Samenvatting Thema 2 Voortplanting en ontwikkeling vwo 4

© Murmellius2014, www.compudo.nl/murmellius2014
Biologie Thema 2
Samenvatting
Doelstelling 1
Je moet van de delen van het voortplantingsstelsel van een man de functies en kenmerken
kunnen noemen.
• Teelballen (testes): produceren zaadcellen (spermacellen) en testosteron.
– Spermatogenese: de vorming van zaadcellen.
• Bijballen: opslag van zaadcellen.
– In het zure milieu van de bijballen zijn de zaadcellen bewegingloos.
• Balzak (scrotum): huidplooi waarin teelballen en bijballen liggen.
– De temperatuur in de balzak is ongeveer 2 °C lager dan die in de buikholte.
• Zaadleiders: vervoeren zaadcellen.
• Zaadblaasjes: produceren basisch vocht dat de zaadcellen activeert.
• Prostaat: produceert vocht met voedingsstoffen voor de zaadcellen en sluit de urinebuis
af bij een zaadlozing.
• Urinebuis: vervoert urine en sperma.
– Sperma bestaat uit zaadcellen met vocht uit de zaadblaasjes en uit de prostaat.
• Penis: brengt sperma in een vagina in.
– Eikel: gevoelig voor seksuele prikkels.
– Voorhuid: huidplooi om de eikel.
– Zwellichamen: bevat holten die zich met bloed kunnen vullen, waardoor de penis in
erectie komt.
Doelstelling 2
Je moet van de delen van het voortplantingsstelsel van een vrouw de functies en kenmerken
kunnen noemen.
• Eierstokken (ovaria): produceren eicellen (oöcyten), oestrogenen en progesteron.
– Bij de geboorte zijn in de eierstokken reeds alle cellen aanwezig die zich tot eicel
kunnen ontwikkelen.
– Oögenese: de rijping van eicellen in follikels.
• Eileiders: vervoeren eicellen.
• Baarmoeder (uterus): hierin vindt de ontwikkeling van een embryo plaats.
– De baarmoeder heeft een dikke gespierde wand, die met slijmvlies is bekleed.
• Vagina (schede):
– bij geslachtsgemeenschap (coïtus) komt hierin het sperma terecht;
– bij menstruatie wordt een deel van het baarmoederslijmvlies via de vagina
verwijderd;
– bij de geboorte komt het kind via de vagina ter wereld.
• Clitoris (kittelaar): gevoelig voor seksuele prikkels.
• Kleine schaamlippen: klieren kunnen slijm produceren, waardoor de toegang tot de
vagina glad wordt.
• Grote schaamlippen.
Doelstelling 3
Je moet primaire en secundaire geslachtskenmerken kunnen noemen bij jongens en bij
meisjes.
Deze samenvatting is gedownload van www.johnhuizinga.nl
© Murmellius2014, www.compudo.nl/murmellius2014
• Primaire geslachtskenmerken zijn al bij de geboorte te zien.
– Bij jongens: o.a. balzak en penis.
– Bij meisjes: o.a. schaamlippen en vagina.
• Secundaire geslachtskenmerken ontstaan in de puberteit en zijn bij jongens oa een
zwaardere stem, zwaardere spieren, baardgroei en haargroei rond de geslachtsorganen,
in de oksels en vaak ook op de borst.
– Bij jongens ontstaan secundaire geslachtskenmerken onder invloed van testosteron
• Bij meisjes zijn secundaire geslachtskenmerken o.a. borstontwikkeling, haargroei rond de
geslachtsorganen en in de oksels, een wijder bekken en een dikkere onderhuidse vetlaag.
– Bij meisjes ontstaan secundaire geslachtskenmerken onder invloed van oestrogenen.
Doelstelling 4
Je moet verstrekte informatie hormoonklieren en hormoonklieren kunnen toepassen in
beschreven situaties.
• Een hormoonklier is een klier die hormonen afgeeft aan het bloed.
• Geslachtshormonen: stoffen die via het bloed de werking van de voortplantingsorganen
regelen.
• De hypofyse is een hormoonklier die de hormonen: FSH en LH afgeeft aan het bloed.
