Hoofdstuk 12 – Literatuur uit de Middeleeuwen 12.1 De politieke

Hoofdstuk 12 – Literatuur uit de Middeleeuwen
12.1 De politieke achtergronden
Vorming nationale staten
De internationale politiek werd gedomineerd door de vorming van grote nationale staten, die soms
met elkaar in conflict raakten.
Zo voerden Engeland en Frankrijk van 1337 tot 1453 de Honderdjarige Oorlog.
Kruistochten
Een soort strijd tegen de islam
Tussen 1096 en 1291 werden er meerde ondernomen met het doel het Heilige Land te bevrijden van
de mohammedanen.
12.2 De sociaal-economische achtergronden
Standentheorie
Een beeld van een geordende maatschappij waarin iedereen zijn plaats kende.
Drie maatschappelijke groepen waren:
- De geestelijkheid (bidden)
- De ridders (strijden)
- De boeren en vissers (werken)
Feodale stelsel
Vanaf 700 beloonde een vorst zijn trouwe onderdanen door ze landerijen (stukken land) in bruikleen
te geven. Het was een alternatief voor een beloning in geld, omdat er in die tijd nog maar weinig geld
in omloop was.
Het in bruikleen gegeven stuk land werd een feodum genoemd, vandaar het feodale stelsel of
leenstelsel.
Er waren aan het verkrijgen van een leen bepaalde voorwaarden verbonden. Zo moest degene die
een stuk land in leen kreeg (de vazel) de vorst van wie hij de grond te leen kreeg (de leenheer) trouw
en gehoorzaamheid beloven. Bovendien was hij verplicht tot ‘consilium et auxilium’: hij moest de
leenheer met raad en daad bijstaan.
Het ontvangen van zo’n leen was een bijzondere gebeurtenis. De vazel moest ‘hommage doen’ of
‘hulde doen’: geknield met gevouwen handen de leenheer trouwen beloven. Trouw was een
kernbegrip in het feodale stelsel.
De invloed van het feodale stelsel op het wereldbeeld was van de middeleeuwen blijkt uit de
liederen van die tijd.
Bijv van de eerste bekende Nederlandse dichter, de tussen 1140 en 1150 geboren Limburger Heinric
van Veldeken.
Natureingang
De aankondiging van het jaargetijde met een boodschap. Een van de technieken die dichters
hanteren en waar een liefdeslyriek altijd mee begon.
Conventioneel
De liederen van Van Veldeken zijn in grote mate conventioneel gemaakt met (ook bij het publiek)
bekende regels en technieken.
Eercultuur
De norm voor het gedrag lag in het aanzien dat men van anderen ontving. (in de Middeleeuwen)
Gewetenscultuur
Individueel geweten of eigen nom.
1
12.3 De culturele achtergronden
Symbool
Teken voor het allerdaagse.
Tekens die verwijzen naar het Hogere en het diepere.
- Kleuren
Groen, blauw, wit → hoop, trouw en zuiverheid
Donkere kleuren → teken van wilskracht en autoriteit
- Getallen
Christelijk geloof
Was in de Middeleeuwen erg belangrijk. Veel symbolen verwijzen daarom terug naar iets religieus.
Bijv. het licht dat werd gezien als Jezus (licht der wereld).
Opvatting over kunst (originaliteit)
Middeleeuwse auteurs hadden een maatschappelijke taak. Ze waren allereerst didactisch (belerend)
en moraliserend. Ze wilden het publiek iets leren en streefden daarbij niet naar originaliteit, een
criterium dat na de Middeleeuwen een belangrijke rol ging spelen bij de beoordeling van kunst.
In de Middeleeuwen hoefde kunst niet vernieuwend te zijn, ze werkten in traditie en maakten
voortdurend gebruik van elementen uit die traditie.
Manuscripten
Met de hand geschreven teksten of handschriften. Eerst geschreven op perkament of later op papier.
Kopiisten
Mensen die een handgeschreven boek voor de tweede keer overschreven.
Tekstverandering
Kopiistenarbeid leidde tot tekstverandering. Dit kwam door oververmoeidheid of verlezingen. Er
waren ook kopiisten die het oneens waren met de inhoud van de tekst en het daarom soms naar
eigen inzicht verbeterden.
Voorleescultuur
In de Middeleeuwen was er een voorleescultuur. De teksten waren veelal op rijm, zodat de jongleur
(voordrachtskunstenaar) en het publiek de tekst gemakkelijk konden onthouden.
Auteur
Middeleeuwse auteurs werkten in principe in opdracht. Zij kregen van vorsten, patriciërs of
stadsbesturen de opdracht om een tekst te schrijven of te vertalen.
Mecenaat en mecenas
Het stelsel dat kunst (literatuur) in opdracht gemaakt wordt, heet mecenaat.
