat en voor de verdediging van
schepen gerepareerd kunnen worden.
de ervoor liggende duinen, om de eerste
Na het bezoek aan de forten liet Napoklappen op te vangen. Samen met deze
leon zich door zeeofficier Antonie Roepel
forten maakt Willemsoord deel uit van de
(1774-1857) naar het Admiraalschip de
zogenaamde Stelling Den Helder.
Prins varen. Napoleon was zo tevreden
Drie van de vier forten waren, uit eerbeover Roepel dat hij hem een gouden
toon, vernoemd naar gesneuvelde Franse
snuifdoos met briljanten gaf en later
veldheren. Fort Morland is vernoemd
ook nog het ridderkruis van het Legioen
naar de Franse kolonel François-Louis
van Eer. In Napoleon in Nederland van
Morland (1771-1805), een persoonlijke
Hodenpijl kunnen we lezen dat de keizer
vriend van Napoleon, gestorven in de
afdaalde naar de salon en zag dat de tafel
slag bij Austerlitz op 2 december 1805).
slechts voor één persoon gedekt was.
Fort Lasalle had zijn naam te danken aan
“Admiraal,” sprak hij tot De Winter (Jan
generaal Antoine Charles Louise Lasalle
Willem de Winter 1761-1812, de enige
(1775-1809). Lasalle was een succesvol
Nederlander die in het Panthéon in Parijs,
militair en voorvoelde misschien zijn dood
onder de naam Jean-Guillaume de Winbij de slag van Wagram (5-6 juli 1809).
ter, Comte de Huessen, begraven ligt), “Ik
Voordat de slag begon ondertekende hij
ben hier onder mijn vrienden; ik wil niet
een document dat hij aan Napoleon liet
alleen zitten.” De Winter nam vervolgens
bezorgen en waarin hij de keizer vroeg
ook plaats aan tafel, naast Napoleon.
voor zijn kinderen te zorgen als hij zou
Zoals altijd was de keizer snel uitgetafeld,
komen te overlijden. Lasalle leidde een
hij at slechts enkele vruchten, om daarna
charge en werd in zijn voorhoofd geraakt
terug te keren naar het dek om met een
door een kogel, hij was op slag dood.
verrekijker de plas te overzien. n
17