Lesbische, homoseksuele, biseksuele en transgender

Handreiking LHBT-emancipatie
Lesbische, homoseksuele, biseksuele
en transgender-ouderen
Tijdens de Roze Belweek 2011 vertelden lesbische, homoseksuele,
biseksuele en transgender (LHBT) ouderen over hun leven in
Nederland. Meer zichtbaarheid, acceptatie, bespreekbaarheid,
tolerante zorg en ontmoetingsmogelijkheden blijven nodig.
Wat kunnen gemeenten en andere organisaties betekenen voor
deze groepen ouderen?
In Nederland wonen ongeveer 900.000
en familie. Zij waren over het geheel
lesbische vrouwen, homoseksuele man-
genomen tevreden over zorg, inkomen,
Roze Belweek 2011
nen, biseksuelen en transgenders (LHBT),
woonsituatie en sociale contacten.
Op initiatief van het Consortium
grofweg vijf procent van de bevolking.
Roze 50+ Nederland is in 2011
In theorie zou dit betekenen dat ook vijf
LHBT-ouderen kunnen echter nog steeds
voor de tweede keer de Roze
procent van de ouderen in Nederland
te maken krijgen met discriminatie of
Belweek georganiseerd. Roze
LHBT is. De ouderen van nu zijn echter
uitsluiting. Tien procent van de Neder-
ouderen en mensen uit hun
opgegroeid in een tijd waarin seksuele
landers staat namelijk negatief tegen-
omgeving konden bellen en hun
diversiteit geen onderwerp van gesprek
over acceptatie van homoseksualiteit.
ervaringen over het leven als roze
was, of waarin homomannen gevolgd
Anti Discriminatie Bureaus krijgen nog
oudere doorgeven.
werden door de politie. Deze ouderen
steeds regelmatig meldingen van dis-
hebben dus niet altijd een (zichtbaar)
criminatie op grond van homoseksuele
Hun signalen:
LHBT-leven kunnen leiden. Daarom is
voorkeur (Keuzenkamp e.a., 2012; Minis-
• Er zijn positieve ervaringen: over
niet bekend hoe groot de groep LHBT-
terie van OCW, 2012). En een vijfde van
ouderen precies is. Hebben zij specifieke
de Nederlanders geeft aan liever niet
aandacht nodig, en zo ja, wat zijn dan
om te gaan met mensen van wie niet
discriminatie, uitsluiting of zelfs
aandachtspunten? Deze handreiking
duidelijk is tot welk geslacht zij zichzelf
geweld in de woonomgeving;
geeft antwoord op die vragen. Daar-
rekenen (Kuyper, 2012).
naast vindt u tips voor LHBT-vriendelijk
ouderenbeleid.
Specifieke aandacht
nodig?
jezelf kunnen zijn, acceptatie;
• Maar ook negatieve: over
• Er is, meer dan in 2006, gebeld
over ouderen die pas op latere
Verborgen gevoelens
leeftijd hun LHB-gevoelens
Uit angst voor afwijzing door familie,
uiten, bijvoorbeeld na overlijden
vrienden of hun werkgever, houden
van hun heteroseksuele partner.
sommige LHB-ouderen hun gevoelens
lang verborgen. Dat geldt vooral voor
En hun tips:
LHBT-ouderen hebben met vergelijkbare
ouderen die geboren zijn vóór de Twee-
• Vergroot de zichtbaarheid en
uitdagingen te maken als alle andere ou-
de Wereldoorlog. Zij zijn opgegroeid in
bespreekbaarheid van roze
deren: een verslechterende gezondheid,
een tijd dat er niet over homoseksuali-
ouderen;
afhankelijkheid van zorg. Daarnaast
teit gesproken kon worden. Ze konden
blijken, bijvoorbeeld uit de resultaten
zich niet openlijk uiten en kozen vaak
van de Roze Belweek 2011 (zie kader), er
voor een heteroseksueel huwelijk en een
aandachtspunten te zijn die vragen om
gezin, omdat dat sociaal wenselijk was.
