De economische kracht van de regio Zwolle

De economische kracht van
de regio Zwolle
Peter Louter
Pim van Eikeren
Opgesteld in opdracht van de gemeente Zwolle namens de regio Zwolle
Deze brochure is opgesteld door Bureau Louter, in opdracht van de gemeente Zwolle, namens de regio Zwolle.
De inhoud van de brochure is gebaseerd op twee in opdracht van de gemeente Zwolle opgestelde rapporten:
‘De economische vitaliteit van Zwolle’ (2011) en ‘De Zwolse arbeidsmarkt in regionaal perspectief ’ (2012). In die
rapporten is naast de stad Zwolle ook nadrukkelijk aandacht besteed aan andere gemeenten in de regio. Daarnaast
zijn delen verwerkt van een viertal presentaties die door Peter Louter gedurende de tweede helft van 2011 over de
regio Zwolle zijn gehouden.Tevens zijn specifiek voor het opstellen van deze brochure enige aanvullende analyses
uitgevoerd.
Inhoud brochure:
p.5Voorwoord
p.6
Naar de economische eredivisie
p.9
Bloeiende economie
p.10 Zwolle: de economische motor
p.13 Bijdragen uit de regio
p.14 Arbeidsmarkt: ‘battle for brains’
p.17 Bewoners en woonomgeving
p.18 Economische vooruitzichten
p.21 Uitdagingen voor de toekomst
De economische kracht van de regio Zwolle
3
Voorwoord
In 2010 en het eerste deel van 2011 leek de Nederlandse economie
zich te herstellen van de zeer ernstige economische recessie die
volgde op het failliet van Lehman Brothers op 15 september 2008.
In het laatste deel van 2011 viel de nationale economische groei
echter weer terug, mede als gevolg van de Eurocrisis. Wat de
toekomst gaat brengen is onzeker. Sommigen gaan uit van een nog
vele jaren durende trage economische ontwikkeling in Europa. Ook
in het verleden zijn er echter diverse voorbeelden geweest van
krachtig herstel na een diepe economische dip.
Feiten en cijfers over de bedrijven en bewoners van deze
regio worden gepresenteerd. Dan ontstaat een beeld van de
economische positie: waarop scoort de regio Zwolle gunstig en
waar is nog sprake van verbeterpunten? Daaruit kan worden
afgeleid hoe de regio is voorgesorteerd voor de toekomst. Deze
presentatie en interpretatie van gegevens is niet alleen bedoeld
voor belanghebbenden (bestuurders, bewoners en bedrijven)
binnen de regio, maar ook om de regio naar buiten toe te
presenteren.
Nationale en internationale ontwikkelingen hebben in een
economie, waarin steeds meer alles met alles samenhangt, uiteraard
ook ingrijpende gevolgen voor individuele mensen, bedrijven en
regio’s. In deze brochure staat de regio centraal, gevormd door de
16 gemeenten die op 10 september 2011 de ‘Intentieovereenkomst
Samenwerking Economie Regio Zwolle’ ondertekenden.
De economische kracht van de regio Zwolle
5
1. Naar de economische eredivisie
‘FC Zwolle wint tiende duel op rij’. Het was een klein berichtje in
het NRC in december 2011. De voetbalclub stond op dat moment
ruim los van de concurrentie. Dan ging het echter om clubs als FC
Eindhoven en Cambuur en niet om Ajax, PSV en ... FC Twente.
Evenals FC Zwolle de sprong naar de Eredivisie wil gaan maken,
is de regio Zwolle rijp voor de (economische) eredivisie. Al jaren
ligt de werkloosheid onder het nationaal gemiddelde (in november
2011 5,1% in de regio tegen 6,1% in Nederland). En in het hart
van de regio, de as Zwolle-Meppel, is het aantal arbeidsplaatsen bij
bedrijven en instellingen de afgelopen vijftien jaar duidelijk sterker
gegroeid dan het aantal inwoners met werk: een sterke groei van
de ‘werkgelegenheidsfunctie’.
In ‘Economische toplocaties 2011’ (Bureau Louter) wordt dan
ook gesteld dat, naast de bekende A2-as, een Oostas ontstaat:
een zone van sterke economische groei van Utrecht tot Meppel.
Het afgelopen decennium lag de procentuele groei van de
werkgelegenheid in de Oostas zelfs hoger dan in de A2-as.
6
De economische kracht van de regio Zwolle
Dit zijn objectieve feiten, maar evenmin als onder het grote publiek
‘in den lande’ algemeen bekend was dat FC Zwolle december
2011 fier de Jupiler League aanvoerde, genoot de regio algemene
bekendheid om de goede economische prestaties.
In deze brochure wordt inzicht geboden in de economie van de
regio Zwolle: realistisch, zonder knollen voor citroenen te verkopen
en met aandacht voor verbeterpunten. Want om volwaardig in de
economische eredivisie mee te gaan draaien geldt de oude wijsheid:
‘behaalde resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de
toekomst’.
Gebiedsindeling en aandeel gebieden in Nederland
De regio Zwolle bestaat
uit de 16 gemeenten die
onlangs een intentieovereenkomst ondertekenden om te komen
tot meer samenwerking
op economisch gebied.