De opdrachtgever heet mecenas.
12.4 Soorten middeleeuwse literatuur
Hoofsheid
Aan de hoven van de vorsten woonden hovelingen en ridders, waaronder jongeren die opgevoed
moesten worden volgens de normen en het gedrag die voor het hofleven vereist waren. De
aanbevolen gedragswijze werd hoofsheid genoemd.
De hoofsheid had tot voornaamste doel wrijvingen tussen individuen aan het hof te voorkomen en
een ander niet nodeloos te kwetsen of te prikkelen.
Bij hoofsheid hoorden regels. Er waren regels voor alle gebieden van gedrag, zoals:
- correcte kleding - wijze van vechten
- tafelmanieren - omgang met anderen
- conversatie
2
Ideaal
De hoofsheid was in eerste instantie een ideaal: zo zou het moeten zijn. Het bood ook alle ruimte tot
idealisering, bijvoorbeeld aanbeden liefde (hoofse liefde) of van het eigen hofleven.
Hoofse minnelyriek
Liederen waarin de hoofsheid en de liefde centraal staan.
Ridderroman
Daarin draaide het om ridderavonturen.
Ze hadden verschillende functies, zoals: vermaak, boden de ridders en hovelingen
identificatiemogelijkheden voor gewenst en ongewenst gedrag, leverden lessen en brachten normen
en waarden van de feodaliteit, de ridderschap en het hofleven onder de aandacht.
Binnen het genre ridderroman bestaan nog verschillende subgenres.
Karelepiek
In de Karelepiek staan de avonturen van Karel de Grote of zijn vazallen centraal. De Karelepiek gaat
terug op het chanson de geste (liederen over heldendaden) uit de Oudfranse literatuur. Chansons de
geste zijn verhalende gedichten over al dan niet verzonnen gebeurtenissen uit de tijd van Karel de
Grote.
Karel de grote werd in 768 koning van de Franken en in 800 tot keizer gekroond. Hij stierf in 814.
Epische concentratie
Historische feiten over verschillende personen worden toegedicht aan één beroemd historisch
persoon.
Arthurepiek
Het koningschap van Arthur wordt als het hoogtepunt in de Britse geschiedenis voorgesteld.
‘Galfridus van Monmouth’ beschreef de geschiedenis van de Britse vorsten en werd lange tijd als
waarheidsgetrouwe bron voorgesteld.
Aan het einde van de twaalfde eeuw werden de eerste Arthurromans (in verzen) geschreven door
‘Chrétien de Troyes’. Daarin is het hof van Arthur een hoofs model waarin geen feodale conflicten
bestaan. Het hof van Arthur is een ideale hoofse wereld.
De ideaalvorst Arthur werd een literaire concurrent van de Franse Karel de Grote.
De Arthurromans van Chrétien de Troyes hebben een hechte structuur die een diepere les duidelijk
moet maken.
Queeste
Een ridderlijke zoektocht
De Rooms-katholieke kerk had in de Middeleeuwen veel macht en invloed. De seculiere, wereldlijke
geestelijkheid verzorgde de zielzorg voor de gelovige leken. De monniken en nonnen (de reguliere
geestelijken) verbleven in de kloosters.
Voorbeelden van kloosterorden:
- Orde der benedictijnen
- Orde van de cisterciënzers
- Orde van de dominicanen
- Orde van de franciscanen
Geestelijke letterkunde
De teksten die in de eerste plaats over het christendom gaan. Ze zijn geschreven om op te roepen tot
christelijk(er) leven en dienden om het ware geloof uit te dragen. Dat was hun belangrijkste functie.
3
De opdrachtgevers en auteurs zijn primair geestelijken:
- Abten
- Monniken
- Priesters
- Religieuzen
Dat wil niet zeggen dat het publiek voornamelijk tot de geestelijkheid behoorde. Vooral de
geestelijke letterkunde in de volkstaal is voor een lekenpubliek bedoeld geweest.
Marialegenden
Een belangrijke groep geestelijke teksten die geschreven zijn ter ere van Maria.
Burgermoraal en –ideologie
Hard werken, handelsgeest, investeringen en zelfstandigheid werden gepropageerd. Luieren en
mateloosheid werden gekritiseerd. Wellust werd veroordeeld. De eerbare liefde binnen het huwelijk
werd positief beoordeeld.
Patriciaat
Stedelijke elite.
Zij lonkten naar de prestigieuze hoofse cultuur die men wilde navolgen (annexatie), maar die men
tegelijkertijd aanpaste aan de eigen burgerlijke levenswijze en moraal (adaptie). De liederen uit de
Brugse Gruuthuse handschrift en de abele spelen zijn uitingen van deze annexatie en adaptiedrift.
Sotternie
Een kort wereldlijk toneelstukje met een humoristische strekking, gespeeld.
