Angst bij ME/cvs en fibromyalgie: is dit de

10 februari 2017
Angst bij ME/cvs en fibromyalgie: is dit de schuld van het
autonome zenuwstelsel?
Angstklachten komen veel voor bij het chronisch vermoeidheidssyndroom (ME/cvs),
fibromyalgie (FM), het Golfoorlogsyndroom (GWI) en bij het posturale ortostatische
tachycardie syndroom (POTS). Dr. Baraniuk, die onderzoek doet naar ME/cvs en GWI, vindt
het al heel lang een gemiste kans dat onderzoekers zich bij ME/cvs richten op depressie; hij
denkt namelijk dat angst veel vaker voorkomt.
Dat is ook mijn ervaring. Moeite hebben met concentreren, gespannen of schrikkerig zijn, een
bang voorgevoel hebben, rusteloos zijn, het gevoel hebben dat je geheugen niet meer werkt,
misselijkheid, gespannen spieren, duizeligheid, vermoeidheid, hoofdpijn, buikpijn,
kortademigheid, zweten en vaak moeten plassen: dit zijn allemaal symptomen die voorkomen
bij zowel angststoornissen als bij ME/cvs en fibromyalgie.
De ziekten zijn zeker verschillend. Bij ME/cvs komen griepachtige symptomen vaker voor, en bij
FM is de pijn veel heviger. Bij angststoornissen wordt nooit gerept van post-exertionele malaise
– een van de belangrijkste symptomen van ME/cvs. De verlammende angstgevoelens die vaak
voorkomen bij een angststoornis komen nauwelijks voor bij ME/cvs; uit talrijke onderzoeken
blijkt dat psychische klachten nauwelijks invloed hebben op de problemen die ME/cvspatiënten hebben met hun functioneren, en dat fysieke klachten juist overheersen.
Maar ME/cvs, FM en angststoornissen hebben toch een aantal belangrijke symptomen met
elkaar gemeen – gespannen zijn, moeite hebben met concentreren, gespannen spieren,
duizeligheid, buikpijn, kortademigheid, etc. ME/cvs en FM lijken op een angststoornis waar de
ergste psychische symptomen vanaf zijn gehaald zodat alleen een gespannen lichaam en geest
overblijven. Psychische klachten zijn er vaak wel, maar op een subklinisch, minder ernstig
niveau, onvoldoende om de diagnose 'angststoornis' te krijgen, maar wel erg genoeg om er last
van te hebben. Ook komen vergelijkbare klachten zoals catastrofiseren en hyperalert zijn vrij
veel voor.
Veel van deze symptomen zijn onlangs bij mij minder erg geworden – de gespannen spieren,
moeite met concentreren, rusteloosheid, chronische pijn, moeite met diep ademhalen – en dat
gebeurde toen ik een apparaatje gebruikte dat de nervus vagus stimuleert. Daardoor ging ik me
afvragen of veel van deze symptomen misschien veroorzaakt worden door problemen met het
autonome zenuwstelsel.
Dit is een belangrijk punt, gezien de nadruk die in sommige landen nog steeds wordt gelegd op
gedragstherapie als behandeling voor ME/cvs en FM. Uit een recent onderzoek uit België bleek
dat 45% van de onderzochte ME/cvs-patiënten een stemmingsstoornis had. In een onderzoek
uit het Verenigd Koninkrijk uit 2013 werd gemeld dat het focussen op symptomen en de
overtuiging dat activiteit schadelijk kan zijn met name veel voorkwam bij ME/cvs-patiënten met
angstklachten.
Het onderzoek
In een recent onderzoek naar POTS en twee andere autonome stoornissen (vasovagale syncope
en hyperhidrosis) komt deze kwestie nou juist aan bod. Uit het onderzoek bleek dat POTS en
angststoornissen elkaar van beide kanten overlappen; POTS-patiënten hebben vaak
angstklachten op een subklinisch niveau, terwijl mensen met een angststoornis vaak POTSklachten hebben (duizeligheid, tachycardie, zweten) op een subklinisch niveau. (Interessant
genoeg heb je bij een angststoornis een grotere kans om bij een kanteltafeltest flauw te vallen).