• Bij mannen: zaadcellen worden gevormd oiv FSH en testosteron;
– FSH heeft invloed op de vorming van zaadcellen
– Testosteron wordt onder invloed van LH gevormd in de cellen van Leydig en heeft
invloed op de ontwikkeling van zaadcellen.
• De concentratie testosteron in het bloed wordt geregeld door terugkoppeling.
Doelstelling 5
Je moet de processen tijdens de menstruatiecyclus kunnen beschrijven met de wijze waarop
deze processen hormonaal worden geregeld.
• De (globaal) vierwekelijkse terugkeer van de menstruatie is de menstruatiecyclus.
• Aan het begin van de menstruatiecyclus: follikelrijping in de eierstokken. Na 14 dagen de
ovulatie, weer 14 dagen later de menstruatie. (vanaf de puberteit tot aan de
overgangsjaren of menopauze)
• Periode tot de ovulatie
– De hypofyse produceert FSH en LH.
– Onder invloed van FSH worden follikels groter en ontstaan er holten in, gevuld met
vocht.
– Onder invloed van FSH en LH produceren cellen van de wand van de follikel
oestrogenen (o.a. oestradiol en oestron).
– Onder invloed van oestrogenen wordt het baarmoederslijmvlies dikker en gaat het
meer klieren bevatten.
– Oestrogenen stimuleren de hypofyse tot de secretie van meer LH en remmen de
secretie van FSH.
• Halverwege de menstruatiecyclus: ovulatie.
– Onder invloed van LH neemt een rijpe follikel veel vocht op en barst open.
– Ovulatie: de rijpe eicel komt vrij.
– Vindt binnen 12 uur geen bevruchting plaats, dan gaat de eicel te gronde en worden
de resten geresorbeerd.
Deze samenvatting is gedownload van www.johnhuizinga.nl
© Murmellius2014, www.compudo.nl/murmellius2014
– Onder invloed van LH ontstaat het gele lichaam uit het in de eierstok achtergebleven
follikelweefsel.
• Na de ovulatie.
– Onder invloed van LH blijft het gele lichaam in stand en produceert het oestrogenen
en progesteron.
– Onder invloed van progesteron wordt het baarmoederslijmvlies nog dikker en gaat
het voedingsstoffen voor het embryo afscheiden.
– Onder invloed van progesteron wordt de secretie van FSH en LH door de hypofyse
geremd.
• Aan het eind van de menstruatiecyclus.
– Het gele lichaam begint af te sterven door gebrek aan LH, waardoor de secretie van
progesteron daalt.
– Hierdoor treedt menstruatie op: een deel van het baarmoederslijmvlies wordt
afgestoten (14 dagen na de ovulatie).
– De menstruatiecyclus begint opnieuw.
Doelstelling 6
Je moet kunnen beschrijven welke veranderingen er na bevruchting optreden in de
menstruatiecyclus.
• Geslachtsgemeenschap in de periode van 3 dagen voor de ovulatie tot een halve dag na
de ovulatie kan leiden tot bevruchting.
– Een onbevruchte eicel blijft na de ovulatie slechts 12 uur in leven.
– Een zaadcel kan in het lichaam van een vrouw 3 dagen in leven blijven.
• Bevruchting: de kern van de eicel versmelt met de kern van een zaadcel.
– Als de kop van een zaadcel is binnengedrongen, ontstaat om de eicel een
bevruchtingsmembraan. Dit is ondoordringbaar voor andere zaadcellen. Bevruchting
door meerdere zaadcellen tegelijk levert geen levensvatbaar embryo op.
– Bevruchting vindt plaats in een eileider.
– Uit de zygote (bevruchte eicel) ontstaat een klompje cellen.
• Innesteling: het klompje cellen zet zich vast in het baarmoederslijmvlies (5 tot 7 dagen na
de ovulatie).
• Zwangerschap.
– Het gele lichaam blijft ongeveer 3 maanden oiv van HCG in stand en blijft progesteron
produceren.
– HCG wordt gevormd door het ‘embryo’ en de placenta (tot drie maanden)
– Onder invloed van progesteron blijft het baarmoederslijmvlies dik en klierrijk. Er
treedt geen menstruatie op.