Rederijkers
Georganiseerde verenigingen waarin men de literatuur beoefende
4
Hoofdstuk 13 – Literatuur uit de 16e en 17e eeuw
13.1 De politieke achtergronden
Maarten Luther stond aan het hoofd van de hervorming of reformatie in de zestiende eeuw,
afscheiding van de rooms-katholieke kerk. De burgerij vond dat de geestelijkheid te veel invloed had
in de kerk en de maatschappij. Ook Johannes Calvijn had hier zo zijn ideeën over. Door de
boekdrukkunst konden de ideeën van Luther en Calvijn snel verspreid worden, het nieuwe geloof
kreeg veel aanhang, veel mensen werden calvinist.
Aan het einde van de Middeleeuwen was er in de Nederlanden geen sprake van een eenheid. Overal
waren andere wetten en gewoonten en er was geen gemeenschappelijke taal. Karel V wilde dat in de
Nederlandse gebieden één geloof was, het rooms-katholieke, mensen die de ideeën van Luther en
Calvijn waren gaan volgen werden vervolgd. De inwoners van de Nederlanden verzette zich tegen
deze centralisatie (eenheidsstreven) en de geloofsvervolging.
In het jaar 1566 vond de beeldenstorm plaats, dit was het begin van de Nederlandse Opstand, de
Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Van 1609-1621 was er een periode van vrede, het Twaalfjarig
Bestand. De Vrede van Münster zorgde voor een definitief einde aan de oorlog. Het noorden was
onafhankelijk geworden en het zuiden bleef onder Spaans bewind.
13.2 De sociaaleconomische achtergronden
Toen in 1585 Antwerpen in Spaanse handen kwam vluchtte veel kooplieden en calvinisten naar het
noorden, vooral naar Amsterdam, dat werd toonaangevend handelscentrum. In de noordelijke
provinciën maakten de handel in deze periode een bloei door. In het noorden was het begin van de
zeventiende eeuw dan ook een periode van stabiele welvaart.
In de republiek kreeg de stedelijk cultuur kans om zich verder te ontwikkelen, gegoede burgerij
bestuurde de staten en steden. Door de kunst en literatuur ontwikkelde zich een eigen stedelijke
gedragscode, kunst en literatuur werd gemaakt door de burgers zelf, hierdoor werd duidelijk wat het
gewenste gedrag was.
Amsterdam was de belangrijkste stad in de republiek, hier ontwikkelde zich een groep jongeren uit
de bovenlaag die profiteerden van de economische successen van de vorige generaties. Dit geld werd
omgezet in luxeartikelen.
13.3 De culturele achtergronden
De schilderkunst uit de zestiende en zeventiende eeuw is beroemd geworden. In deze tijd werd van
de Gouden Eeuw gesproken vanwege het opbloeiende artistieke leven en de economische
voorspoed (dit was natuurlijk niet voor iedereen zo).
De rederijkers
De rederijkers waren dichters die bij elkaar kwamen in verenigingen, rederijkerskamers. De bloeitijd
van de rederijkers was in de tweede helft van de vijftiende eeuw en in de zestiende eeuw, maar ook
in de zeventiende eeuw bleef de invloed groot. Zij werden bij veel stedelijk activiteiten ingeschakeld,
hierdoor konden ze een belangrijke opiniërende rol spelen in de stad. Nieuwe opvattingen over
geloof, Renaissance en humanisme werden in de rederijkerskamers besproken.
De Renaissance
De Renaissance, wedergeboorte, was een poging om de klassieke oudheid te laten herleven. De
Renaissance ontstond in de viertiende en vijftiende eeuw in noord Italië. Daar ontstonden in deze tijd
de Republikeinse stadsstaten, dit waren zelfstandig geworden steden. Deze stadsstaten gingen zich
vergelijken met de stadsstaten uit de oudheid en zo groeide de belangstelling voor de klassieke
oudheid.
5
De Renaissance heeft te maken met de kunst. De architecten en beeldhouwers konden gemakkelijker
de klassieke voorbeelden volgen dan de schilders, er waren in Italië nog veel gebouwen uit deze tijd
overgebleven en er was ook nog een klassiek handboek overgebleven uit deze tijd over architectuur.
De schilders moesten gebruik maken van mythologische en klassieke onderwerpen.
De aandacht van de klassieke genres uit de literatuur bloeide weer op:
Komedie, Tragedie, Epigram of puntdicht.
Ook nieuwe genres ontstonden: Emblematiek, Sonnet
De literatuur uit deze tijd, Renaissanceliteratuur, werd gemaakt voor literair geschoold publiek. In
deze literatuur werd verwezen naar klassieke bronnen
Het humanisme
Naast de heroriëntatie op de klassieke kunst loopt de heroriëntatie op het klassieke denken. In de
tijd van het humanisme komen menselijke waardigheid en zelfontplooiing centraal te staan. De
humanisten richtten zich op de mensenwetenschappen: o.a. grammatica, retorica, ethiek, poëzie
en geschiedenis.