De onderzoekers keken naar het interoceptief bewustzijn van deelnemers tijdens inspanningsen stresstesten en hoe het autonome zenuwstelsel betrokken is bij het ontstaan van
angstklachten hierbij. Ze stelden dat patiënten die zich sterker bewust waren van hun hartslag
en andere functies hierdoor angstiger werden. Zelfs bij gezonde personen wordt een groter
bewustzijn van je eigen hartslag in verband gebracht met een verhoogd angstgevoel.
Ook stelden ze dat de autonome hyperalertheid bij POTS-patiënten en het scala van
symptomen dat hierbij hoort ook onvermijdelijk angsten met zich meebrengt. Maar ze geloven
niet dat de angstklachten bij POTS veroorzaakt worden door neurose of trauma zoals bij
angststoornissen, maar doordat de hersenen geen onderscheid kunnen maken tussen
symptomen die vanuit de omgeving normaal zouden zijn en de overvloed aan symptomen die
een POTS-patiënt vaak heeft.
(The genesis and presentation of anxiety in disorders of autonomic overexcitation, Andrew P
Owens, David A Low, Valeria Iodice, Hugo D Critchley, Christopher J Mathias, Autonomic
Neuroscience (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.autneu.2016.10.004)
De auteurs veronderstelden dat de angstklachten van POTS-patiënten komen doordat ze
overbewust zijn van hun fysieke symptomen (d.w.z. een interoceptief probleem). Dit wijst er
niet op dat mensen met POTS meer op hun symptomen gefocust zijn, maar dat hun symptomen
zo aanwezig zijn dat ze moeilijk te negeren zijn.
De resultaten
Verrassend genoeg was bij POTS-patiënten het interoceptief bewustzijn van hun hartslag juist
lager dan bij gezonde controles. Ondanks het feit dat POTS-patiënten somatische
hyperalertheid vertoonden (d.w.z. dat ze zich erg bewust waren van hun symptomen) en ook
autonome hyperactiviteit, hadden ze een slechter beeld van hun hartslag dan de gezonde
controles. Bovendien werd onder de druk van de inspannings- en stresstesten het vermogen
om hun hartslag goed te volgen nog minder.
Dit was een verrassing. De auteurs gingen ervan uit dat door het autonome zenuwstelsel te
prikkelen met de inspannings- en stresstesten de POTS-patiënten meer afgestemd raakten op
hun lichaam, maar in plaats daarvan gebeurde het tegenovergestelde. De POTS-patiënten
werden zich wel meer bewust van hun lichaam, maar het leek erop dat hoe bewuster ze
werden, hoe meer ze ook in de war raakten.
Wat is hier aan de hand? De insula in de hersenen reguleert het functioneren van het autonome
zenuwstelsel, de interoceptie (het je bewust zijn van de toestand van je lichaam), en pijn. Maar
bij POTS-patiënten lijkt de linkerkant van de insula kleiner te zijn dan normaal. De auteurs
stellen dat door de aangetaste linkerkant de rechterkant van de insula - die in verband wordt
gebracht met angst – de taken overneemt.
Maar nog belangrijker, ze denken ook dat de insula bij POTS (en andere stoornissen van het
autonome zenuwstelsel) eerder te weinig actief dan overactief is. De insula maakt een interne
kaart van het lichaam door zintuiglijke signalen te interpreteren. Hiervoor vergelijkt de insula
de verwachte interne toestand van het lichaam met wat er wordt ervaren.