• Besteed aandacht aan zorg voor
specifiek beleid voor deze groep.
Sommige ouderen konden daarom hun
mensen met hiv en de mogelijke
homoseksuele gevoelens pas uiten na
bijbehorende complicaties;
(On)zichtbaarheid en
(on)bespreekbaarheid
het overlijden van hun heteroseksuele
partner. Tijdens de Roze Belweek 2011
• Bevorder LHBT-vriendelijke zorg,
besteed er aandacht aan in
relevante opleidingen;
• Creëer (meer)
ontmoetingsmogelijkheden.
gaf een aantal ouderen aan dat zij nog
LHBT-ers in Nederland ervaren dat het
steeds een dubbelleven leiden en telkens
met de acceptatie over het algemeen
opletten tegen wie zij wat zeggen.
Bron: Schuyf, 2011
goed gesteld is. En 91 procent van de
* * * Nederlanders is het eens met de stelling
LHB-ouderen die na de Tweede Wereld-
te maken. De cijfers daarvoor ontbreken:
dat homoseksuele mannen en vrouwen
oorlog zijn geboren, hebben de homo-
naar transgender- en biseksuele ouderen
vrij moeten zijn om het leven te leiden
emancipatiebeweging meegemaakt. Zij
is nog maar weinig (Nederlands) onder-
dat zij willen (Keuzenkamp, Kooiman &
zijn over het algemeen opener over hun
zoek gedaan.
Van Lisdonk, 2012; Ministerie van OCW,
homo- of biseksualiteit. De vraag is wel
2012). Tijdens de Roze Belweek 2011 gaf
in hoeverre hun omgeving oog heeft
Het Consortium Roze 50+ Nederland
het grootste deel van de LHBT-ouderen
voor hun vragen en behoeften.
is een samenwerkingsverband tussen
aan open te zijn over hun seksuele
Transgender-ouderen hebben mogelijk
ANBO, COC Nederland, MOVISIE en
voorkeur, vooral tegenover vrienden
nóg meer met discriminatie en onbegrip
Vilans. Het heeft als doel de leefsituatie,
Lesbische, homoseksuele, biseksuele en transgender-ouderen
Kijktip
Filmmaker Michiel van Erp praat
in zijn documentaire I Am a
Woman Now (2011) met vrouwen
die in de jaren vijftig en zestig
van de vorige eeuw een geslacht
veranderende operatie hebben
ondergaan.
Eenzaamheid
Van de bellers gaf 22 procent aan zich
vaak eenzaam te voelen, 37 procent
voelt zich af en toe eenzaam. Het kan
zijn dat LHBT-ouderen een kleiner sociaal netwerk en minder mantelzorgers
hebben dan heteroseksuele leeftijdgenoten, bijvoorbeeld omdat zij minder vaak
(klein)kinderen hebben. Ook kan het
zijn dat kinderen, familie en/of vroegere
vrienden hun LHBT-leefstijl niet accepteren. Ouderen kunnen bang zijn dat ze
niet geaccepteerd zullen worden door
de mensen om hen heen.
Naast eenzaamheid kan ook achteruitgang van mobiliteit een rol spelen bij
LHBT-ouderen, meer nog dan bij andere
ouderen. Vrienden wonen vaak ver weg
de psychische en fysieke gezondheid en
netwerk en contacten. Bellers gaven
en activiteiten voor LHBT-ers worden
het welzijn van lesbische, homoseksuele,
hun psychische en lichamelijke
vaak in de grote(re) steden georgani-
biseksuele en transgender 50-plussers te
gezondheid het rapportcijfer zeven.
seerd. Dit betekent dat veel roze en
verbeteren. Zie ook: www.rozezorg.nl.