De gemeenten liggen
in vier provincies. Het
gebied omvat 8,3% van
het totale Nederlandse
landoppervlak en heeft
een inwonertal dat
ongeveer gelijk is aan dat
van Rotterdam.
Aandeel in Nederland
Inwoners
Arbeidsplaatsen
Landoppervlak
Steenwijkerland
Noordoostpolder
0%
Zwolle
Meppel
5%
Regio Zwolle
10%
Staphorst
Zwartewaterland
Kampen
Zwolle
Dronten
Hardenberg
Dalfsen
Zwolle
Ommen
Regio Zwolle
Hattem
Oldebroek
Heerde
Raalte
Olst-Wijhe
Verhouding inkomende en uitgaande
woon-werk stromen (pendel)
Werkloosheidspercentage 2003-2011
Zeer hoog
10%
% Niet-Werkzame Werkzoekenden
9%
Oostas
Zeer laag
8%
7%
6%
A2-as
5%
4%
3%
2%
Weergegeven is de potentiaalscore: het
gebied binnen een straal van 30 km.
bepaalt de score, met afnemende
bijdrage naarmate afstand groter is.
Bron: Diverste statistieken CBS; Bewerking Bureau Louter
1%
0%
2003
2004
2005 2006 2007
Regio Zwolle
2008
2009 2010
Nederland
2011
Bron: UVW Werkbedrijf; Bewerking Bureau Louter
De economische kracht van de regio Zwolle
7
Relatieve ontwikkeling werkgelegenheid, 1995-2010
Ontwikkeling opleidingsniveau werkzame
beroepsbevolking sinds 1990
Zeer hoog
Zeer laag
Bron: Diverste statistieken CBS; Bewerking Bureau Louter
Bron: Diverste statistieken CBS; Bewerking Bureau Louter
Werkloosheidspercentage vs werkgelegenheidsfunctie
8%
Werkloosheidspercentage
Steenwijkerland
7%
6%
Meppel
Noordoostpolder
Dronten
Zwolle
Nederland
Ommen
Hardenberg
5%
4%
Staphorst
3%
% werkend in Zwolle
Zwartewaterland
Minder dan 15%
2%
Arbeidsplaatsen per
inwoner ten opzichte
van Nederland = 1
1%
0%
0.4
0.6
0.8
Bron: CBS en UVW Werkbedrijf; Bewerking Bureau Louter
8
Meer dan 15%
De economische kracht van de regio Zwolle
1
1.2
1.4
1.6
2. Bloeiende economie
Sinds 1995 is het aantal arbeidsplaatsen in Nederland met
gemiddeld 100 duizend per jaar toegenomen. Die groei was niet
gelijk verdeeld over Nederland. De procentuele groei lag onder
het nationaal gemiddelde langs de kust en langs de Duitse grens.
Duidelijk bovengemiddeld groeiden Noord-Brabant, het noordelijk
deel van de Randstad (de regio’s Amsterdam en Utrecht en het
gebied ten noordoosten daarvan), Zuid-Fryslân en de regio Zwolle.
Het gebied Zwolle-Meppel behoorde zelfs tot de delen van
Nederland met de sterkste relatieve groei.
Naast de omvang van de groei is ook het type groei van belang.
In de nationale en internationale concurrentie wordt kennis
steeds belangrijker. Hoewel kennis ook gedurende werkprocessen
opgedaan kan worden, vormt een goede opleiding van de
beroepsbevolking een belangrijke graadmeter voor de mate waarin
een regio kan aansluiten bij de ontwikkeling in de richting van
een ‘kenniseconomie’. Aan de hand van een door Bureau Louter
opgestelde indicator is inzichtelijk gemaakt in welke delen van
Nederland het gemiddeld opleidingsniveau van de beroepsbevolking
het meest is toegenomen in de afgelopen twee decennia.
Dat blijkt vooral zo te zijn in de Randstad (met name in het
noordelijk deel), grote delen van Noord-Brabant en de regio
Zwolle (met uitzondering van de meest westelijke en oostelijke
delen).
Naast kwantitatieve groei in banen is dus ook sprake geweest van
groei in kwalitatieve zin (opleidingsniveau beroepsbevolking).
Verschillen tussen gemeenten
Binnen de regio bestaan verschillen. Terwijl sommige gemeenten
vooral fungeren als concentratiepunt van bedrijvigheid (een
belangrijke ‘werkgelegenheidsfunctie’), vervullen andere gemeenten
vooral een woonfunctie. Uiteraard behoeft iemand niet in
zijn woonplaats te werken. Als eenvoudige illustratie van de
verschillen zijn alle 16 gemeenten in de regio vergeleken naar hun
werkgelegenheidsfunctie en naar het werkloosheidspercentage.
Zwolle en Meppel vervullen duidelijk de belangrijkste
werkgelegenheidsfunctie in de regio, maar ook Noordoostpolder,
Zwartewaterland en Ommen (inclusief de sociale werkplaats)
presteren rond het nationaal gemiddelde.
In gemeenten die dichtbij Zwolle liggen, werkt meer dan 15% van
de werkzame inwoners in die stad. De meeste van die gemeenten
kunnen een lage werkgelegenheidsfunctie toch met een lage
werkloosheid combineren, doordat de inwoners profiteren van de
banen in de provinciehoofdstad.Vanuit Staphorst werken velen in
Meppel.