Humanisten wilden dat de mensen rekening hielden met de menselijk waardigheid en
verdraagzaamheid van elkaar.
Door het humanisme herleefde het stoïcisme (afkomstig uit de oudheid), dit betekende dat men
onverstoorbaar moest zijn wat er ook gebeurden.
Ook de natuurwetenschappen ontwikkelden zich, zo werd er ontdekt dat de zon het middelpunt van
het heelal was en dat de planeten eromheen draaien.
Het succes van de Renaissance en het humanisme kwam voor een groot deel ook door de
boekdrukkunst, de ideeën werden snel verspreid. Maar ook reizende mensen zorgde voor de
verspreiding.
Functie van schilderkunst en literatuur
De kunstenaren maakten niet meer in opdracht van de adel en de kerk hun kunstwerken, maar in
opdracht van de stedelijke burgerij. De schrijvers kregen van niemand meer opdrachten, maar
verloren hun maatschappelijke taak niet omdat ze nog steeds wijze lessen wilden geven en kritiek
wilden leveren op allerlei zaken. De aanleiding om een boek te schrijven lag bij hen zelf.
Funeraire poëzie: poëzie die geschreven is naar aanleiding van een sterfgeval.
Utile en dulce: nuttige en aangename wat de dichtkunst moest brengen.
Lering en vermaak: literatuur en schilderijen zorgde voor een wijze les en mooie vormen.
Schijnrealisme: elementen uit de werkelijkheid worden gebruikt om naar iets anders (een morele
les) te verwijzen.
Literatuur in de volkstaal
Standaardtaal: algemene taal die ontstond doordat Holland het belangrijkste gewest was van de
noordelijke Nederlanden, de andere gewesten pasten zich aan.
Statenvertaling: vertaling van de bijbel in volkstaal.
13.4 Literatuur uit de zestiende en zeventiende eeuw
Strijdliteratuur: teksten die verwijzen naar iets uit de actualiteit, de auteur willen het publiek van
een bepaald standpunt overtuigen of tot handelen aansporen.
Oorlofstrofe: strofe waarin afscheid wordt genomen van het publiek.
6
Humanistisch-renaissancistische literatuur
1. Emblematiek: Motto (opschrift), Pictura (afbeelding), Subscriptio (uitleg)
Het zorgt voor een illustratie van een algemene waarheid. De woorden zorgen voor een diepere
betekenis van de afbeelding.
Analogiedenken: God had voor alles een gewilde plaats en betekenis. De emblematiek maakte hier
veel gebruik van.
2. Lyriek, liederen
Vanaf de zeventiende eeuw nam de liefde een steeds belangrijkere plaats in in de literatuur,
liefdesemblematiek (soort emblematiek), sonnetten, liederen en verzen gingen hierover.
Er werd in deze tijd gesproken over platonische liefde en lichamelijke liefde. De gedichten gingen
over de lichamelijke liefde, hierin werd het ideaalbeeld geschept van de ideale vrouw.
In de nieuwe liedboeken in de zeventiende eeuw speelden liefde een grote rol.
Petrarkisme: liederen en sonnetten waarin de klacht van een minnaar centraal staat. Het
petrarkisme zorgde ervoor dat dichters bepaalde beelden en conventies hadden waar ze uit konden
putten. Het ging hierbij op de eerste plaats om een literair spel voor een literaire elite.
Paronomasia: het gebruik van klankverwante, maar in oorsprong en betekenis sterk verschillende
woorden.
3. Sonnet
Sonnet: gedicht dat bestaat uit veertien regels. Deze regels vallen uiteen in de eerste acht regels
(octaaf) en de laatste zes (sextet), deze twee verschillende stukken verschillen in rijmschema en
inhoud. De overgang wordt wending, val, chute of volta genoemd. Het was een belangrijke
dichtvorm in de Renaissance.
Veel sonnetten gaan over de liefdesklacht van een wanhopig minnaar.
Het was belangrijk dat een dichter de literaire conventies uit zijn tijd kende.
4. Toneel
Toneel kwam voornamelijk uit Amsterdam, het had hier een belangrijke rol, stedelijke functie.
Toneel had een belangrijke opiniërende functie, de meningen die via toneel verspreid werden
moesten passen binnen de visie van het stadsbestuur.
Er was veel toneelproductie in Amsterdam, ernstig toneel en komisch toneel, kluchten en blijspelen.
Komisch en ernstig toneel had als functie het publiek een spiegel voorhouden, een ethischdidactisch doel.