Roze 50+ ambassadeurs zetten zich
in voor het vergroten van de zichtbaarheid en bespreekbaarheid van
“Ouderen hebben vaak hun hele leven gezwegen over
hun ‘anders’ zijn, hetgeen niet zelden een leven vol
seksuele diversiteit. Meer weten
eenzaamheid en verborgenheid opleverde. Het is een
over roze ambassadeurs? Kijk op
enorme tragiek als je als oudere man jarenlang een foto
www.roze50plus.nl.
van een man op je kastje hebt staan en een leven lang
hebt moeten volhouden dat het je broer was, terwijl het in
Psychische
gezondheid
werkelijkheid je geliefde was. Een voorbeeld uit de praktijk
dat ik onlangs hoorde van één van de ouderenadviseurs...”
Tijdens de Roze Belweek 2011 gaven
Bron: Gregor Rensen, wethouder Leidschendam-Voorburg,
LHBT-ouderen aan in het algemeen
op www.leidschendam-voorburg.nl.
tevreden te zijn over hun sociale
Lesbische, homoseksuele, biseksuele en transgender-ouderen ***
transgender-ouderen, meer dan hun
heteroseksuele leeftijdgenoten, zullen
moeten reizen om vrienden te bezoeken
Buddy’s, maatjes, bezoekdiensten en contactgroepen
en gezelligheids- of dagbestedingsactivi-
• In Amsterdam ondersteunen roze buddy’s onder andere LHBT-ouderen die
teiten bij te wonen. Als mensen slechter
weinig sociale contacten en/of een ernstige ziekte of handicap hebben.
ter been worden kan dat hun deelname
Kijk op www.rozebuddyzorg.nl voor meer informatie.
beperken. Overigens zijn aparte voorzieningen niet altijd nodig en heeft niet
elke roze oudere daar behoefte aan.
• Op www.roze50plus.nl is informatie te vinden over initiatieven (in oprichting) in andere steden en regio’s.
• ANBO Roze heeft een folder Hoe anders is anders? ontwikkeld, met informa-
Het is vooral belangrijk dat bestaande
tie over contactgroepen voor homoseksuele, lesbische of biseksuele ouderen
voorzieningen en activiteiten openstaan
(ANBO Roze-groepen). De folder is te downloaden via www.anbo.nl.
voor de ervaringen van LHBT-ouderen
en hun achtergrond.
Financiële situatie
Specifiek voor roze ouderen geldt dat
op middelengebruik, eetstoornissen
financiële zaken niet altijd vanzelf
en een verstoord lichaamsbeeld.
geregeld zijn. Zo hebben stellen van
Verder kan het eventuele gebruik van
zijn op de hoogte van het
hetzelfde geslacht pas sinds 1996 recht
hormonen door transgender-ouderen
op fiscaal partnerschap of nabestaan-
een aandachtspunt zijn voor medische
feit dat ik lesbisch ben; zij
denpensioen. Dat betekent dat iemand
professionals. (Renkens, Felten &
na het overlijden van een langdurige
Schuyf, 2011; National Resource Center
en ik heb nog nimmer het
partner er financieel sterk op achteruit
on LGBT Aging & Sage, 2012).
gevoel gehad dat zij mij
vrouwen en stellen kan armoede een
rol spelen. Zij hebben mogelijk über-
Seksuele diversiteit in
zorg en welzijn
Bron: Schuyf, 2011, p. 1
haupt minder pensioen opgebouwd.
Van de bellers tijdens de Roze Belweek
Het uitgangspunt was vroeger per slot
2011 had het merendeel positieve erva-
LHBT-ers praten zelf niet altijd makkelijk
van rekening dat mannen pensioen
ringen met de zorg. De eerder genoemde
over hun gevoelens en relaties. En de
opbouwden en vrouwen niet. Vrouwen
onzichtbaarheid en onbespreekbaarheid
meeste mensen om hen heen – andere
verdienden bovendien minder en had-
van seksuele diversiteit kunnen er echter
ouderen, professionals – gaan er over het
den slechtere arbeidsvoorzieningen.