In de wat verder van Zwolle gelegen gemeenten zijn de inwoners
meer afhankelijk van banen in de eigen gemeente (of aangrenzende
gemeenten). De werkloosheid ligt in die gemeenten iets hoger dan
in de dichtbij Zwolle gelegen gemeenten, maar veelal nog wel onder
het nationaal gemiddelde.
De economische kracht van de regio Zwolle
9
3. Zwolle: de economische motor
Zwolle vervult dus een belangrijke werkgelegenheidsfunctie in
de regio. Maar ook bij een nationale vergelijking valt de sterke
positie van Zwolle op. Bureau Louter stelt jaarlijks voor Elsevier
een ranglijst van gemeenten op naar hun economische prestaties
(op basis van 41 indicatoren). In de meest recente versie staat
Zwolle op nummer 2 van alle gemeenten in Nederland (Meppel
staat op plaats 19). En wanneer de werkgelegenheidsfunctie van
29 kernsteden van stadsgewesten wordt vergeleken voert Zwolle
samen met vier andere provinciehoofdsteden (Leeuwarden,
Utrecht, Arnhem, ’s-Hertogenbosch) en high-tech stad Eindhoven
die ranglijst aan.
Niet alleen kwantitatief, maar ook kwalitatief presteert Zwolle
goed. Wat betreft het gemiddeld opleidingsniveau van de werkzame
bevolking staat Zwolle in de subtop.Van de kernsteden zonder
universiteit neemt Zwolle zelfs de hoogste positie in. En van
in totaal 83 vergeleken gebieden (naast steden ook suburbane
gebieden en landelijke gebieden, buiten stadsgewesten) heeft Zwolle
sinds 1990 de sterkste groei van de opleidingsindex gekend.
Sterke groei non-profit sector
Dienstensectoren waren verantwoordelijk voor de toename van
het aantal arbeidsplaatsen sinds 1995. Dat geldt voor Nederland en
de regio Zwolle, maar vooral voor de stad Zwolle. De voornaamste
drijvende kracht achter de groei van de werkgelegenheid in die
stad is de non-profit sector geweest (onderwijs, zorg en openbaar
bestuur). Zwolle vervult daarvoor een regionale en soms zelfs
bovenregionale functie (in het noordoosten van Nederland).
10
De economische kracht van de regio Zwolle
‘Materiaalgeoriënteerde activiteiten’ (die zich bezighouden met de
winning, productie en distributie van materiële goederen) kennen
overigens weinig groei in termen van arbeidsplaatsen, maar wel
in termen van toegevoegde waarde. De arbeidsproductiviteit (de
productie per arbeidsjaar) neemt in die sectoren namelijk sterker
toe dan in de meeste dienstensectoren.
Omvangrijk arbeidsmarktgebied
Wanneer mensen niet in hun woonplaats werken, spreekt men
van ‘pendel’. De gemiddelde pendelafstand neemt toe naarmate
het opleidingsniveau hoger is. De gemiddelde afstand van de
inkomende pendel (degenen die bij Zwolse bedrijven of instellingen
werken) is voor Zwolle zeer hoog.Van alle kernsteden van
stadsgewesten zijn er slechts twee waarvoor die gemiddelde
pendelafstand nog hoger is. Wat de uitgaande pendel betreft
neemt Zwolle positie 11 in. Zwolle heeft dus een zeer ruim
arbeidsmarktgebied waaruit personeel wordt geworven. Andersom
zorgen de vele arbeidsplaatsen in Zwolle ervoor dat laag en
middelbaar opgeleide inwoners van Zwolle relatief dicht bij hun
werk wonen.Voor wetenschappelijk opgeleiden geldt dat niet: zij
werken óf in Zwolle zelf óf in verder weg gelegen andere steden.
De omliggende gemeenten van Zwolle bieden namelijk wel werk
voor laag/middelbaar opgeleiden, maar veel minder voor hoog/
wetenschappelijk opgeleiden.
Ontwikkeling opleidingsniveau werkzame beroepsbevolking, 1990 - 2007/2009
0.7
De opleidingsindex is berekend
als een gewogen gemiddelde
van het opleidingsniveau,
waarbij opleidingen op basis-,
laag, middelbaar, hoog en
wetenschappelijk niveau de
gewichten 0, 1, 2, 3 en 4 hebben
gekregen.
Ontwikkeling opleidingsindex
sinds 1990
0.6
0.5
0.4
0.3
Zwolle
0.2
Kernsteden
Suburbaan
0.1
Landelijk
Opleidingsindex 2007/2009
0
1.8
2
2.2
2.4
2.6
2.8
Bron: CBS EBB; Bewerking Bureau Louter
‘Geschaalde groei’ per brede sector, 1995-2010
Industrie/bouw
Transport en distributie
Kennisdiensten
Consumentendiensten
Non-profit sector
-20
-20
0
20
0
20
40
40
60
Toelichting: Weergegeven is de ontwikkeling
van het aantalWeergegeven
arbeidsplaatsenis indedeontwikkeling
periode
Toelichting:
van
het aantal
in de periode
1995-2010
in eenarbeidsplaatsen
gebied per duizend
1995-2010 in een gebied per duizend
gemiddeld in die periode woonachtige
100 gemiddeld
in die periode woonachtige
216
inwonersvan
van 15
15 tot
tot65
65jaar
jaarinindat
datgebied.