Ernstig toneel = tragedie = treurspel
De hoofdpersonen zijn onder andere vorsten, in het verhaal komt de ondergang van de
hoofdpersoon naar voren.
Retorisch-didactische tragedie werd gemaakt door de leden van de rederijkerskamers.
De personages zijn in alle zeventiende-eeuwse toneelstukken typen.
Aristotelische tragedie: er wordt teruggegrepen op de vast handelingsgerichte structuur met de
eenheid van tijd, plaats en handeling van de Griek Aristoteles.
Translatio:
Imitatio: parallen aanbrengen uit een ander stuk.
Aemulatio: (klassieke) voorgangers overtreffen.
Komedie of blijspel werd gespeeld door mensen uit de lagere klassen, het taalgebruik was
makkelijk en er was altijd een goed einde.
Kluchten waren korter dan blijspelen, ze toonden grappig situaties waarin de personages zich lieten
leiden door primaire levensdriften als eten, zuipen en vrijen.
In de zeventiende eeuw waren de meeste literaire teksten en liederen rijmende teksten. Maar er
werden ook teksten in proza geschreven.
In de Renaissance werd de biografie populair, kunstenaarsbiografie werd ook in proza geschreven.
7
Populaire proza was lectuur die bij marskramers en straatventers te koop was, het was gedrukt voor
een groot en weinig geletterd publiek.
Hoofdstuk 14 – Literatuur uit de 18e eeuw
14.1 De politieke achtergronden
Middelstand van groot economisch en sociaal belang maar geen politieke macht
In 2e helft 18e eeuw raakte republiek verdeeld:
- Oranjegezinden (adel, leger, volk) steunden stadhouders van oranje
- Patriotten waren tegen Oranje als stadhouder. (Fransen?)
o Aristocratische patriotten voor regentenheerschappij
o Democratische patriotten voor meer macht van burgerij, kregen meer macht
In 1789 Franse Revolutie: burgerij tegen vorst en adel, Lodewijk XVI gedood. In 1795 einde vd
republiek der 7 verenigde Nederlanden; Bataafse Republiek uitgeroepen (1795-1806). Napoleon
Bonaparte aan de macht.
14.2 Sociaaleconomische achtergronden
In 18e eeuw was de republiek een standenmaatschappij, waarbij regenten rijkdom lieten zien.
Burgerij zette zich af tegen stadhouders/regenten én de onderlagen vd maatschappij. Economisch
slecht in einde 18e eeuw, handel stagneerde
14.3 Culturele achtergronden
Rond 1700 interesse voor theoretische geschriften over kunst, waarbij Horatius’ opvattingen
belangrijk bleven.
Frans-Classicisme: Corneille en Racine voorbeelden voor NL toneelauteurs.
Later ontwikkelde zich ook niet op klassieken gebaseerde literatuur, beïnvloed door het rationalisme,
empirisme en ideeën vd verlichting.
Rationalisme en empirisme
rationalisme: René Descartes benadrukte rede, ratio, het denkend bewustzijn.
empirisme: kennis wordt afgeleid uit zintuiglijke ervaringen en waarnemingen (John Locke
grondlegger)
Verlichting
emp. en rat. Bijgedragen aan verlichting: filosofen wilde kennis verschaffen, voorlichting geven en
mondig maken (van de burgers (Immanuel Kant))
Denkers en schrijvers wilden tolerantie, redelijkheid, gelijkheid, vrijheid en vooral geen
absolutistische macht.
Kritiek dmv filosofie. Literaire vormen om ideeën te uiten, bijv. roman, imaginair reisverhaal of essay.
Wie mens en maatschappij wil verbeteren heeft veel belangstelling voor de opvoeding: veel
besproken onderwerp in verlichting. John Locke, Betje Wolff en Aagje Deken schreven hierover.
Schrijfsters wilden laten zien dat je verantwoordelijkheid voor mensen moet dragen, vriendschap.
ook Hiëronymus van Alphen en Jean Jacques Rousseau schreven hierover. Rousseau wilde de
maatschappij vernieuwen. Mens moest terug naar oorsprong. Hij hechtte veel waarde aan het gevoel
Tegen eind 18e eeuw kreeg sentimentalisme veel waarde: subtiele gevoelens en verfijnde
emotionele vatbaarheid.
In 2e helft 18e eeuw werd de klassieke oudheid als norm voor kunst en literatuur losgelaten: meer
aandacht voor beleving vd lezer. Op emotionele gewaarwording gerichte benadering ipv
Intellectualistische benadering. Natuur als in verband met emoties (bv zon = blij)
14.4 Literatuur in de 18e eeuw
Frans-Classicisme
Classicisten vertrouwden op literaire regels van Horatius en de franse Boileau. In NL is invloed F-C
te zien in het tragische en komische toneel.
