Voeding en slikken
advertisement
Pathofysiologie van het slikken Marijke Vanderheyden Logopediste Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Hoe verloopt het normale eten en drinken tracht een antwoord te formuleren ! Waar steek je het voedsel in je mond? Hoe is de stand van je mond? Aan welke kant kauw je? Is je mond dicht tijdens het kauwen? Hoe vaak kauw je op een brok voedsel? Wat doe je met de voedselbrok als je praat tijdens het eten? Wat gebeurt er met je ademhaling tijdens het kauwen / tijdens het slikken? Wanneer ontstaat een slikreflex? Kan je slikken auditief/visueel/tactiel controleren? Hoe vaak slik je op een normale brok voedsel ? Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Het normale eten en drinken Hebben je wangen tijdens het eten een functie? Wat doet je tong tijdens / met het eten? Bij welke stand van het hoofd kan je het makkelijkst / veiligst slikken? Waarom? Waar staat het kopje t.o.v. je mond bij drinken? Welke weg legt het vocht af in je mond? Hoeveel slokken kan je na elkaar nemen? Zijn al je slokken even groot? Wat doe je met je speeksel? Hoeveel speeksel produceer je ongeveer per dag? Wat moet je kunnen om te drinken met een rietje? Hoelang duurt een maaltijd? Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Het normale eten en drinken Hoe vaak eet je iets per dag? Hoe vaak drink je iets per dag? Hoeveel vocht heb je nodig per dag? Hoeveel calorieën heb je nodig per dag? Hoe vaak slik je per dag? Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Normaal slikproces Perfect getimed open en dicht gaan van verschillende kleppen Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Spieren slikken Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Bezenuwing slikken Nervus facialis Nervus hypoglossus: tongfunctie Bewegen van de mond Nervus glossopharyngeus Nervus vagus slikken Nervus trigeminus kauwen Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Coördinatie en controle Eten en slikken zijn activiteiten waarbij meerdere neurologische centra, zenuwen en spieren zijn betrokken. Het geheel verloopt in drie fasen: een orale (in de mond), een faryngeale (in de keelholte) en een oesofageale (in de slokdarm). Elke fase wordt door een verschillend neurologisch mechanisme bestuurd. De orale fase is geheel willekeurig en wordt vooral gecoördineerd door de mediale temporale kwab en het limbische systeem van de hersenschors met bijdragen van de motorische cortex en andere centra in de hersenschors. De faryngale fase wordt aangezet door de orale fase en wordt op haar beurt gecoördineerd door het slikcentrum in het verlengde merg en de pons. De reflex wordt opgewekt door sensoren in de keelholte als de voedselbrok daarnaartoe wordt geduwd door de tong. Slikken is een mechanisme waarbij zowel willekeurige skeletspieren, de tong, als gladde spieren van de keelholte en slokdarm worden gebruikt. De faryngale en oesofagale fasen worden door het autonome zenuwstelsel aangestuurd. Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Slikproces – orale fase Willekeurig Kauwen, mengen met speeksel Tong maakt en verplaatst de bolus Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Slikproces – faryngale fase Onwillekeurig en reflectoir Luchtwegen worden afgesloten Hoofd in flexie – epiglottis sluit de luchtweg af Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Slikproces – Oesofagale fase Onwillekeurig en reflectoir Bovenste deel van de keel terug tot rust en alles terug naar uitgangspositie Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Veilig eten en drinken Als je drinkt / eet, moet de drank / voedselbrok via de slokdarm naar de maag gaan Er mag niets naar de luchtweg gaan: gevaar voor aspiratiepneumonie Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Ademen – slikken Adem in Stop ademhaling Slik Adem uit Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Slokdarm 2 cm breed , 25 cm lang Peristaltische bewegingen Rechts zijkant in de maag (minder druk op de slokdarm bij bvb. bewegen, hoesten, lachen) Vocht langs korte rechterkant Eten botst tegen de langere kant (scheiden van kneden en doorlaten) Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Slokdarm Met vezels vast aan ruggemerg Kin omhoog, slokdarm rekt uit, smaller, beter afsluiten onder en boven Rechte houding beter tegen zure oprispingen dan een gebogen houding Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Maag een halvemaanvormig, scheef zakje: de rechterkant van de maag is veel korter dan de linker Een maaltijd blijft gemiddeld 1 tot 3 uur in de maag Vloeibaar voedsel sneller dan vast voedsel Hoe