gebied.
inwoners
80
60
80
100
Bron: CBS; Bewerking Bureau Louter
♦
♦
Zwolle
Nederland
Regio Zwolle
Gemiddelde pendelafstand (hemelsbreed) per opleidingsniveau, 2007/2009
Inkomende pendel
Uitgaande pendel
Laag
Middelbaar
Hoog
Wetenschappelijk
Totaal
0
5
10
Zwolle
15
Nederland
20
25 0
km
5
10
Zwolle
15
Nederland
20
25
km
Bron: CBS EBB; Bewerking Bureau Louter
De economische kracht van de regio Zwolle
11
Arbeidsplaatsen per 1000 inw. 15-64 jaar, 2010
Land- en tuinbouw
Industrie
Bouwnijverheid
Groothandel
Transport
Banken/ verzekeringen
ICT
Zakelijke diensten
Detailhandel
Vrijetijdsactiviteiten
Ov cons. diensten
Openbaar bestuur
Onderwijs
Zorgsector
Materiaalgeoriënteerd
Winning, productie
en distributie van
materiële goederen
Informatiegeoriënteerd
Verkrijgen, verwerken
en verstrekken van
informatie
Personengeoriënteerd
Dienstverlening aan
particulieren
0
20
Zwolle
40
60
80
Rest regio Zwolle
100
120
Nederland
140
160
180
200
220
Bron: CBS. Bewerking: Bureau Louter
Economische specialisaties per gemeente
Specialisaties
Industrie
Bouw
Groothandel
Transport
Zorg
Vrijetijd
Zwolle
ICT
Openbaar bestuur
Onderwijs
Zorgsector
Landbouw
Sterk
Zeer sterk
Toelichting:
Sterke economische
specialisaties wanneer
aantal arbeidsplaatsen
per inwoner 15-64 jaar
minstens 50% hoger ligt
dan het nationaal gemiddelde. Bij landbouw zeer
sterk vertegenwoordigd
als minstens 200% hoger.
Bron basisgegevens: Statistiek CBS. Bewerking: Bureau Louter
12
De economische kracht van de regio Zwolle
4. Bijdrage uit de regio
Met slechts een slimme spits wordt FC Zwolle geen kampioen.
Er zijn ook buitenspelers en middenvelders nodig die de spits in
staat stellen te scoren en achterhoedespelers en de keeper moeten
er voor zorgen dat er niet meer doelpunten worden geïncasseerd
dan er zelf worden gescoord. Ook de stad Zwolle maakt deel uit
van een team: de regio. In de andere gemeenten in die regio woont
een deel van de werknemers bij Zwolse bedrijven, zijn bedrijven
gevestigd die onderling en van/aan Zwolse bedrijven inkopen en
verkopen en zijn er bedrijven die voor geldstromen naar de regio
zorgen door hun producten of diensten af te zetten buiten de regio.
Economische taakverdeling
Een uitsplitsing naar economische sectoren maakt duidelijk dat
Zwolle in alle personen- en informatiegeoriënteerde activiteiten
een sterkere vertegenwoordiging kent dan het nationaal gemiddelde
en de rest van de regio. Zwolle is dus vooral een belangrijke
dienstenstad. In de rest van de regio zijn materiaalgeoriënteerde
activiteiten als landbouw, industrie en bouwnijverheid niet
alleen sterker vertegenwoordigd dan in Zwolle, maar ook dan
het nationaal gemiddelde. Die activiteiten leveren relatief veel
arbeidsplaatsen aan laag en middelbaar opgeleiden.
Sectoren met een sterke oververtegenwoordiging zijn per
gemeente op de kaart gezet. In de meeste gemeenten is
landbouw oververtegenwoordigd, soms zelfs in zeer sterke mate
(Noordoostpolder, Staphorst, Dalfsen, Ommen). Industrie is
oververtegenwoordigd ten noorden van Zwolle (Zwartewaterland,
Staphorst, Meppel) en bouwnijverheid in diverse aan Zwolle
grenzende gemeenten en in Ommen.
Andere typen economische specialisaties komen slechts voor
in Zwolle (de non-profit sector en ICT) en Meppel (industrie,
groothandel en zorg) en verder incidenteel (transport in
Zwartewaterland; vrijetijdsactiviteiten in Ommen).
Buiten een gebied met als hoekpunten Meppel, Genemuiden (in de
gemeente Zwartewaterland), Hattem en Ommen komen andere
sterke specialisaties dan landbouw dus niet voor binnen de regio.
Blijkbaar is de bedrijvigheid buiten dat gebied meer gespreid over
de verschillende sectoren.
Specifieke sectoren
Wanneer fijnmaziger naar de samenstelling van de bedrijvigheid
wordt gekeken, zijn nog andere specialisaties zichtbaar. Niet alleen
de landbouw is sterk vertegenwoordigd, maar ook de voedings- en
genotmiddelenindustrie, met name slachterijen en de zuivelindustrie
(ruimtelijk gezien vooral in Meppel en de gemeenten ten zuiden van
Zwolle). Kunststofverwerkende industrie is sterk vertegenwoordigd
in Steenwijk en Hardenberg. De transportmiddelindustrie
(vrachtauto’s, vuilnisauto’s, trailers, auto-onderdelen en
scheepsbouw) is een belangrijke economische pijler in de regio.