– Onder invloed van progesteron progesteron wordt de secretie van FSH en LH door de
hypofyse geremd. Er rijpen geen nieuwe follikels in de eierstokken en er vindt geen
ovulatie plaats.
– Na ongeveer 3 maanden neemt de placenta de functie van het gele lichaam over. De
placenta produceert HCG, oestrogenen en progesteron.
Doelstelling 7
Je moet symptomen, besmettingswijzen en genezingsmogelijkheden kunnen noemen van
seksueel overdraagbare aandoeningen.
• Gonorroe (druiper).
Deze samenvatting is gedownload van www.johnhuizinga.nl
© Murmellius2014, www.compudo.nl/murmellius2014
– Symptomen: er komt slijm en etter uit de penis of vagina en het urineren kan pijn
doen.
– Besmettingswijze: door bacteriën, via intiem lichamelijk contact met een besmette
persoon.
– Genezingsmogelijkheden: door een tijdige behandeling met penicilline.
• Syfilis.
– Symptomen: aanvankelijk een zweertje aan de geslachtsorganen, mond, tong of
anus, in een later stadium verlammingen en geestelijke achteruitgang.
– Besmettingswijze: door bacteriën, via intiem lichamelijk contact met een besmette
persoon.
– Genezingsmogelijkheden: door een tijdige behandeling met penicilline.
• Chlamydia.
– Symptomen: vaak afwezig; soms een waterige afscheiding uit de urinebuis of vagina,
of bloedverlies uit de vagina.
– Besmettingswijze: door bacteriën, via intiem lichamelijk contact met een besmette
persoon.
– Genezingsmogelijkheden: door behandeling met penicilline.
• Aids: een aantasting van het afweersysteem tegen ziekteverwekkers.
– Symptomen: geen specifieke.
– Besmettingswijze: door het HIV, via het binnenkrijgen van bloed, sperma, vaginaal
vocht, voorvocht of moedermelk van een besmette persoon (vooral door
geslachtsgemeenschap of doordat meerdere druggebruikers dezelfde spuiten of
naalden gebruiken).
– Genezingsmogelijkheden: geen.
Doelstelling 8
Je moet methoden van anticonceptie kunnen beschrijven en hierbij de betrouwbaarheid
kunnen aangeven.
• Geboorteregeling: een vrouw bepaalt (meestal samen met een man) of zij een kind wil of
niet.
– Anticonceptie: de bevruchting wordt tegengegaan.
• Periodieke onthouding met temperatuurmeting: geen geslachtsgemeenschap in de
vruchtbare periode rond de ovulatie.
– Iedere morgen neemt de vrouw op hetzelfde tijdstip (vóór het opstaan) haar
lichaamstemperatuur op. Als de lichaamstemperatuur gemiddeld 0,3 °C hoger wordt,
heeft ovulatie plaatsgevonden.
– Erg onbetrouwbaar, omdat de lichaamstemperatuur ook hoger kan worden door bijv.
een infectie.
• Coïtus interruptus: de man trekt zijn penis vlak voor de zaadlozing uit de vagina terug.
– Erg onbetrouwbaar, omdat in het voorvocht vóór de zaadlozing al zaadcellen kunnen
voorkomen.
• De ‘pil’: wordt dagelijks ingenomen door de vrouw.
– De pil bevat hormonen waardoor geen ovulatie meer optreedt, de slijmprop in de
baarmoederhals ondoordringbaar wordt voor zaadcellen en geen innesteling op kan
treden.
– Zeer betrouwbaar.
Deze samenvatting is gedownload van www.johnhuizinga.nl
© Murmellius2014, www.compudo.nl/murmellius2014
• Condoom: een hoesje van rubber wordt om de penis geschoven (een ‘vrouwencondoom’
wordt in de vagina aangebracht).
– Een condoom biedt bescherming tegen het overbrengen van ziekteverwekkers (o.a.
het HIV).
– Betrouwbaar.
• Pessarium: een rubber koepeltje dekt de baarmoedermond af.
– Een pessarium moet minstens 8 uur na de geslachtsgemeenschap op zijn plaats
blijven zitten.
– Alleen betrouwbaar als het is ingesmeerd met een zaaddodend middel.
• Zaaddodende middelen (schuimtabletten, spuitbussen, pasta’s): vormen een barrière
voor zaadcellen.