wel voor zorgen dat niet altijd zorg en
algemeen vanuit dat iedereen heterosek-
hulp op maat geboden wordt. Oudere
sueel is. LHBT-ouderen die zich wél uiten,
en die bijvoorbeeld wonen in een verzor-
Lichamelijke
gezondheid
Uit de Roze Belweek 2011 blijkt het
belang van meer (beleids)aandacht
gingshuis, kunnen daarom ook worden
Voorbeeld uit het Verenigd
Koninkrijk
gepest. Überhaupt is het onderwerp ouderen en seksualiteit taboe, zowel onder
ouderen als professionals (Schuyf & Van
voor oud worden met hiv en de
Age UK heeft de folder Lesbian,
mogelijke complicaties. Een ander
gay or bisexual. Planning for
aandachtspunt wat betreft gezondheid
later life. Money matters (2011)
Seksuele diversiteit her- en
is dat voornamelijk lesbische vrouwen
uitgegeven met specifieke
erkennen
en biseksuele mannen meer roken
financiële aandachtspunten
Onzichtbaarheid en onbespreekbaarheid
en alcohol drinken dan gemiddeld.
voor LHB-stellen. Denk aan
kunnen ervoor zorgen dat LHBT-ouderen
Bijvoorbeeld als manier om contact
het regelen van het pensioen,
zich kwetsbaar voelen. Slechts 54 procent
te leggen of als reactie op negatieve
belastingvraagstukken en
van de bellers tijdens de Roze Belweek
ervaringen rondom hun coming-out.
erfenissen, zie www.ageuk.org.uk.
2011 was open over hun homoseksuali-
LHB-ers zouden ook meer risico lopen
* * * hebben daar respect voor
anders behandelen.”
kon gaan.
In het bijzonder bij oudere lesbische
“Huisarts en specialisten
Lesbische, homoseksuele, biseksuele en transgender-ouderen
Hoof, 2011, www.rozezorg.nl).
teit tegenover zorgverleners. Als profes-
sionals seksuele diversiteit niet her- en
erkennnen, en de ouderen in kwestie er
zelf ook niet (makkelijk) over praten, dan
kunnen vragen, wensen en behoeften
onzichtbaar blijven.
Good practice: De
Rietvinck in Amsterdam
Woonzorgcentrum De Rietvinck
in Amsterdam ontving in 2010 als
eerste Nederlandse zorgcentrum
het KIWA kwaliteitscertificaat De
Roze Loper. De Rietvinck biedt
onder meer:
• kwartaalnieuwsbrief OudRoze;
• maandelijks Café Rosé, wekelijkse Roze Salon: ontmoetings-
Wonen
Tips en tools LHBTvriendelijk beleid
plekken en activiteiten voor LHBT
Uit de resultaten van de Roze Belweek in
Wat kunnen gemeenten, organisaties in
2006 (Schuyf & Stoop, 2007) en uit onder-
zorg en welzijn, LHBT- en andere organi-
zoek van Den Heijer (2009) blijkt dat de
saties doen om LHBT-vriendelijk beleid te
voorkeur van de meeste LHBT-ouderen
bevorderen? Hoe kan zichtbaarheid en
Het roze activiteitenaanbod heeft
niet ligt bij een ‘roze’ woonproject, maar
bespreekbaarheid van roze en transgen-
als doel:
eerder bij een woonvorm met een mix
der-ouderen worden vergroot? Hieron-
• (seksuele) diversiteit zichtbaar,
van homo’s en hetero’s. Een deel van de
der een aantal tips en tools.
(buurt)bewoners;
• een maandelijkse roze filmclub
en roze leesclub.
vertrouwder, bespreekbaar en
homoseksuele en lesbische ouderen geeft
toegankelijk te maken voor
echter wél de voorkeur aan een woon-
Tools
(buurt)bewoners, medewerkers
voorziening specifiek voor LHBT-ers. Als
• Op www.roze50plus.nl staat een
en studenten;
belangrijke redenen noemt men sociale
toolkit voor woonzorgcentra en thuis-
ondersteuning en sociale contacten, maar
zorgorganisaties en instrumenten voor
levensloop en behoeften van
ook het gevoel van veiligheid dat een
het bevorderen van LHBT-vriendelijke
roze ouderen;
dergelijke woonvorm kan bieden.
zorg.