Half Nederland voetbalt op kunstgras uit Genemuiden
(tapijtindustrie). Productie van en handel in farmaceutische
producten, de metaalindustrie in Staphorst en drukkerijen in
Meppel genereren ook inkomsten voor de regio. En velen, ook van
buiten de regio, bezoeken gemeenten als Dronten, Steenwijkerland,
Ommen en Hardenberg om er te recreëren: in een pretpark, op de
golfbaan of op de camping.
De economische kracht van de regio Zwolle
13
5. Arbeidsmarkt: ‘battle for brains’
De inwoners van de regio hebben geprofiteerd van de economische
groei. Het deel van de inwoners van 15 tot 65 jaar dat betaalde
arbeid verricht ligt boven het nationaal gemiddelde. Twintig jaar
geleden scoorde de regio nog onder het nationaal gemiddelde. De
kans op werk in de directe omgeving is daarmee in de regio Zwolle
momenteel groter dan in het Noorden, Twente, Arnhem-Nijmegen,
Limburg en zelfs het zuidelijk deel van de Randstad. Combineren
van dit gegeven met de lage werkloosheid duidt op een gunstige
situatie op de arbeidsmarkt.
Een club kan slechts excelleren als talenten worden gescout,
geïnvesteerd wordt in opleiding en training en er kansen zijn om
ervaring op te doen.
De samenstelling van de beroepsbevolking vormt de grootste
uitdaging voor de regio om structureel tot de economische
eredivisie door te dringen.
Vraag naar hoog opgeleiden
Eerder werd gesignaleerd dat de regio Zwolle de laatste twee
decennia een sterke groei van het opleidingsniveau van de
werkzame beroepsbevolking heeft doorgemaakt. Daaraan moet
wel worden toegevoegd dat het gemiddeld opleidingsniveau in
1990 zeer laag was. Ondanks de groei in het verleden is Zwolle
binnen de regio de enige gemeente met een bovengemiddeld
opleidingsniveau van de beroepsbevolking. En zelfs in de wat
ruimere omgeving rond de regio wonen relatief weinig hoog
opgeleiden.
14
De economische kracht van de regio Zwolle
De sterk groeiende vraag naar hoog opgeleiden vanuit de Zwolse
groeisectoren (non-profit sector; kennisintensieve diensten)
had twee gevolgen. Ten eerste verhuisden hoog opgeleiden naar
Zwolle en ten tweede werd het ‘recruteringsgebied’ van Zwolse
bedrijven steeds groter. Ook in sommige vrij ver van Zwolle
gelegen gemeenten pendelt momenteel een aanzienlijk deel van
de werkzame bevolking naar Zwolle. Dat betreft vooral hoog
opgeleiden.Van alle kernsteden van stadsgewesten is de gemiddelde
afstand die inkomende pendelaars afleggen de afgelopen twintig
jaar het sterkst toegenomen in Zwolle. Dat betekent dat het
arbeidsmarktgebied voor hoog opgeleiden zich inmiddels begint uit
te strekken tot de ‘achterlanden’ van andere steden waar veel vraag
naar hoog opgeleiden bestaat. Er ontstaat dus concurrentie om
hoog opgeleiden aan te trekken: een ‘battle for brains’. Pendel over
grote afstand is overigens niet de enige manier waarop bedrijven
aan hun personeel kunnen komen: werknemers kunnen ook
verhuizen naar Zwolle of elders in de regio.
Deel inwoners dat werkt (netto participatiegraad)
Zeer hoog
Zeer laag
Bron: CBS EBB. Bewerking: Bureau Louter
Percentage beroepsbevolking met HBO of WO
54 of meer
45 tot 54
39 tot 45
33 tot 39
26 tot 33
21 tot 26
18 tot 21
minder dan 18
Bron: CBS EBB. Bewerking: Bureau Louter
Ontwikkeling arbeidsmarktregio 1988/1990 naar 2007/2009
% van werkzamen
dat in Zwolle werkt
20.0 of meer
15.0 tot 20.0
10.0 tot 15.0
5.0 tot 10.0
2.5 tot 5.0
minder dan 2.5
1988-1990
2007-2009
Bron: CBS EBB. Bewerking: Bureau Louter
De economische kracht van de regio Zwolle
15
Ontwikkeling inwoners 1950-2020 (PEARL 2011)
Positie regionaal-demografische dynamiek, 1960-2009
1
120
Positie (ranglijst 441 gemeenten)
Index 2010=100
50
100
100
150
80
200
60
250
300
40
Regio rond Zwolle
Regio's rond Benchmarksteden:
Breda
's-Hertogenbosch
Apeldoorn
Tilburg
Arnhem
Nijmegen
Regio Zwolle
350
Nederland
20
400
450
0
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020 2030
1962
1970
1980
1990
2000
2009
Toelichting:Potentiaalscores binnen straal van 30 km.
Toelichting:
Potentiaalscores
binnenuitstraal
vancijfers
30 km.