Pieter Langendijk schreef classicistische blijspelen, die altijd wijze lessen bevatten, bijv. het
wederzyds huwelijksbedrog (1714)
8
Ook nieuwe, niet in F-C ontwikkelde literaire genres dragen ideeën uit over bijv. opvoeding en
emancipatie vd burgerij.
Spectatoriale tijdschriften
Richard Steele en Joseph Addison introduceerden het spectatoriale tijdschrift, een moraliserend
weekblad van 8 pag. tekst. Bekendst: De Hollandse Spectator van Justus van Effen.
belangrijke problemen werden op luchtige, eenvoudige wijze voor burgerij aan orde gesteld, bijv.
opvoeding, omgang, geloof, tolerantie en praktische levensvragen. Moraal geestig verpakt.
Lezersbrieven om lezer te betrekken, antwoord van ‘mijnheer Spectator’ (fictief persoon)
Idealen van Verlichting als volmaakbaarheid van mens en maatschappij gepresenteerd.
S-T geen politiek blad, geen revolutionaire oproepen/ideeën uitgewerkt. Rond 1780 minder populair.
Kinderliteratuur
Hiëronymus van Alphen schreef gedichten met oa studie-ijver, vlijt, ouder-kindrelatie, oprechtigheid
en gehoorzaamheid. Perspectief vaak bij kind. Gedichten pasten in belangstelling voor pedagogie in
verlichting. Men moest rekening houden met ontwikkelingsfasen van het kind, leerstof aantr verpakt,
inhoud aansluiten bij kinderlijke leefwereld en het moest uitgaan van herkenbare situaties.
Imaginaire reisverhalen
in IRV lag de nadruk op handelingen. Ze werden geschreven door verlichtingsfilosofen- en schrijvers
om ideeën aantrekkelijk uit1 te zetten. Beroemd: Gullivers’s Travels (J. Swift, 1726) en Robinson
Crusoe (D. Dafoe, 1719)
Het ging niet om werkelijke reizen, maar om maatschappijkritiek te leveren. Door een denkbeeldig
land te verzinnen kon schrijver kritiek leveren op situaties in dat land en soms een utopische (betere)
wereld schetsen. Vaak over: opvoeding, religie en staatsbestuur. Ook Hendrik Smeeks en J.A. Schasz
schreven IRV. Populariteit aan eind 18e eeuw minder.
Opvoedkundige zedenroman
nadruk op psychologie, innerlijk en karakter van personages. Bijv. mejuffrouw Sara Burgerhart
(1782) van Betje Wolff en Aagje Deken. Zedenromans hadden vormende waarde: maakte goed en
slecht gedrag duidelijk. Als vb golden romans van Samual Richardson: aandacht voor morele
beoordeling. Hij koos voor de briefroman als vorm voor z’n romans, vanwege de vele mogelijkheden
om personages te typeren door een eigen wijze van uitdrukken. Ook vergrootten ze het
werkelijkheidskarakter.
In bijv. De Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart, komt het verlichtingsideaal van tolerantie op
godsdienstig terrein duidelijk naar voren.
Een ZR speelde in een herkenbare omgeving en de personages werden als vertrouwd ervaren. Lezers
maakten stap voor stap de ontwikkeling van een personage mee, waardoor auteurs hun bedoelde
effect op de lezers bereikten: de lezer kwam via de ontwikkeling vd personages tot de inzichten die
de auteurs wilden overbrengen. De auteurs richtten zich tot bepaalde publieksgroepen.
Sentimentalisme
In de sentimentele roman Julia (1783) van Rhijnvis Feith tref je de cultivering van het eigen gevoel
aan. Julia en Eduard tonen gevoelsverfijningen, het zijn personages met subtiele gevoelens. De
nadruk ligt niet op de belevenissen en de karakterontwikkeling, maar op de beleving en de
gewaarwordingen. Feith wilde de lezers emotioneel raken, gemoedsbeweging oproepen, een actief
medeleven veroorzaken en zocht dus naar emotionele effectwerking. Hij hechtte daarom weinig
belang aan karakterontwikkeling en handelingen.
Er waren ook bezwaren tegen de cultivering van de gevoelsverfijning: het zou tot grote psychische
kwetsbaarheid, egocentriciteit en onmaatschappelijk gedrag leiden. Dit gedrag was voor verlichtte
mensen uit de 18e eeuw onacceptabel.
9
Hoofdstuk 15 – Literatuur uit de negentiende eeuw tot 1880
15.1 De politieke achtergronden
- 1815: definitieve nederlaag van Napoleon bij Waterloo. Nederland werd een koninkrijk met koning
Willem 1 als vorst.
- Hij stimuleerde de koloniale handel door oprichting Nederlandsche Handelsmaatschappij (1824)
- eerste spoorlijn Amsterdam-Haarlem 1839.