– Onbetrouwbaar, maar ze verhogen wel de betrouwbaarheid van condoom of
pessarium.
• Spiraaltje of ankertje: wordt in de baarmoeder aangebracht en kan gedurende een jaar
of vijf zwangerschap verhinderen.
– Spiraaltjes met koperdraad zijn betrouwbaar.
– Spiraaltjes die langzaam hormonen afgeven zijn zeer betrouwbaar.
• Sterilisatie: de man of vrouw wordt onvruchtbaar gemaakt doordat zaadleiders of
eileiders worden onderbroken.
– Na sterilisatie gaan alle seksuele functies normaal door.
– Een sterilisatie is soms niet meer ongedaan te maken.
– Zeer betrouwbaar.
Doelstelling 9
Je moet de ontwikkeling van embryo, navelstreng en placenta kunnen beschrijven.
• In een eileider ontwikkelt een zygote zich tot een klompje cellen.
– De zygote ondergaat klievingsdelingen (delingen zonder groei).
– Hierdoor ontstaat een klompje cellen, gevuld met vocht. Het klompje cellen is even
groot als de zygote.
– In het klompje cellen bevindt zich de embryoblast (embryonaalknop).
– De trofoblast (de buitenste cellaag) beschermt de embryoblast en zorgt voor de
innesteling.
• Innesteling.
– Het klompje cellen komt 5 tot 7 dagen na de ovulatie in de baarmoeder aan.
– Rond het klompje cellen ontstaan in het baarmoederslijmvlies holten, waar het bloed
van de moeder doorheen stroomt.
– De trofoblast vormt het chorion (het buitenste vruchtvlies). Via uitstulpingen
(vlokken) van het chorion in de holten van het baarmoederslijmvlies neemt het
embryo zuurstof en voedingsstoffen op.
• Uit de embryoblast ontstaan het embryo, de hechtsteel en het amnion (het binnenste
vruchtvlies).
– De hechtsteel ontwikkelt zich tot navelstreng.
– Het amnion geeft aan de binnenkant vruchtwater af. Het amnion komt tegen het
chorion aan te liggen.
– Het vruchtwater beschermt het embryo tegen schokken en tegen uitdroging.
– De eerste twee maanden van de zwangerschap worden in het embryo alle organen in
aanleg gevormd.
Deze samenvatting is gedownload van www.johnhuizinga.nl
© Murmellius2014, www.compudo.nl/murmellius2014
– Vanaf de derde maand wordt het embryo foetus genoemd.
• Uit de hechtsteel ontwikkelt zich de navelstreng met bloedvaten.
– Navelstrengslagaders (van de foetus naar de placenta): hierdoor stroomt bloed dat
rijk is aan koolstofdioxide en andere afvalstoffen.
– Navelstrengader (van de placenta naar de foetus): hierdoor stroomt bloed dat rijk is
aan zuurstof en voedingsstoffen. In de poortader en de onderste holle ader van de
foetus mengt dit bloed zich met bloed dat arm is aan zuurstof en voedingsstoffen.
• In de placenta blijft het bloed van de moeder gescheiden van het bloed van het embryo.
– In de vlokken van het chorion bevinden zich bloedvaten van het embryo.
– Om de vlokken heen bevinden zich bloedruimten in het baarmoederslijmvlies. Door
deze bloedruimten stroomt bloed van de moeder.
• In de placenta vindt uitwisseling van stoffen plaats door diffusie en actief transport.
– Tegenstroomprincipe: moederbloed en embryonaal bloed stromen in tegengestelde
richting langs de vliezen in de placenta.
– Zuurstof en voedingsstoffen (o.a. glucose) gaan van het moederbloed naar het
embryonaal bloed.
– Koolstofdioxide en andere afvalstoffen gaan van het embryonaal bloed naar het
moederbloed.
– Ook ziekteverwekkers, sommige geneesmiddelen, alcohol, nicotine en drugs kunnen
door de vliezen in de placenta heen.
Doelstelling 10
Je moet kunnen beschrijven hoe tweelingen ontstaan en voorbeelden kunnen geven van
verstoorde embryonale ontwikkeling.