Opgebouwd
relatieve
voor: geboortecijfer, sterftecijfer,
Opgebouwd
uit relatieve
cijfersbuitenlandse
voor: geboortecijfer,
sterftecijfer,
binnenlandse
migratie,
migratie, gebouwde
woningen
binnenlandse migratie, buitenlandse migratie, gebouwde woningen
Bron: CBS/PBL
Bron: Bureau Louter o.b.v. verschillende bronnen
Nabijheid concentraties van Rijksmonumenten
Natuur, rust en ruimte
Zeer hoog
Zeer hoog
Zeer laag
Zeer laag
Toelichting:
Scores per postcodegebied. Bijdrage
aan score neemt af met de afstand tot
Rijksmonumenten. Mate waarin bijdrage
aan score afneemt, is gebaseerd op de
resultaten van een enquête.
Bron: RCE; Bewerking: Bureau Louter
16
De economische kracht van de regio Zwolle
Bron: Bureau Louter o.b.v. verschillende bronnen
6. Bewoners en woonomgeving
Het aantal inwoners is zowel in de stad Zwolle als in de regio
verdubbeld sinds 1950. De groei lag daarmee boven het nationaal
gemiddelde. De laatste jaren verhuizen jaarlijks 600 mensen meer
naar Zwolle vanuit elders in Nederland dan er inwoners uit Zwolle
vertrekken. In diverse andere gemeenten in de regio is sprake van
een hoog geboortecijfer. De meeste van die gemeenten verliezen
echter per saldo inwoners als gevolg van verhuizingen (migratie).
Ook in de komende twintig jaar zal het aantal inwoners in de
regio nog iets sterker groeien dan het nationaal gemiddelde. Dat is
overigens vooral te danken aan Zwolle, waar het aantal inwoners
naar verwachting met minstens duizend per jaar zal toenemen.
Een totaalscore voor de demografische dynamiek maakt duidelijk
dat Zwolle en omgeving de afgelopen halve eeuw gestaag is
geklommen op de gemeentelijke ranglijst. Dat geldt ook bij een
vergelijking met zes benchmarksteden en hun omgeving. Er
bestaat dus geen aanleiding om aan te nemen dat bevolkingskrimp
op zal gaan treden in de regio als geheel (maar wel in sommige
gemeenten).
Een aantrekkelijke woonomgeving
Eerder werd geconstateerd dat de regio behoefte heeft aan
de instroom van hoog opgeleiden. Het is bekend dat zij eerder
geneigd zijn om te verhuizen dan laag en middelbaar opgeleiden. De
keuze van hun woonplaats is daarbij afhankelijk van twee factoren,
namelijk de nabijheid van geschikte banen en de aantrekkelijkheid
van de woonomgeving. Uit onderzoek van Bureau Louter en
Elsevier naar de woonaantrekkelijkheid van gemeenten, gebaseerd
op 101 indicatoren, blijkt dat Zwolle op de ranglijst van 29
kernsteden van stadsgewesten positie 2 inneemt. En Hattem en
Heerde staan hoog op de ranglijst van alle gemeenten.
Tot de vele aspecten die een plaats aantrekkelijk maken om te
wonen, behoort de kwaliteit van de woonbebouwing. Met name
in de Hanzesteden Hasselt, Hattem, Kampen en Zwolle staan veel
monumentale gebouwen. Anderen zoeken juist natuur, rust en
ruimte. Ook daarin voorziet de regio in ruime mate, uiteraard met
uitzondering van de verstedelijkte delen (Zwolle en Kampen).
De economische kracht van de regio Zwolle
17
7. Economische vooruitzichten
De regio Zwolle heeft sinds de jaren negentig economisch
bovengemiddeld gepresteerd en lijkt goed voorgesorteerd te staan
voor de toekomst.Van een viertal Lange Termijn scenario’s van het
Centraal Planbureau voor de nationale economische ontwikkeling
tot 2030 is een regionale vertaling gemaakt.
Ontwikkeling tot 2030
Het aantal arbeidsplaatsen zal, volgens het gemiddelde van de vier
CPB-scenario’s, in de komende twintig jaar ongeveer gelijk blijven
in Nederland. Dat geldt ook voor de regio Zwolle. In de stad
Zwolle zal de werkgelegenheid overigens ook in de komende twee
decennia naar verwachting nog toenemen.
Nationaal gezien zijn ICT en de zorgsector de sectoren waarvoor
de sterkste procentuele groei wordt voorzien. In industrie en
land- en tuinbouw gaan veel arbeidsplaatsen verloren (maar neemt
de productie wel toe).
De ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen is in de regio naar
verwachting hoger dan het nationaal gemiddelde in industrie,
groothandel, transport en bouwnijverheid. In de overige sectoren is
de ontwikkeling in de regio gelijk aan of iets lager dan in Nederland.
In vrijwel alle sectoren ontwikkelt het aantal arbeidsplaatsen in
Zwolle zich echter sterker dan het nationaal gemiddelde en het
regiogemiddelde. Uitzonderingen zijn de industrie, landbouw en
transport: activiteiten die relatief veel ruimte vergen.