• aan te sluiten bij de interesse,
• alle, dus ook de roze, bewoners
en buurtbewoners de gelegenheid te bieden gevoelsgenoten
“Verzorgenden geloven dat er amper homoseksuele ouderen onder hun
te ontmoeten en vereenzaming
cliënten zijn. Dit blijkt uit een poll die Tijdschrift voor Verzorgenden op haar
tegen te gaan;
website hield. De vraag luidde: ‘Is er in jouw (thuis)zorginstelling aandacht
• het welbevinden van ouderen te
voor homoseksuele ouderen?’
bevorderen door ontspanning,
verdieping en empowerment;
‘Nee, nooit,’ stemde een derde (33%) van de verzorgenden. Een groot deel van
• de uitwisseling, verbondenheid
de stemmers (45%) gaf hiervoor als reden dat er amper homoseksuele cliënten
en integratie tussen hetero, bi-,
zijn. Bij 9 procent van de stemmers wordt er in de instelling wel eens gespro-
trans- en homoseksuele ouderen
ken over homoseksuele cliënten. Slechts 13 procent van de verzorgenden gaf
te bevorderen.
aan dat er op hun werk zeker aandacht is voor homoseksuele ouderen.”
Meer informatie, zie
www.osiragroep.nl.
Bron: www.tvvonline.nl, Tijdschrift voor Verzorgenden, 2 maart 2010
Lesbische, homoseksuele, biseksuele en transgender-ouderen ***
• MOVISIE heeft onder meer een toolkit
• Besteed aandacht aan deze groep op
voor het bespreekbaar maken van sek-
De Roze Loper
suele diversiteit en tools voor gemeen-
De Roze Loper is een kwaliteits-
uitingen van de gemeente, zoals de
ten voor gratis LHBT-beleid: www.
certificaat voor (woon)zorginstel-
gemeentegids. Maak deze groep
movisie.nl/lhbt-emancipatie
lingen en thuiszorgorganisaties
zichtbaar.
• www.vilans.nl benadrukt het belang
voor LHBT-vriendelijk beleid. Een
de gemeentelijke website en in andere
• Lees De roze gemeentegids (Schuyf en
van aandacht voor seksuele diversiteit
organisatie krijgt de Roze Loper na
Van Hoof, 2011) met tips voor LHBT-
in de zorg en verzorgt de training
het doorlopen van de Tolerantie-
beleid en raadpleeg www.movisie.nl/
Roze ouderen in de zorg. In de kennis-
scan© waarbij gekeken wordt naar
lhbt-emancipatie voor voorbeelden
bundel Intercultureel Vakmanschap In
LHBT-vriendelijkheid van beleid,
van LHBT-beleid gemaakt door ver-
de Zorg komt aandacht voor seksuele
scholing, activiteitenaanbod en
schillende gemeenten.
diversiteit (verschijning zomer 2013),
woonsfeer. Meer weten over de
zie: www.vilans.nl.
Roze Loper? Zie: www.rozezorg.nl.
Zorg- en welzijnsorganisaties en
-opleidingen
Gemeenten
Hoe tolerant is uw instelling?