vetter de maaltijd, hoe langer het duurt Kleine porties naar 12- vingerige darm => ongeveer 65.000 kilo eten en drinken tijdens een mensenleven Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Speeksel 3 paar grote speekselklieren : Oorspeekselklieren Onderkaakspeekselklieren Ondertongspeekselklieren veel kleine klieren in lippen, gehemelte, kaak, tong Speeksel als er een aanleiding is (voedsel) Kliertjes onder tong -> altijd speeksel (tot 1 l per dag) => totaal tot 1 ½ l per dag Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Speeksel Speeksel = gefilterd bloed / rode bloedcellen worden tegengehouden, andere stoffen blijven = ook pijnstillers (> morfine = opiorfine) Mond is heel gevoelig voor pijn, zonder pijnstillers in speeksel nog veel erger (vandaar minder keelpijn na eten) Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Speeksel Biedt bescherming tegen foute bacteriën (mucine) ‘s Nachts minder speeksel waardoor onfrisse mondgeur en keelpijn ‘s morgens => belang van ‘s avonds en ‘s morgens poetsen Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Speekselcontrole Evolueert zoals de ontwikkeling op andere gebieden (motorisch, sociaal, groei,…) Oefenen en integreren verlopen automatisch Speekselafzet afhankelijk van leeftijd, tanden krijgen, dieet, ziekte vb. reflux Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Kwijlen (drooling) Geen consensus over leeftijd, bij drooling > 4jr advies en behandeling Meestal niet door teveel speeksel maar door te weinig slikken Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Kwijlen – Ziekte van Parkinson 25 à 30 % van de personen met de ziekte van Parkinson Niet teveel speeksel, maar niet kunnen wegslikken Een combinatie van drie factoren: een openstaande mond (een onderdeel van het maskergelaat) een verminderd vermogen om het speeksel weg te slikken de typische voorovergebogen houding. Logopedisch centrum Leuven H. Kalf 24/03/2017 Eten van de lepel Interactie met omgeving Mond openen Afhappen Bron : radboudumc Logopedisch centrum Leuven Transport en slikken 24/03/2017 Eten van de lepel Bij kinderen: aanleren van een nieuwe vaardigheid motorisch leren en motorische controle sensorische input : terug- en vooruitkoppelen om de motorische activiteit aan te passen en te verfijnen Bij volwassenen : automatisch proces door motorisch geheugen Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Eten van de lepel Problemen: Eten met de lepel : afhappen transport verslikken kokhalzen houding Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Kauwen = Fijn maken van voedsel Tong onderzoekt wat er gedaan moet worden Tong brengt eten naar de kiezen Openen en sluiten van de kaken door kauwspieren m temporalis m masster Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Kauwen Tong en wangen houden de voedselbrok tussen de kiezen (Vanaf 10 maanden meer laterale tongbewegingen om voedsel naar zijkant te brengen) Voldoende gekauwd: transport van bolus naar achter/slikken Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Kauwen Kauwen tot de hap goed voelt om door te slikken 20 tot 30 keer per hap Het lichaam wordt gewaarschuwd De maag wordt voorbereid, meer speeksel Wisselen van kant in de mond ( voorkomt overbelasting) Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Kauwen Problemen: Kauwen: eerder sabbelen niet naar kauwvlakken brengen niet lang genoeg in de mond kokhalzen niet lang genoeg kauwen onvoldoende bijtkracht Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Dementie: problemen met eten met bestek, met kauwen De persoon met dementie herkent de situatie niet meer herkent voedsel en drank niet meer weet niet meer hoe te eten/drinken kan het materiaal niet meer gebruiken weet niet meer wanneer er eten in de mond zit … = agnosie / apraxie Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Reflexen reflex stimulus Tijdstip van verdwijnen Wurgreflex Aanraken achterste deel tong Levenslang aanwezig Hoestreflex Voedsel/speeksel in bovenste luchtwegen Levenslang aanwezig Slikreflex Aanraken gehemeltebogen, zachte verhemelte Levenslang aanwezig Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Wurgreflex = beschermreflex tegen ongewenst materiaal in de farynx, dat niet ingeslikt maar ook niet ingeademd moet worden Bestaat vanaf de geboorte, tot ongeveer 5 maanden meer vooraan in de mond Vanaf gebruik van vast voedsel meer achteraan Orofarynx maakt verschil tussen gewenst en ongewenst Beschermt dus niet tegen verslikken maar tegen ongewenst inslikken H. Kalf Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Hoestreflex = een explosieve uitademing