18
De economische kracht van de regio Zwolle
Knelpunten op de arbeidsmarkt
Hoe vraag en aanbod op de arbeidsmarkt zich voor bepaalde typen
opleidingen over een termijn van twintig jaar gaan ontwikkelen,
is zeer onzeker.Voor de middellange termijn, tot begin 2016, kan
echter wel een redelijke inschatting worden gemaakt. Wanneer
wordt uitgegaan van het middenscenario, wordt voor Nederland
een licht tekort aan personeel voorzien.Voor laag opgeleiden
(vmbo) en hoog opgeleiden (hbo) en voor verzorgend personeel
is het verwachte tekort het grootst. In de regio Zwolle is dat
tekort wat kleiner, maar in de stad Zwolle aanzienlijk groter. In
de prognoses is uitgegaan van een gelijkblijvende omvang van het
arbeidsmarktgebied voor Zwolle en van een migratiesaldo van 0.
Om in personeel te voorzien zullen bedrijven in Zwolle dus over
(nog) grotere afstand personeel moeten gaan werven en/of zal
de stroom aan mensen die naar Zwolle of omgeving verhuizen
moeten blijven bestaan.Vergeleken met het nationaal gemiddelde,
is het tekort in Zwolle slechts voor hoog opgeleiden en de
opleidingsrichting verzorgend niet duidelijk hoger. Dat hangt samen
met de vestiging van Windesheim, waar vooral veel opleidingen in
verzorgende richting (waaronder onderwijs) worden aangeboden.
Extra inspanningen (vergeleken met het nationaal gemiddelde)
om personeel te werven zijn voor Zwolle vooral nodig voor
wetenschappelijk opgeleiden en in technische en economische
richting.
Ontwikkeling arbeidsplaatsen in % per jaar, 2010-2030 (gemiddelde vier scenario’s)
Industrie
Groothandel
Transport
Bouwnijverheid
Land- en tuinbouw
Bank- en verzekeringswezen
ICT
Zakelijke diensten
Detailhandel
Overige consumentendiensten
Vrijetijdsactiviteiten
Openbaar bestuur
Onderwijs
Zorgsector
Uitzendarbeid
-2.8%
Totaal
-2.5%
-2.0%
-1.5%
-1.0%
-0.5%
Regio Zwolle
0.0%
0.5%
1.0%
Zwolle
1.5%
2.0%
2.5%
Nederland
Bron: Bureau Louter
Indicator Toekomstig Arbeidsmarktperspectief werknemers, 2011-2015
Zwolle
Regio Zwolle
Nederland
Totaal
Opleidingsniveau
Basis
Laag
Middelbaar
Hoog
Wetenschappelijk
Opleidingsrichting
Technisch
Economisch
Verzorgend
Overig
-30%
-15%
0%
15%
30% -30%
-15%
Midden scenario
0%
15%
30% -30%
-15%
0%
15%
30%
Laag scenario
Toelichting: Weergegeven is de verhouding van het aanbod op de arbeidsmarkt (schoolverlaters en kortdurig werklozen) en de vraag (ontwikkeling
werkgelegenheid en vervangingsvraag in verband met bijvoorbeeld pensionering), beide voor het totaal in de jaren 2011 tot en met 2015. Naar
links wijzende staafjes betreffen een tekort aan arbeidskrachten.Vanuit het perspectief van werknemers is dat gunstig, vanuit het perspectief van
werkgevers ongunstig. Naar rechts wijzende staafjes betreffen een overschot.
Bron: Bureau Louter
De economische kracht van de regio Zwolle
19
Ontwikkeling inwoners 15-64 jaar,
13,000,000
Nederland
450,000
11,700,000
405,000
10,400,000
360,000
9,100,000
315,000
7,800,000
270,000
1988
2000
2010
2020
2030
Regio Zwolle
1988
2000
2010
2020
2030
Bron: CBS/PBL (PEARL model)
Netto participatiegraad Nederland per CPB-scenario
Bruto particiegraad, 2010-2030
75%
Nederland
2010
70%
2020
2030
65%
65%
55%
2020
2030
70%
75%
80%
Bij Regional Communities
Extra bij Global Economy
50%
1992
2000
2010
2020
2030
Bron: CBS (historie) Bureau Louter (prognose)
Bron: Bureau Louter
Prognoses aandeel hoogopgeleiden
in beroepsbevolking, 2010-2030
Opleidingsniveau werknemers Nederland, 1981-2010
Aandeel in totaal (%)
Middelbaar opleidingsniveau
45
2010
2020
40
2030
Laag opleidingsniveau
35
20%
30
30%
40%
Regio Zwolle
Zwolle
Nederland
25
20
Hoog opleidingsniveau
15
10
5
0
1981
1990
2000
Bron: CBS (historie) Bureau Louter (prognose)
20
80%
2010
65%
50%
75%
Regio Zwolle
CPB-scenario
Regional Communities
Strong Europe
Transatlantic Markets
Global Economy
60%
70%
De economische kracht van de regio Zwolle
2010
2020
2030
Bron: Bureau Louter
50%
60%
8. Uitdagingen voor de toekomst
Het aantal arbeidsplaatsen neemt tot 2030 volgens het hoogste
CPB-scenario toe met 0,5% per jaar en volgens het laagste scenario
af met 0,4%. Dat is minder dan gemiddeld in de afgelopen decennia.
Vooral na 2020 ontwikkelt de werkgelegenheid zich ongunstig.
