Kwetsbare zielen: over menselijke waardigheid en - Zorgnet

Kwetsbare zielen: over menselijke
waardigheid en geestelijke
gezondheidszorg
Willem Lemmens (Universiteit Antwerpen)
Open Minds, 27 mei 2016
Congres Zorgnet / ICURO
(i) Geestelijke gezondheid & zorg: in crisis?
- 1 op 4 burgers ooit in aanraking met depressie, al dan
niet psychologische of psychiatrische zorg
- Onmacht van therapie, gebrek aan middelen,
‘farmacologisering’ van de geestelijke zorg
- Autonomie-denken en de patiënt als (veeleisende)
cliënt
- Beroep van therapeut, psycholoog, psychiater: vergt
veel persoonlijke inzet, omstreden statuut & prestige
- Statuut van het psychische/mentale: neiging tot
reductionisme (DSM 5 - kritiek van Ariane Bazan (ULB))
(ii) Crisis is ook gevolg van ideologie & cultuur: hoe
kijken we aan tegen het ‘geestelijke’ in de mens, zijn
‘psychisch’ zijn?
- Miskenning van het psychische, de ‘geest’ van de mens:
impact van biologisch/fysiologisch wetenschappelijk paradigma
= enorm
- Cruciaal in onze Westerse cultuur: idee van zelfbeschikking en
zelfbepaling, geluk als ervaring(spotentieel)
- - Idee van ‘self-fashioning’ / controle / geluk als iets wat
objectiveerbaar is, meetbaar, maakbaar (‘het geluksboek’)
 Geestelijke gezondheid = capaciteit om jezelf vorm te geven.
Waardigheid van de persoon hangt ook daar van af.
Culturele achtergronden
- Positivistisch, sciëntistisch wereldbeeld:
= Wetenschapsoptimisme sinds de Verlichting, toenemend
specialisme, afkeer van holisme
- Ideaal van romantisch expressivisme + utilisme:
doel van leven is jezelf vorm geven, succes hebben, jezelf
‘verwerkelijken’ + geluk vergroten van zoveel mogelijk
mensen (geluk als ‘ervaring’)
 Romantiek, vanaf eind 18de eeuw
 utilisme, Bentham & Mill, 19de eeuw
(iii) In psychisch lijden komt nu net aan de
oppervlakte hoe eenzijdig deze culturele ideologie
is, hoe ontoereikend
- Wie psychisch lijdt … verliest (een stuk) autonomie, richt
vraag tot de ‘ander’, worstelt met een radicaal tekort
- … ervaart (diepe) pijn, geen geluk (‘absence de jouissance’)
– daardoor zinsverlies
-
… confronteert ons ‘gezonden’ met ontoereikendheid van
controle-idee (er bestaat geen ‘gelukspil’)
- Breuk in zelfbeeld/zelfervaring is niet een fysiologischorganisch gegeven, maar een relationeel-dynamisch
 Trauma situeert zich niet in hersenen of lichaam, maar in
levensverhaal
 We hebben terug nood aan een meer holistische benadering van
de mens
Mens = persoon = wezen met een ziel, een identiteit die radicaal
psychisch (geestelijk) is en cultureel
- levensverhaal, subjectiviteit & zelfbeeld, band met de
gemeenschap (de ander) en de cultuur
- scheidslijn normaliteit / pathologie is daarbij flou, ook dynamisch
- Medicalisering en reductionisme: verliezen die dimensie van de
mens uit het oog
- Kwaliteitszorg: veel te economisch – instrumenteel gedacht
(iv) Zorg voor de ziel = zorg voor de menselijke
waardigheid?
- ‘Ziel’ niet noodzakelijk metafysisch zien (De Dijn, Bazan):
komt in relatie tot stand (bv.: de stervende)
Herman De Dijn, De herontdekking van de ziel, Pelckmans, 2002
- Ziel = ‘waardigheid van de mens’:
- niet een capaciteit die kan verloren gaan, maar een status
als ‘bezield’ wezen, ‘mensenkind’
= basis van zorg voor kinderen, gehandicapten, psychiatrische
patiënten, bejaarde personen met dementie
(V) Menselijke waardigheid en zorg voor geestelijke
gezondheid
- Menselijke waardigheid als status = door cultuur te
behoeden / symboliseren
Waardigheid erkennen van de ander = de ander zien als
‘bezielde persoon’, als kwetsbare eenheid van lichaam &
geest, met een unieke levensgeschiedenis
Raimond Gaita, A Common Humanity, 1998: ‘Goodness beyond Virtue’
- Geestelijke gezondheidszorg is intrinsiek een relationeel /
dynamische realiteit. Enorme belang van de rol van de
zorgverlener als persoon (verpleegster & verpleger,
therapeute, psycholo(o)g(e), psychiater)
- Zorg voor psychisch lijden = zorg voor de kwetsbare ziel
van de ander