• Besteed in opleidingen meer aan-
• Veranker het beleid voor deze groep
Met behulp van de Tolerantie-
dacht aan seksuele diversiteit en
in algemeen ouderenbeleid, veilig-
scan© kunnen zorginstellingen
LHBT-ouderen.
heidsbeleid, welzijnsbeleid, gezond-
ook zelf nagaan in hoeverre hun
heidszorg en/of sportbeleid. Het
aanbod aansluit op LHBT-ouderen,
onder uw cliënten zijn. Bedenk dat zij
beleid valt onder de Wmo prestatie-
zie: www.rozezorg.nl/info/6/
niet (durven) praten over hun gevoe-
velden 1, 3 en 7. Kijk ook naar lande-
tolerantiescan.
lens en relaties. LHBT-ouderen kunnen
lijk en provinciaal emancipatiebeleid.
getrouwd zijn geweest met een part-
Communiceer over dat beleid.
ner van het andere geslacht, kinderen
• Overleg met belangenorganisaties
hebben. Zij kunnen te maken hebben
voor LHBT-ouderen. Vraag LHBT-oude-
• Houd een behoeftepeiling gericht op
ren om deel te nemen aan platforms,
lichamelijke gezondheid, psychisch
of verlies van sociale contacten in ver-
raden en overleggen.
welbevinden en eventuele woonwen-
band met hun seksuele voorkeur.
sen. Stem de peiling en de resultaten
• Houd in gedachten dat roze oude-
af met betrokken organisaties.
Woningen voor LHBTouderen in Den Haag
Woningcorporatie Staedion (www.
staedion.nl) in Den Haag wil in
• Stimuleer LHBT-vriendelijke zorg- en
hulpverlening. Vraag organisaties dit
(gehad) met onbegrip, discriminatie
ren het onderwerp zelf niet altijd
bespreekbaar (willen) maken.
• Neem contact op met een (lokale of
zichtbaar te maken, bijvoorbeeld via
regionale) LHBT-organisatie. Ga samen
de Roze Loper.
na hoe jullie aandacht kunnen beste-
• Stimuleer deskundigheidsbevorde-
den aan LHBT-vriendelijke zorg.
2013 een complex bouwen met
ring, projecten en ontmoetingsplek-
sociale huurwoningen speciaal
ken binnen acceptabele reistijd voor
en seksuele oriëntatie in (intake)
voor LHBT-ouderen, humanisten en
LHBT-ouderen.
formulieren of -gesprekken. Vraag
andere ‘homovriendelijken’.
Outforever in Amsterdam
• Stimuleer de bespreekbaarheid van
• Denk na over vragen over relaties
bijvoorbeeld ‘Wie was uw partner?’ in
het onderwerp (in samenwerking met
plaats van ‘Wie was uw man?’. Of vul
LHBT-organisaties), ook binnen de
bepaalde vragen niet van tevoren in.
Outforever (www.outforever.nl)
eigen organisatie. Wees alert op het
Bespreek hoe iemand wil omgaan met
wil woonprojecten in Amsterdam
feit dat er sprake kan zijn van discrimi-
realiseren voor homoseksuele
natie op basis van seksuele diversiteit.
mannen en lesbische vrouwen van
Breng dit onder de aandacht bij (wijk)
in hoeverre uw aanbod aansluit op
50-plus. Daarin staat een veilige en
agenten, professionals en vrijwilligers
LHBT-ouderen. Kijk op www.rozezorg.
homovriendelijke leef- en zorgom-
in zorg en welzijn. Maak bekend waar
nl en www.roze50plus.nl voor meer
geving centraal.
ouderen met klachten over discrimina-
informatie en tools.
tie terecht kunnen.
* * * • Ga ervan uit dat er LHBT-ouderen
Lesbische, homoseksuele, biseksuele en transgender-ouderen
eventuele persoonlijke informatie.
• Doe de Tolerantiescan© om na te gaan
• Maak het onderwerp intern bespreekbaar. Train medewerkers, stagiaires
en vrijwilligers in de omgang met
LHBT-ouderen en hun partners/mantelzorgers, eventueel samen met een
LHBT-organisatie of het Consortium
Roze 50+. Of kijk op de site van Vilans
voor tips (www.vilans.nl).
• Laat via de website en folders van uw
organisatie zien dat u rekening houdt
met deze groep.