Een eerste verklaring daarvoor is dat de ‘potentiële
beroepsbevolking’ (de inwoners van 15 tot 65 jaar) eerst
stabiliseert en na 2020 afneemt. Dat geldt zowel voor Nederland
als voor de regio (in Zwolle is overigens nog sprake van een
toename). Het potentieel aan arbeidskrachten neemt dus af. Dat
wordt in eerste instantie nog gecompenseerd door een toename
van de participatiegraad (het percentage van de potentiële
beroepsbevolking dat werkt). Rond 2020 is in alle scenario’s een
verzadigingspunt bereikt. Een verdere toename van de werkzame
beroepsbevolking is dan slechts mogelijk indien de participatie
onder 65-plussers toeneemt of indien het buitenlands migratiesaldo
toeneemt.
Het aantal gewerkte uren kan ook toenemen indien minder mensen
in deeltijdarbeid gaan werken. Ook de bruto participatiegraad
(inclusief werklozen) neemt nog toe tot 2020, zowel nationaal als in
de regio Zwolle. Daarna neemt de participatiegraad af volgens het
laagste scenario en nog iets toe volgens het hoogste scenario.
Opleidingsniveau neemt toe
De afgelopen dertig jaar liet een ware metamorfose zien van de
opbouw van de beroepsbevolking naar opleiding. Het aandeel
laag opgeleide werknemers daalde sterk en het aandeel hoog
opgeleiden steeg spectaculair (met zelfs een vervijfvoudiging van het
aantal wetenschappelijk opgeleiden). Te voorzien is dat deze trend
in de toekomst door zal zetten. Ook in de regio Zwolle als geheel
zal het aandeel hoog opgeleiden in de beroepsbevolking sterk
toenemen, maar wel lager blijven dan gemiddeld in Nederland.
In de stad Zwolle blijft het aandeel hoog opgeleiden naar
verwachting wel ruim boven het nationaal gemiddelde. Aangezien
ook de potentiële beroepsbevolking in Zwolle nog toeneemt, mag
een sterke toename van het aantal hoog opgeleiden in de Zwolse
beroepsbevolking worden voorzien.
Verbreden economisch draagvlak
Naar hoog opgeleiden zal vooral vanuit Zwolle veel vraag zijn,
gezien de hoge groeiverwachtingen in de non-profit sector en
kennisintensieve diensten als het bank- en verzekeringswezen
en de ICT. Om niet afhankelijk te zijn van pendel over steeds
grotere afstanden zullen Zwolle en de omliggende gemeenten
een aantrekkelijk woonklimaat moeten bieden, waardoor hoog
opgeleiden zich willen vestigen. Daarnaast zal elders in de regio
het grootste deel van de beroepsbevolking uit laag en middelbaar
opgeleiden blijven bestaan. In een aantal van zes door de regio
geselecteerde clusters bestaat juist een hoge vraag naar laag en
middelbaar opgeleiden. Die sectoren zijn ook voor een belangrijk
deel buiten Zwolle gevestigd. Het economisch draagvlak wordt
daarmee verbreed.
Zes kansrijke, strategische
clusters
De regio richt zich op een zestal strategische, kansrijk geachte clusters: logistiek, vrijetijdseconomie, health&care,
duurzaamheid, nieuwe materialen en
agrarisch. Daarbij zoeken de gemeenten
samenwerking met ondernemers,
onderwijs- en onderzoeksinstellingen.
De economische kracht van de regio Zwolle
21
22
De economische kracht van de regio Zwolle
Colofon
Uitgave: Tekst:
Secretariaat Regio Zwolle
Deze brochure is opgesteld door
Peter Louter en Pim van Eikeren, beiden
werkzaam bij Bureau Louter te Delft
(www.bureaulouter.nl)
Vormgeving:
Datum: Contact:
Repro gemeente Zwolle
Januari 2012
Secretariaat regio Zwolle, Stadhuis Zwolle,
Grote Kerkplein 15, Postbus 10007,
8000 GZ Zwolle,
tel. 038-4985106, [email protected]
De inhoud van deze brochure is gebaseerd op een tweetal door
Bureau Louter opgestelde onderzoeksrapporten en op vier presentaties in 2011 over de economie van de regio Zwolle, namelijk op:
• 10 september, bij de ondertekening van de Intentieovereenkomst Samenwerking Economie Regio Zwolle;
• 30 september, bij de Bijeenkomst Overijsselse kamerleden en
bestuurders gemeenten Regio Zwolle;
• 4 november, bij de Dag van de Economie Regio Zwolle
• 2 december, bij een regiobijeenkomst georganiseerd door
FC Zwolle, in samenwerking met de gemeente Staphorst.
Langs deze weg wil Bureau Louter Cees Dijkhuizen, Jeroen IJsveld,
Jan Nabers en Kees Praamstra danken voor hun nuttige bijdragen
bij het opstellen van de onderzoeksrapporten en het voorbereiden
van de presentaties. Kees Praamstra fungeerde tevens, samen met
Irna Evers, als aanspreekpunt bij het opstellen van deze brochure.
Regio Zwolle:
Deelnemers zijn Dalfsen, Hardenberg, Kampen, Olst-Wijhe, Ommen, Raalte, Staphorst, Steenwijkerland, Zwartewaterland, Zwolle,
Meppel, Noordoostpolder, Dronten, Hattem, Heerde, Oldebroek.
De economische kracht van de regio Zwolle
23
De economische kracht van de regio Zwolle
1