De Italiaanse denker Niccoló Machiavelli (1536

De Italiaanse denker Niccoló Machiavelli (1536-1603) staat bekend om zijn
opvattingen over machtspolitiek, de op ‘staatsraison’ gebaseerde staat, die ten
koste gaat van religie en moraal. Nadat het boek De Vorst (Il principe) in 2006
in een nieuwe Nederlandse editie op de markt kwam, verschijnt nu de uitgave
van dr. J.F. Otten (1901-1940) met daarin de bijdrage ‘Machiavelli, sleutel van
onze tijd’ (1940). Het was zijn zwanenzang toen hij in 1940 door een bom van
de Luftwaffe getroffen werd en stierf. Het boek en de inleiding geven een
bijzondere sfeer aan het onderwerp in de toenmalige tijd van nazidictatuur.
Machiavelli beschrijft hoe een nieuwe staatsman (prinicpi nuovi) dient te
handelen om zijn pas verworven macht te consolideren en vanzelfsprekend te
maken. Een vorst die zijn macht wil consolideren dient bij het volk de juiste
gevoelens te kweken. Hij hoeft niet echt geliefd te zijn, zolang hij maar
gevoelens van haat en minachting voorkomt! Twee begrippen staan centraal:
virtù (positieve eigenschappen van de vorst, waardoor hij zich capabel toont)
en fortuna (de kracht die zich buiten de mens bevindt en die hem positief of
negatief beïnvloedt). Bepalend voor het succes van een vorst is dat hij met zijn
capaciteiten de fortuna onder controle weet te brengen. Machiavelli is volgens
Otten geen determinist want hij respecteert de vrijheid die het beste gebruikt
kan worden door hen die door de virtù bezield zijn. Een aanpak die alleen
succes kan hebben zolang hij harmonieert met de tijdgeest. De ware vorsten
zijn de leiders die in tijden van wanorde en anarchie met desnoods ijzeren vuist
orde scheppen.
Machiavelli is een realist én relativist. Godsdienst is weliswaar een fundament
van de staat, maar er is slechts een middel om de staat te handhaven. Het
individu moet zich houden aan de voorschriften van godsdienst en moraal, de
wetten en gewoonten eerbiedigen. Voor de staatsman gelden die regels niet,
voor hem is de ‘raison d’état’ de enige maatstaf. Woordbreuk is een van de
middelen van de ‘machiavellistische’ staatkunde, als daarmee een doel wordt
bereikt. Otten: ‘Macht is de spil waar alles om draait. Hij die macht heeft, heeft
gelijk; de zwakkere heeft altijd ongelijk.’
Machiavelli heeft verachting voor de mens, die aangeboren slecht is. De
staatkunde moet zich niet laten door onpraktisch idealisme vanuit een
verheven visie op de mens in plaats van te zien hoe deze werkelijk is. Een
aangrijpend politiek-filosofisch werk dat de menselijke drijfveren onthult maar
waar ook begrip is voor het optreden van een vorst in een tijd van anarchie en
onrecht. Alleen is de lijn naar dictatuur flinterdun, reden waarom Mussolini het
boek aanprees, zo laat Otten overtuigend zien.
Bron: Dr. K. van der Zwaag in Zicht 2013-1. Tijdschrift voor gereformeerd zicht
op politiek en maatschappij