• Eeneiige tweeling: het klompje cellen dat uit de zygote ontstaat splitst zich in tweeën.
– Bij de bevruchting zijn één eicel en één zaadcel betrokken.
– Afhankelijk van het tijdstip van de splitsing delen de individuen van een eeneiige
tweeling gezamenlijke of aparte vruchtvliezen en gezamenlijke of aparte placenta’s.
• Twee-eiige tweeling: bij een ovulatie komen twee eicellen vrij.
– Bij de bevruchting zijn twee eicellen en twee zaadcellen betrokken.
• Miskraam of (spontane) abortus: het embryo of de foetus wordt samen met een deel van
het baarmoederslijmvlies afgestoten.
– Mogelijk oorzaken: o.a. onvoldoende progesteronproductie of een erfelijke afwijking
waardoor het embryo niet levensvatbaar is.
• Buitenbaarmoederlijke zwangerschap: innesteling vindt plaats in een eileider, in de
buikholte of in een eierstok.
– Oorzaken: meestal een vernauwing van een eileider, bijv. door een ontsteking.
– Gevolgen: vaak ernstige inwendige bloedingen. Het ingenestelde embryo wordt
daarom operatief verwijderd.
• Bepaalde ziekteverwekkers of medicijnen kunnen afwijkingen bij het embryo
veroorzaken.
– Het rodehondvirus kan bij het embryo blindheid of doofheid veroorzaken.
– Het medicijn DES heeft bij embryo’s een verstoorde ontwikkeling van de
geslachtsorganen veroorzaakt.
Deze samenvatting is gedownload van www.johnhuizinga.nl
© Murmellius2014, www.compudo.nl/murmellius2014
Doelstelling 11
Je moet oorzaken kunnen noemen van verminderde vruchtbaarheid en manieren kunnen
beschrijven om ongewenste kinderloosheid op te heffen.
• Verminderde vruchtbaarheid.
– Bij mannen neemt zowel de hoeveelheid als de kwaliteit van het sperma af.
Mogelijke oorzaken: strakke broeken, een zittende levenswijze.
– Bij vrouwen neemt de vruchtbaarheid af, doordat ze op steeds latere leeftijd hun
eerste kind willen.
– Bepaalde stoffen in het milieu verminderen de vruchtbaarheid, doordat ze
hormoonverstorend werken.
– De voeding en de gezondheidstoestand kunnen van invloed zijn op de
vruchtbaarheid.
• Kunstmatige inseminatie (KI): kan zwangerschap veroorzaken als de man onvruchtbaar
is.
– Bij een vrouw wordt sperma ingebracht van een andere (onbekende) man. Dit
sperma is verkregen via een spermabank.
• In-vitrofertilisatie (IVF): kan zwangerschap veroorzaken als de vrouw onvruchtbaar is,
bijv. door verstopping van de eileiders.
– Van de vrouw worden operatief rijpe eicellen weggehaald. In een voedingsmedium
vinden bevruchting en de eerste ontwikkeling plaats.
– De grootste kans op een succesvolle zwangerschap wordt bereikt door twee klompjes
cellen in de baarmoeder in te brengen (implanteren).
– Als slechts één klompje cellen beschikbaar is, wordt hieruit soms een eeneiige
tweeling of meerling gemaakt (klonen).
– Preïmplantatiediagnostiek (PID): vóór de implantatie wordt aan de hand van één
weggenomen cel bekeken, of het embryo bepaalde ernstige, onbehandelbare
erfelijke aandoeningen bezit.
Doelstelling 12
Je moet kunnen beschrijven hoe de geboorte plaatsvindt en welke veranderingen dan
plaatsvinden bij moeder en kind.
• Ontsluiting.
– Onder invloed van het hormoon oxytocine uit de hypofyse beginnen de weeën
(samentrekkingen van spieren in de baarmoederwand).
– Het onderste deel van de baarmoederwand en de baarmoederhals worden rond het
hoofdje van de foetus getrokken (indaling).
– De opening in de baarmoederhals wordt groter, de vruchtvliezen breken en het
vruchtwater vloeit weg.
• Uitdrijving.
– Door persweeën (krachtige weeën waarbij ook buikwandspieren zich samentrekken)
komt het kind ter wereld.