- Belgie werd onafhankelijk
Willem 2:
- Grondwet werd gewijzigd. Thorbecke stelde de nieuwe grondwet op, ministers moesten voortaan
verantwoording afleggen aan het parlement en het parlement kreeg meer macht en moest wetten
goedkeuren.
- Nederland werd een parlementaire democratie.
- tot 1870 lag NL de macht bij welgestelde burgerij.
- socialistische arbeidsbeweging kwam op.
- VS → burgeroorlog
- Duitse eenwording door Bismarck
15.2
De sociaal-economische achtergronden
- 19e eeuw → industrialisatie kwam op gang.
- tweedeling arm/rijk
- steden groeiden uit tot metropolen
- mensen gingen op in massa, veel vervreemding, weinig contact. = problematiek.
- Charles Baudelaire (1821-1867) eerste moderne dichter
-In 1830 werd door Van den Bosch in de Aziatische koloniën het cultuurstelsel ingevoerd. →
Nederlandse regering droeg de inlandse vorsten op een vijfde deel van hun grond te reserveren voor
EU markt.
-Bevolking werd uitgebuit:
- meer werken dan toegestaan (meer beloofde ‘winst’ voor gezagvoerder)
- Nederlandsche Handelsmaatschappij profiteerde van dit stelsel.
- In Nederland was de gegoede burgerij machtig en invloedrijk.
- De burgerlijke ideologie stelde gezin, vaderland en vorstenhuis centraal.
- deugdzaamheid en gezag werden geëerd.
- dominees spelen belangrijke rol in sociaal en cultureel opzicht.
- zelfgenoegzame burger (le bourgeois satisfait) meende te leven in een veilige, rationele en
geordende tijd. (la belle époque)
- burger was optimistisch.
- geloof in wereld, zijn normen en waarden achtte hij de normen en waarden.
- burgerlijke ideologie kwam onder druk te staan (eind 19e eeuw→ fin de siècle)
- wetenschappers als Darwin
- filosofen als Marx
- wereldbeeld zelfgenoegzame burger werd ondermijnd.
- normen en waarden niet langer zelfsprekend.
- vernieuwingen werden ingeleid door: wetenschappers (Freud) en filosofen (Nietzsche)
10
15.3 De culturele achtergronden
- in 19e eeuw was het nationalisme(liefde voor vaderland) belangrijk. Mensen waren een eenheid, en
als gevolg daarvan zocht men naar het eigen verleden en volkseigenen. Volkssprookjes en liederen
werden verzameld (o.a. door gebroeders Grimm)
- Tijdens/na de Franse bezetting en tijdens de Belgische opstand en definitieve afscheiding in 1839
vierde het nationalisme hoogtij.
- nationale trots was gekrenkt
- men streefde naar nieuwe identiteit, voorzien van nieuw vaderlands gevoel
- verheerlijking verleden→ helden: Vondel, Rembrandt, Michiel de Ruyter, Laurens Jansz, Coster
kregen standbeeld.
- wijziging visie op de mens
- Charles Darwin (1809-1882) veroorzaakte een revolutie in biologie met the origin op species
(1859) evolutietheorie
- kritiek op evolutietheorie door de kerk.
- Opvattingen van Karl Marx waren ook bedreigend voor de gegoede burgerij (bourgeoisie)
- Marx publiceerde met Friendrich Enfels het Communistisch manifest (1867)
- marx kritiseerde de vervreemding→ de verandering door kapitalisme en industrialisatie
- mens werd ‘concurrent’ medemensen woonde ver van de natuur
- arbeiders waren volgens hem gedwongen hun arbeidskracht als koopwaar aan de fabrikanten te
bieden
- politieke en sociale vervreemding was gevolg van economische tegenstellingen binnen burgerlijke
maatschappij.
- 2 groepen: loonarbeiders (proletariaat) en bourgeoisie (kapitaal)
- Marx’ ideeën waren voor bourgeoisie gevaarlijk.
- socialisme kwam in beweging
15.4 Romantiek en realisme
- In de kunst en literatuur van de negentiende eeuw zijn 2 hoofdstromen te onderscheiden:
- romantiek: accent ligt op weergave van het gevoel en de verbeelding.
- realisme: nadruk wordt gelegd op een betrouwbare weergave van de werkelijkheid.
de romantiek (algemene karakteristiek)
- Romantische invloeden zijn te herkennen in de literatuur, schilderkunst, en muziek van Engeland,
Duitsland, Frankrijk , Nederland, Vlaanderen en andere landen.
- Belangrijke (internationale) romantische dichters&schrijvers: Samuel Coleridge, William –
Wordsworth, Lorde George Gordon Byron, John Keats, walter scott, Novalis, Heinrich von Kleist.
en nog veel meer zie boek
- schilders:Caspar David Friedrich, Eugene Delacroix …
- muziek:Schubert, Mendelssohn
Aspecten van de romantiek:
- breuk met classicisme: nieuwe opvatting over kunst en literatuur. Meer aandacht voor individuele
verbeeldingskracht. Het gevoel moest zo direct mogelijk geuit worden. Ideaal→ directe expressie van
gevoelens.