door prikkeling van de luchtwegen waardoor reiniging van slijm en vreemde voorwerpen = een symptoom, geen aandoening = een bescherming Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Reflexen reflex stimulus Tijdstip van verdwijnen Zoekreactie Licht aanraken van mondhoek of wang 3 maanden Zuig-slikreactie Aanraken tong, hard verhemelte met speen of vinger Rond 3 maanden over in willekeurig zuigen Ritmische bijtreactie Stimuleren van tandvlees 9 tot 12 maanden Transverse tongreactie Aanraken van laterale tongranden 6 maanden Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Reflexen Bij aangeboren hersenaandoeningen : Niet verdwijnen – ontwikkelingsachterstand Bij niet-aangeboren hersenaandoeningen (NAH): vb. dementie Terug optreden Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Houding Een goede hoofdpositie is afhankelijk van een goede rompcontrole en bekkenstabiliteit bekkenstabiliteit rompcontrole hoofdcontrole kaakstabiliteit Tongcontrole Lipbeweeglijkheid Wanneer het hoofd niet stabiel is, zullen de fijnmotorische bewegingen van kaak, lippen en tong belemmerd waardoor een efficiënt eetpatroon Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Houding Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Houding Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Dysfagie - presbyfagie Dysfagie: de slikfunctie is zodanig verstoord dat het veilig/efficiënt doorslikken van voeding/drank verhinderd wordt Presbyfagie: door normaal verouderen is er een wijziging in de slikfunctie maar het is niet pathologisch Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Wie is dysfagie-kandidiaat? Iedereen met verstandelijke en/of cognitieve beperkingen die het vlotte verloop van de maaltijden kunnen hinderen met mechanische en/of neurologische aandoeningen die het slikproces kunnen beïnvloeden Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Wie is dysfagie-kandidaat ? Iedereen die afhankelijk is voor voeding, voor mondhygiëne met ouderdomsgerelateerde ziekteprocessen bovenop verminderde functionele reserves Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Dysfagie Een slikstoornis die kan optreden op de verschillende niveaus van het slikproces: orale, faryngeale, oesofageale fase Ongeacht de ernst van de stoornis Ongeacht de etiologie www.dysfagie.com Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Oorzaak Gedrag Mechanische oorzaken Neurologische oorzaken Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Gedrag Verminderde alertheid, waakzaamheidstoestand Versterkte emoties Beoordelingsfouten Afleiding Foutieve coördinatie ademen, spreken, slikken verhogen kans op ‘mis’slikken Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 ‘Gedrag’ dementie De persoon met dementie begint niet te eten klemt de lippen stijf op elkaar draait het hoofd weg spuugt al het eten weer uit wordt boos weigert te eten/drinken vindt niets lekker wil andere voeding is snel afgeleid prutst aan allerlei praat voortdurend … eten, drinken geven wordt moeilijk, de maaltijd kan op een drama uitlopen Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Mechanische oorzaken Structurele veranderingen in het hoofd-hals gebied waardoor de mechaniek van het slikproces niet meer goed functioneert. De omvang van het slikprobleem wordt bepaald door de aard, omvang en locatie van de mechanische oorzaak. Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Mechanische oorzaken Verstopte neus, habitueel mondademen Kort tongriempje Gebit, kiespijn Pijnlijk kaakgewricht Ademhalingsproblemen (vb. COPD) Stemproblemen vb. paralyse Maagproblemen: gastro oesofagale reflux Verstoorde sensorische input Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Mechanische oorzaken Ontstekingen, tumoren, radiotherapie, chemotherapie, operaties in het mond- en keelgebied Xerostomie Schisis Tracheacanule Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Neurologische oorzaken Centrale hersenaandoeningen zoals CVA, hersentrauma, neurochirurgische ingreep, hersenvliesontsteking, cerebral palsy. De plaats van de beschadiging bepaalt welke soort slikproblemen er ontstaan Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Neurologische oorzaken Neurodegeneratieve ziekten ( progressieve aandoeningen van het centrale zenuwstelsel) zoals ziekte van Parkinson, dementie, MS Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Neurologische oorzaken Neuromusculaire aandoeningen (de perifere zenuw, de overgang naar de spier of de spier zelf) zoals ALS, ziekte van Duchenne Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Kinderen Indeling in groepen Problemen van