De auteurs menen met name dat de hersenen bij POTS-patiënten het ene verwachten en het
andere krijgen. Door die verwarring tussen de verwachte zintuiglijke toestand en de zintuiglijke
"vloedgolf" die POTS-patiënten ervaren maken de hersenen angstgevoelens aan. De angst bij
POTS wordt daarom niet veroorzaakt door gevoelens, zoals bij een angststoornis het geval is,
maar omdat de insula, die zowel het functioneren van het autonome zenuwstelsel reguleert als
het verwerken van zintuiglijke waarnemingen, het er moeilijk mee heeft.
Omdat het de hersenen veel moeite kost om wijs te worden uit al die prikkels, wordt het
vermogen je hartslag te volgen lastiger – niet minder. De hersenen van POTS-patiënten zorgen
er dus niet voor dat ze nog angstvalliger hun symptomen in de gaten houden, maar ze worden
er simpelweg door overspoeld.
Ook zorgen de cognitieve eisen die aan de hersenen worden gesteld om de situatie te begrijpen
ervoor dat het lastiger wordt aandacht te hebben voor andere dingen, zoals lopen, praten, lezen
en luisteren. In één onderzoek werd gesteld dat cvs-patiënten prima kunnen lopen óf praten,
bijvoorbeeld, maar het lastig vinden dit tegelijkertijd te doen. Als ME/cvs-patiënten wordt
gevraagd om tijdens het wandelen een mentale taak uit te voeren, keken velen van hen naar
hun voeten om te zien waar ze ze neer moesten zetten.
Zie ook "How Walking and Thinking Don’t Work for Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS)"
Hoe angst ook kan ontstaan
Problemen met het autonome zenuwstelsel en angst toonden bij een recent onderzoek naar
fibromyalgie een duidelijk verband. Er werd in dit onderzoek een nauwe samenhang gevonden
tussen een verlaagde hartslagvariabiliteit en fibromyalgie.
De angstsymptomen bij ME/cvs kunnen ook door andere factoren ontstaan. Een verhoogd
hersenlactaat (dat bij ME/cvs voorkomt) wordt bij ratten in verband gebracht met
paniekachtige symptomen. Over- of onderactivatie van de prefrontale cortex – een gebied in
de hersenen dat betrokken is bij zowel ME/cvs als FM – wordt bij proefdieren in verband
gebracht met angst.
Gebrek aan tryptofaan (lees: gebrek aan serotonine) wordt wel in verband gebracht met
problemen met het autonome zenuwstelsel en ook met angst bij gezonde personen. (Mady
Hornig houdt zich bezig met dit onderwerp in relatie tot ME/cvs.) Afwijkingen in het
functioneren van het autonome zenuwstelsel worden in verband gebracht met de ontwikkeling
van angst bij autisme spectrumstoornissen. (Dr. Naviaux meent dat autisme en ME/cvs aan
elkaar verwant zijn.)
Het verhaal van dr. Bell over Maggie, een ME/cvs-patiënt die de diagnose 'paniekstoornis'
kreeg, laat duidelijk zien hoe gemakkelijk angst verkeerd kan worden gediagnosticeerd. Maggie
was uitgeput, had cognitieve problemen, last van nachtzweten, gezwollen lymfeklieren, een
zere keel en hoofdpijn en had moeite met staan. In plaats van een paniekstoornis had Maggie
in feite een extreem laag bloedvolume dat ervoor zorgde dat haar lichaam epinefrine
(adrenaline) aanmaakte in een poging het bloed bij haar hersenen te krijgen als ze stond. Die
adrenaline zorgde voor haar "angst". Maggie had dus een probleem met haar
bloeddoorstroming; toen dr. Bell haar daarvoor, en voor een aantal andere orthostatische
problemen behandelde, verdween haar "angst".
Zie ook "When Panic Isn’t: Dr. Bell on Maggie’s ME/CFS and Fibromyalgia Story"
Angst heeft dus niet altijd een psychische oorzaak. Bij ziekten die gepaard gaan met problemen
met het autonome zenuwstelsel zoals POTS (en waarschijnlijk ook ME/cvs en FM) kunnen die
problemen, en ook problemen met sensorische integratie, bloeddoorstroming of bloedvolume,
angst en paniek veroorzaken.