• Organiseer specifieke activiteiten of
voorzieningen voor deze groep ouderen. Zorg voor buddy’s of vorm homoheteroallianties met buurtbewoners.
Ga na hoe u bestaande activiteiten/
voorzieningen meer kunt openstellen
voor deze groep.
• Besteed aandacht aan het feit dat het
taboe in sommige kringen groot kan
zijn. Ook kunnen cliënten met dubbele discriminatie te maken hebben:
LHBT-ouderen als
speerpunt
De gemeente Utrecht kent een Adviescommissie LHBT-emancipatie.
In het actieplan Gewoon homo zijn
discriminatie op basis van seksuele
in Utrecht (2008) was de zorg voor
voorkeur en van etnische afkomst, bij-
kale prioriteiten. Denk aan eventuele
homoseksuele ouderen een speer-
voorbeeld. Bedenk dat mogelijk niet
woonwensen of de bereikbaarheid
punt. Inmiddels biedt Stichting
alle cliënten homo- en biseksualiteit of
Stade in Utrecht op hun website
transgenders accepteren, maar straal
• Creëer een platform voor oudere LHBT-
een platform aan roze 50-plussers
als organisatie uit in alle gevallen na-
ers om te praten over hun behoeften.
die hun vriendenkring willen uit-
drukkelijk tegen discriminatie te zijn.
Open een lokale website waarop LHBT-
breiden, zie www.stichtingstade.nl.
• Wees ervan bewust dat sommige
• Formuleer met de gemeente lo-
van voorzieningen.
nieuws te raadplegen is, uitwisseling
transgender ouderen bepaalde (hor-
plaatsvindt en persoonlijke contacten
Op de pagina Homoseksualiteit
moon)medicatie gebruiken. En dat
gelegd kunnen worden. Vermeld
en transgenders van de gemeente
transgenders mogelijk liever aange-
activiteiten op www.roze50plus.nl
Amersfoort is het collegebesluit So-
sproken worden met een ander voor-
ciale acceptatie en veiligheid LHBT
naamwoord dan hun oorspronkelijke
2012-2014 te vinden. Daarin wor-
geboortegeslacht (‘hij’ in plaats van
den onder andere de ANBO roze
‘zij’ of omgekeerd).
officiële instanties.
• Organiseer ontmoetingen en
activiteiten voor deze groep of
groep in Amersfoort en de inzet op
buddyprojecten.
LHBT-vriendelijke ondersteuning
LHBT-organisaties
voor ouderen genoemd. Zie:
• Geef voorlichting over LHBT-ouderen
www.amersfoort.nl.
• Wees belangenbehartiger naar
• Zorg voor vertegenwoordiging binnen gemeentelijke adviescommissie,
bij zorg-/welzijnsopleidingen en
platforms en raden. Zie www.movisie.
-organisaties.
nl voor praktijkvoorbeelden.
Lesbische, homoseksuele, biseksuele en transgender-ouderen ***
Geraadpleegde
literatuur
• Anbo Roze (2011). Hoe anders is
anders? Utrecht: Anbo Roze.
• Gemeente Utrecht (2008). Gewoon
homo zijn in Utrecht. Actieplan homo
en lesbische emancipatie 2008-2011.
Tijdschrift voor Seksuologie, 36(2),
pp. 129-135.
• Ministerie van Onderwijs, Cultuur en
Organisaties en
websites
• www.roze50plus.nl
Wetenschap (2012). Kerncijfers 2007-
Met artikelen, activiteiten, films en een
2012. Onderwijs, cultuur en weten-
kennisbank.
schap. Den Haag: Ministerie van OCW.
• www.rozezorg.nl
• National Resource Center on LGBT
Met o.a. informatie over de Roze Loper
Utrecht: Gemeente Utrecht, Dienst
Aging & Sage (2012). Inclusive services
en Tolerantiescan
Maatschappelijke Ontwikkeling.
for LGBT Older Adults. A practical
• www.movisie.nl/lhbt-emancipatie
guide to creating welcoming agencies.