voorbijgaande aard vb. prematuur Problemen bij kinderen met vertraging in de ontwikkeling vb. syndroom Problemen bij kinderen met chronische aandoeningen vb. CP Problemen bij kinderen met progressieve aandoeningen vb. spieraandoeningen In elke groep : kinderen met anatomische afwijkingen Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Dysfagie – waarom ons zorgen maken? Invloed op Welzijn van de persoon, levenskwaliteit, risico op overlijden De voedingstoestand (malnutritie, dehydratatie) De longfunctie (pneumonie) Het gedrag Aansprakelijkheid van hulpverlener Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Slikevaluatie Orale fase, faryngale fase, oesofagale fase Controleren van orale motoriek, slikreflex Beschermingsreactie als hoesten, kuchen Stem Het gebit www.dysfagie.com Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Symptomen van mogelijke slikproblemen Vaak hoesten, proesten, kuchen Een ‘natte’, borrelende stem voor / tijdens / na de maaltijd bij mondhygiëne Speeksel- en / of voedselverlies Te lange maaltijd ( > 25 minuten) Niet wegslikken, hamsteren Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Symptomen van mogelijke slikproblemen Stille aspiratie Gewichtsvermindering Koorts Vermoeidheid Ademhalingsmoeilijkheden Gedragsproblemen tijdens de maaltijden ( onrust, geen eetlust) Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Aspiratiepneumonie Infectie van de pleura of het longparenchym door inhalatie van stoffen uit de orofarynx geïnfecteerd met micro-organismen vb. voedseldeeltjes, braaksel, speeksel, sondevoeding Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Interdisciplinair Dysfagie : interdisciplinaire aanpak waarbij de patiënt centraal staat, niet louter vanuit medisch standpunt vooral als mens met een problematische primaire behoefte: voeding Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 ICF: International Classification of Functioning Disability and Health een classificatie van het menselijk functioneren. ordent op systematische wijze aspecten van de functionele gezondheidstoestand van de mens, die verband houden met gezondheidsproblemen. bevat de termen nodig voor het beschrijven van de gezondheidstoestand van de mens op drie verschillende dimensies · de dimensie van het menselijk organisme · de dimensie van het menselijk handelen · dimensie van deelname aan het maatschappelijk leven Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Internationale classificering van functioneren Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 ICF model dysfagie Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Mondzorg: verhoogde kans op aspiratiepneumonie 84 jaar dementie werkt weinig mee met de mondzorg Plaque , tandsteen, gingivitis, parodontitis, cariës Advies: poetsen, poetsen, poetsen en nog eens poetsen Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Mondzorg Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Mondzorg Steeds minder ouderen met een losse gebitsprothese Indien toch: Spoel de gebitsprotheseborstel af na gebruik. Bewaar de borstel met de borstelkop omhoog. Bewaar de gebitsprothese droog in een gebitsprothesebakje. Gebruik kleefpasta op advies. Gebruik geen bruistabletten. Bij implantaat is 200% mondhygiëne nodig Bij eigen tanden: frequent poetsen – niet noodzakelijk met tandpasta Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Mondzorg Door de afhankelijkheid, de lage zelfredzaamheid, het gebruik van medicijnen zijn personen met een beperking (oud of jong) vatbaarder voor mondproblemen Mondverzorging vraagt extra aandacht De natuurlijke reiniging vermindert De spontane, onbewuste reiniging vermindert sterk verhoogde kans op aspiratiepneumonie Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Mondzorg Ook de tong moet gepoetst worden tongschraper Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Mondhygiëne speeksel is even gevaarlijk als voedsel en drank liefst meerdere malen per dag, zeker ‘s morgens en na de maaltijden ook bij NPO aandacht voor resten in de mond/hamsteren Ook aandacht hebben voor de neushygiëne! Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Referenties o.a. www.prelogopedie.nl www.kinderneurologie.eu http://docplayer.nl www. anatomie-amsterdam.nl Sheppard J.J., 2002; Dysphagia disorder survey and dysphagia management staging scale. Radboud umc Lenie van den Engel-Hoek Radboud umc Karen van Hulst Dysfagie.info Enders G., De mooie voedselmachine. 2014 Publicatie M. D’hondt, M. De Bodt Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017 Marijke Vanderheyden Logopediste Logopedisch centrum Leuven 24/03/2017