- gevoel: geliefd was de natuur als bron voor gevoelens. (natuur niet te doorgronden) Gevoelens zo
spontaan en natuurlijk proberen te weergeven. Schrijver /dichter was een genie en had originaliteit.
Weergave van emoties en gevoelens staat centraal. maan, nacht, dood, gevoel voor vaderland.
- verbeelding: de oppervlakkige realiteit zien. Nieuwe/andere wereld oproepen. Contact krijgen met
het hogere. ‘ziener’ van god. Bemiddelaar tussen eindige en oneindige. Het oneindige in het reële
weergeven.
- engagement: conflict met omgeving. afzetten tegen zelfgenoegzame burger. Sociaal engagement:
Multatuli bijv.
- weltschmerz: kloof tussen ideaal en werkelijkheid. Het gevoel van onvrede met de eigen tijd, een
lijden aan het bestaan. Piet Paaltjens, hanteerde bijv. humor als wapen tegen het lijden van het
bestaan. Gevoel ironiseren, met spot.Onverwachte combinaties, absurde situaties, woordspelingen,
11
stijlbreuken. Parodie.
- personages: zijn vaak dolende met een groot onvervulbaar verlangen, idealisten en
wereldverbeteraars .
- romantisch levensgevoel: er zijn ook echte mensen die leven in onvrede of lijden aan
weltschmerz. Het gevoel bestond dus ook echt (niet alleen in boeken)
Genootschapsdichters
- begin 19e eeuw is er in NL vooral een sociale cultuur→ veel gemeenschappelijke activiteiten etc.
- Genootschapdichters: vaderland en huiselijkheid waren belangrijke onderwerpen. Dichters
droegen vaak hun gedichten in het openbaar voor dus vaak een declamatorisch karakter.
- Hendruk Tollens gold in deze periode als een vooraanstaand dichter
- veel over het nationaal eigene
- huisgezin en heroïsch vaderlands verleden.
- 1819 werd hij beroemd met bekroonde: overwintering van de Hollanders op Nova Zembla.
Historische roman
- rond 1830 nieuwe generatie.
- er kwam aandacht voor de historische roman
- 1827 David Jacob van lennep
- Sir valter Scott
- verleden laten herleven
- bij scott: niet historische komt in aanraking met historische, reizen , liefde, ontsluiering van geheim,
gevaarlijke situaties…
- Aarnout drost: historisch roman dient uitdrukking te geven aan een visie op mens en maatschappij.
→ historische ideeen romans.
- Hendrik Conscience publiceerde in 1838 ‘ de leeuw van vlaanderen’
domineedichters
- Studenten richtten zich op buitenlandse voorbeelden zoals Lorn Byron en Victor hugo.
- Nicolaas Beets werd de belangrijkste van de negentiende-eeuwse domineedichters.
- afkomstig uit burgerij
- drukken moraal uit
- schreven naar aanleiding van gebeurtenissen over het zielenleven, volk en vaderland, gezin, geloof.
- richtten zich tot breed massapubliek.
- middel om algemene waarheden in een begrijpelijke en aantrekkelijke vorm presenteren
Multatuli
- buitenliterair effect→ hij wilde ingrijpen in de politieke werkelijkheid.
- literatuur vorm van actie
- doel
Realisme
- Hildebrand, alledaagse gebeurtenissen.
- Louis Jacques Monde Daguerre: 1 v/d eerste fotografen
- men beschouwde opnames als een objectieve registratie van de werkelijkheid.
- betrouwbaar
realisme: als een kunstenaar de werkelijkheid probeert weer te geven.
idealistisch realisme:
- camera obscura
- de werkelijkheid werd niet beschreven om die zo objectief mogelijk te beschrijven , maar om de
zedelijke verbetering van het publiek te bewerkstelligen.
- past bij mentaliteit en wereldbeeld van gegoede burgerij uit 19e eeuw.(la belle epoque)
- veilige wereld. etc
- in la belle epoque is de schrijver afkomstig uit de gegoede burgerij bijv. Nicolaas Beets
12
objectief realisme
volkomen objectieve weergave werkelijkheid.
- Gustave Flaurbert
- registratie zonder oordeel
- geen ironie
- geen veilige harmonieuze wereld
- exact
- bijna wetenschappelijke visie
- neutraal documentatie, objectief en exact.
- geen verteller
- Madame Bovary =voorbeeld
- lezer mag oordelen
- burgerlijke normen en waarden werden op de proef gesteld.
- tegenover de gegoede burgerij
13