Test hier (in het Engels) of je een angststoornis hebt
Auteur: Cort Johnson
Bron:
http://www.healthrising.org/blog/2016/12/10/anxiety-question-chronic-fatiguesyndrome-fibromyalgia-autonomic-nervous-system-blame/
Vertaling: ME/cvs Vereniging
Verklarende woordenlijst
Autonome hyperactiviteit: toename
lichaamstemperatuur of transpiratie
van
de
hartslag,
ademhaling,
bloeddruk,
Autonome hyperalertheid: toestand van extreem alert en waakzaam zijn, gestuurd vanuit het
autonome zenuwstelsel
Catastrofiseren: extreem negatief denken over situaties en gebeurtenissen (afschuwelijk,
rampzalig en verschrikkelijk), rampscenario's bedenken
Golfoorlogsyndroom: chronische ziekte die vooral voorkomt onder veteranen van de
Golfoorlog, symptomen zijn o.a. vermoeidheid, cognitieve problemen, spierpijn en hoofdpijn
Hartslagvariabiliteit: ook wel Heart Rate Variability (HRV), de variatie in de tijdsintervallen
tussen de hartslagen. HRV neemt toe tijdens ontspanning- en herstelactiviteiten en neemt af
tijdens stress. Een goede fysieke gesteldheid en een gezond hart gaan meestal samen met een
hoge HRV
Hyperhidrosis: overmatig transpireren
Insula: deel van de hersenen dat betrokken is bij functies zoals emoties en pijn
Interoceptief bewustzijn: bewust zijn van wat er binnenin het lichaam gebeurt, bijvoorbeeld
dat de hartslag hoog is
Kanteltafeltest: hiermee wordt onderzocht hoe het lichaam de bloeddruk regelt onder
verschillende en afwijkende omstandigheden. De speciale tafel kan zowel horizontaal als
verticaal worden gezet
Nervus vagus: de tiende hersenzenuw, betrokken bij o.a. ademhaling, spijsvertering en werking
van het hart
Orthostatische intolerantie: stoornissen waarbij symptomen ontstaan wanneer men rechtop
staat en die verdwijnen als men ligt. Symptomen worden veroorzaakt door slechte
doorbloeding richting de hersenen
Post-exertionele malaise (PEM): vermoeidheid na inspanning, een van de belangrijkste
symptomen van ME/cvs
POTS: of Postural Orthostatic Tachycardia Syndrome; een verstoorde regulatie van het
autonome zenuwstelsel, waarbij de verandering van liggen naar staan een enorme verhoging
van de hartslag (tachycardie) veroorzaakt
Sensorische integratie: ook wel sensomotorische integratie. Dit is de verwerking van prikkels;
als we met onze zintuigen iets voelen, zien, horen, ruiken of proeven, is dat meestal aanleiding
om iets te doen of juist niet te doen. Sensorische integratie is de samenwerking tussen
waarnemen en de activiteit die daarvan het gevolg is
Serotonine: neurotransmitter (boodschapperstof in het centrale zenuwstelsel) die betrokken is
bij allerlei dagelijkse processen van het lichaam, zoals slaap, dag- en nachtritme, eetlust,
lichaamstemperatuur en stemmingen. Serotonine wordt aangemaakt uit het aminozuur
tryptofaan, dat in voeding zit
Somatisch: lichamelijk
Tachycardie: verhoogde hartslag
Tryptofaan: aminozuur dat vooral voorkomt in eiwitrijke voeding zoals noten, granen,
peulvruchten, zaden, zuivel en ook in bananen
Vasovagale syncope: de meest voorkomende vorm van flauwvallen. Het is een tijdelijk
bewustzijnsverlies (syncope), dat wordt veroorzaakt door een afname van de bloedstroom naar
de hersenen