• www.vilans.nl
New York: Sage/NRC on LGBT Aging.
Met o.a. informatie over aandacht voor
• Graaf, H. de., Poelman, J., Meijer, S.,
& Vanwesenbeeck, I. (2005). Seks
onder je 25ste. Seksuele gezondheid
• Renkens, J., Felten, H., & Schuyf,
seksuele diversiteit in de zorg en de
van jongeren in Nederland anno 2005.
J. (2011). Handreiking homo-
training Roze ouderen in de zorg.
Delft: Eburon.
emancipatie: Gezondheid. Utrecht:
• www.anbo.nl/de-vereniging/projecten/
• Heijer, R. den (2009). De behoefte aan
woonvoorzieningen voor homoseksu-
MOVISIE.
participatie/anbo-roze
• Rothuizen, J. (2011). Beleidsmogelijk-
• www.coc.nl/thema/50plus
heden ten behoeve van roze 5
• www.osiragroep.nl
Amsterdam: EuMaG (European
0-plussers. Aanvulling factsheet.
Met o.a. informatie over roze
Masters Gerontology).
Utrecht: MOVISIE.
activiteiten binnen Osira Amstelring,
ele ouderen (m/v) in Nederland.
• Keuzenkamp, S., Kooiman, N., &
Lisdonk, J. van (2012). Niet te ver uit
de kast. Ervaringen van homo- en
biseksuelen in Nederland. Den Haag:
• Schuyf, J. (2011). ‘De roze oudere is een
woonzorgcentrum De Rietvinck in
gewoon mens’. Groenboek Roze Bel-
Amsterdam.
week 2011. Consortium Roze 50 Plus.
• www.stichtinghumanitas.nl
• Schuyf, J., & Stoop, R. (2007). Fact-
Met o.a. informatie over Salon
Sociaal en Cultureel Planbureau.
sheet ouderen en homoseksualiteit.
Humanitas en het Roze Café.
• Kuyper, L. (2006). Seksualiteit en
Beleidsmogelijkheden ten behoeve
• www.rotterdamverkeert.nl
seksuele gezondheid bij homo- en
van oudere homoseksuelen. Utrecht:
RotterdamV is het Rotterdamse
biseksuelen. In: Bakker, F., & Vanwe-
MOVISIE.
kenniscentrum voor homo-emancipatie.
senbeeck, I. (Eds.). Seksuele gezond-
• Schuyf, J., & Van Hoof, J. (2011).
heid in Nederland 2006. Delft: Eburon,
De roze gemeentegids. Beleid voor
pp. 167-188.
lesbische vrouwen, homomannen,
• Kuyper, L. (2012). Transgenders in
Nederland: prevalentie en attitudes.
biseksuelen en transgenders. Utrecht:
MOVISIE.
Auteur: Nicole Doornink
Met dank aan/medewerking van: Judith Schuyf (MOVISIE),
© MOVISIE, kennis en aanpak van sociale vraagstukken, 2012
Juul van Hoof (MOVISIE), Anton Koolwijk (Osira
Amstelring), Herman Boers (Vilans), Manon Linschoten
Deze publicatie is mogelijk gemaakt door financiering van
(COC Nederland), Vanessa de Rochemont (MOVISIE).
het ministerie van OCW.
Eindredactie: Mariëtte Hermans
Fotografie: Pixelpolder - Sjaan van der Jagt (p. 1 en 3);
Postbus 19129
Daan Stringer (p. 7); Consortium Roze 50+ Nederland -
F 030 789 21 11
Luuk Wagter (p. 5). De afgebeelde personen hebben geen
directe relatie met het onderwerp.
Vormgeving: Ontwerpbureau Suggestie & illusie
Drukwerk: Drukkerij Libertas
Downloaden: www.movisie.nl/lhbt-emancipatie
* 3501 DC Utrecht *
* www.movisie.nl *
T 030 789 20 00
[email protected]