– Doordat de navelstreng wordt afgeklemd en doorgeknipt, stijgt het
koolstofdioxidegehalte van het bloed van de baby. Hierdoor komt de ademhaling op
gang.
• Nageboorte.
– De placenta, de resten van de navelstreng en de vruchtvliezen worden uitgedreven.
Deze samenvatting is gedownload van www.johnhuizinga.nl
© Murmellius2014, www.compudo.nl/murmellius2014
• De embryonale bloedsomloop bezit aanpassingen waardoor er weinig bloed door de
longen stroomt.
– Een opening tussen rechter- en linkerboezem (ovale venster): hierdoor stroomt een
gedeelte van het bloed meteen van de rechter- naar de linkerboezem.
– Een verbinding tussen de longslagader en de aorta (ductus arteriosis): het grootste
gedeelte van het bloed dat door de rechterkamer wordt weggepompt, komt in de
aorta terecht.
• Veranderingen in de bloedsomloop van een pasgeboren kind:
– de resten van de navelstrengslagaders en -aders verschrompelen en verdwijnen;
– het ovale venster wordt door een klep gesloten (deze klep vergroeit met de
harttussenwand);
– de ductus arteriosis wordt nauwer, verschrompelt en verdwijnt.
• Lactatie.
– Onder invloed van het hormoon prolactine uit de hypofyse komt de productie van
melk door de melkklieren op gang.
– Als reflex op het zuigen aan de tepel komt oxytocine vrij. Onder invloed van oxytocine
wordt de melk naar buiten geperst.
Doelstelling 13
Je moet de levensfasen van de mens kunnen noemen en hierbij kenmerken van groei,
ontwikkeling en veroudering kunnen geven.
• Baby: van 0 tot 1/2 jaar.
– Sterke lichamelijke groei (groeispurt). Tijdens deze groei wordt de verhouding
lichaamsoppervlak: inhoud kleiner. Hierdoor gaat er minder warmte verloren en is
het zuurstofverbruik kleiner per kg lichaamsgewicht.
– Grove motorische ontwikkeling: bijv. zitten, staan, lopen.
– Fijne motorische ontwikkeling: bijv. met de voetjes spelen, blokjes oppakken.
– Sociale ontwikkeling: bijv. reageren op andere mensen.
• Peuter: van 11/2 tot 4 jaar.
– Grove motorische ontwikkeling: bijv. traplopen, tegen een bal schoppen.
– Fijne motorische ontwikkeling: bijv. een torentje bouwen, met een lepel eten.
– Sociale ontwikkeling: bijv. praten.
• Kleuter: van 4 tot 6 jaar.
– Grove motorische ontwikkeling: bijv. fietsen, klimmen.
– Fijne motorische ontwikkeling: bijv. tekenen, veters strikken.
– Sociale ontwikkeling: bijv. met andere kinderen spelen.
• Schoolkind: van 6 tot 12 jaar.
– Sterke geestelijke ontwikkeling: bijv. lezen, schrijven, rekenen.
• Puber: van 12 tot 16 jaar.
– Sterke lichamelijke groei (groeispurt), waarbij de verhoudingen tussen de
verschillende lichaamsdelen veranderen.
– Sterke lichamelijke ontwikkeling: de voortplantingsorganen beginnen te functioneren
en de secundaire geslachtskenmerken komen tot ontwikkeling.
– Geestelijke ontwikkeling: groei naar zelfstandigheid.
• Adolescent: van 16 tot 21 jaar.
– Geestelijke ontwikkeling: geheel zelfstandig worden.
• Volwassene: van 21 tot 65 jaar.
Deze samenvatting is gedownload van www.johnhuizinga.nl
© Murmellius2014, www.compudo.nl/murmellius2014
• Bejaarde: boven 65 jaar.
– Veroudering: de werking van bepaalde organen verslechtert doordat het aantal
lichaamscellen afneemt en cellen minder goed gaan functioneren.
– Er ontstaan ouderdomsziekten, bijv. hart- en vaatziekten, bepaalde vormen van
kanker en aantasting van beenderen en gewrichten.
– Dementie: de achteruitgang van geestelijke vermogens.
Deze samenvatting is gedownload van www.johnhuizinga.nl