Inhoud Inleiding 1 PLANTEN 1.1 Indeling van het plantenrijk 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.4 1.1.5 1.1.6 De groene wereld van de planten Wieren (algen) Mossen Paardenstaarten Varens Zaadplanten 1.2 De bouw van zaadplanten 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.2.5 Wat heeft een plant nodig om te groeien? De bouw en functie van bladeren De bouw en functie van wortels De bouw en functie van stengels Bomen 1.3 De voortplanting van bloemplanten 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.3.6 Geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting Bollen, knollen en uitlopers De bouw en functie van bloemen Bestuiving Bevruchting Zaadverspreiding 1.4 Seizoensverschijnselen 1.4.1 1.4.2 1.4.3 1.4.4 1.4.5 Veranderingen van de leefomgeving Lente Zomer Herfst Winter 1.5 Schimmels en paddenstoelen 1.5.1 1.5.2 1.5.3 Het schimmelrijk De voedingswijze van schimmels De levenscyclus van een paddenstoel Carla Kersbergen & Amito Haarhuis - Natuuronderwijs inzichtelijk - © Uitgeverij Coutinho 7 Kersbergen.indb 7 04-05-2010 15:23:24 2 DIEREN 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 Kenmerken Ongewervelde dieren Gewervelde dieren 2.2 Aanpassingen aan de primaire levensbehoeften 2.3 Aanpassingen aan de winter 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.2.6 Primaire levensbehoeften Aanpassingen om voedsel te verkrijgen Aanpassingen om gevaar te vermijden Aanpassingen om een partner te bemachtigen Natuurlijke selectie Sociaal gedrag 2.3.1 2.3.2 2.3.3 Veranderende habitats Migratie Lichamelijke veranderingen en gedragingen 2.4 Aanpassingen aan de omgeving 2.5 Voortplanting 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.4.4 2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.5.4 Indeling van het dierenrijk Het leven in het water Het leven op het land Het leven in de lucht Warm- en koudbloedige dieren Geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting Eierleggend en levendbarend Gedaanteverwisseling bij insecten Gedaanteverwisseling bij amfibieën 3 EIGEN LICHAAM EN GEZOND GEDRAG 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 Waarneming Zintuigen om te overleven De samenwerking tussen zintuigen, hersenen en spieren De belangrijkste zintuigen Carla Kersbergen & Amito Haarhuis - Natuuronderwijs inzichtelijk - © Uitgeverij Coutinho 8 Kersbergen.indb 8 04-05-2010 15:23:24 3.2 Stevigheid en beweging 3.3 Spijsvertering en voeding 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 Spijsvertering Voedingsstoffen Voeding en gezondheid Schijf van Vijf 3.4 Ademhaling en bloedsomloop 3.5 Voortplanting en seksualiteit 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.5.1 3.5.2 De draagbalken van je lichaam Bescherming van vitale organen Beweging van je armen en benen Vergelijking met het skelet van zoogdieren Het ademhalingsstelsel Het bloedvatenstelsel Vereende krachten Inspanning en rust De Enige Echte Nederlandse Voortplantings- en Seksquiz Seksuele ontwikkeling bij kinderen 4 ECOLOGIE EN MILIEU 4.1 Samenhang in ecosystemen 4.2 Ecosystemen in verandering 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 Wat is een ecosysteem? Voedselrelaties in een ecosysteem De energiestroom in een ecosysteem De voedselkringloop 4.2.1 4.2.2 4.2.3 De dynamiek van ecosystemen Veranderingen in een populatie Successie 4.3 Menselijke invloeden op ecosystemen 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.3.4 De wisselwerking tussen mensen en hun omgeving Milieuproblemen Klimaatverandering Duurzame ontwikkeling Carla Kersbergen & Amito Haarhuis - Natuuronderwijs inzichtelijk - © Uitgeverij Coutinho 9 Kersbergen.indb 9 04-05-2010 15:23:24 5 NATUURKUNDIGE VERSCHIJNSELEN 5.1 Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen 5.2 Magnetisme 5.3 Elektriciteit 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 Verschijningsvormen De invloed van warmte op de verschijningsvorm van een stof Eigenschappen van water Eigenschappen van lucht Wat is magnetisme? De werking van een magneet Magneetvelden Magnetisme en elektriciteit 5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.3.4 5.3.5 5.3.6 Statische elektriciteit Elektrische stroom Stroomkringen Geleiding, isolatie en weerstand Serie- en parallelschakelingen Experimenteren met elektriciteit 5.4 Geluid 5.5 Licht en kleur 5.4.1 5.4.2 5.4.3 5.4.4 5.5.1 5.5.2 5.5.3 5.5.4 5.5.5 5.5.6 Wat is geluid? Verplaatsing van geluid Geluiden verschillen Weerkaatsing van geluid Lichtbronnen Wat is licht? Weerkaatsing en absorptie van licht Breking van licht De kleuren van de regenboog Kleuren zien Carla Kersbergen & Amito Haarhuis - Natuuronderwijs inzichtelijk - © Uitgeverij Coutinho 10 Kersbergen.indb 10 04-05-2010 15:23:24 6 TECHNISCHE INZICHTEN 6.1 Wat is techniek? 6.2 Constructies 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.3 Energieomzettingen 6.3.1 6.3.2 6.3.3 Wat is energie? Energiebronnen Energieomzettingen 6.4 Bewegings- en overbrengingsprincipes 6.4.1 6.4.2 6.4.3 6.4.4 6.4.5 6.5 6.5.1 6.5.2 6.5.3 Een stevig huis Materialen Verbindingen Vormen Overbrengingen Van een rechtlijnige naar een rechtlijnige beweging Van een ronddraaiende naar een ronddraaiende beweging Van een ronddraaiende naar een rechtlijnige beweging Van een rechtlijnige naar een ronddraaiende beweging Informatie- en communicatietechnologie Telecommunicatie Computer Apparaten met een ingebouwde computer 7 WEERSVERSCHIJNSELEN EN HEMELLICHAMEN 7.1 7.1.1 7.1.2 7.1.3 7.1.4 7.1.5 7.1.6 7.1.7 Weersverschijnselen Zo veranderlijk als het weer Temperatuur Luchtdruk Wind Bewolking Neerslag Weersvoorspelling Carla Kersbergen & Amito Haarhuis - Natuuronderwijs inzichtelijk - © Uitgeverij Coutinho 11 Kersbergen.indb 11 04-05-2010 15:23:24 7.2 7.2.1 7.2.2 7.2.3 7.2.4 7.2.5 7.2.6 Hemellichamen en natuurverschijnselen De basis voor onze tijdrekening en kalender Seizoenen Zons- en maansverduistering De acht planeten Kijken naar de sterren en planeten Sterrenbeelden Naamzoeklijsten 1 2 3 4 5 6 Bermplanten Bomen in blad Boomvruchten Waterdieren Bodemdieren Vogels Illustratieverantwoording Trefwoordenregister Doe-opdrachtenregister Carla Kersbergen & Amito Haarhuis - Natuuronderwijs inzichtelijk - © Uitgeverij Coutinho 12 Kersbergen.indb 12 04-05-2010 15:23:25