NIEUWE INZICHTEN IN EEN RAADSELACHTIGE STOORNIS

I
NIEUWE INZICHTEN IN EEN RAADSELACHTIGE STOORNIS
Intense stemmingswisselingen en een chronisch gevoel van leegte, dat is waar
mensen met borderline mee moeten leven. Lange tijd was het een van de minst
begrepen persoonlijkheidsstoornissen. Bovendien leek borderline vrijwel niette
behandelen. Maar daar is recent verandering in gekomen.
TEKST: MANON
'Het ergste wat je vroeger kon doen,
was een patiënt een borderliner noemen,' zegt de Amerikaanse psychiater
Antonia New. Borderline stond tot eind
vorige eeuw te boek als een vrijwel onbehandelbare persoonlijkheidsstoornis
waar weinig over bekend was. Dat
bleek al uit de benaming: de term
'grens' was niet voor niets gekozen.
Eind jaren dertig verdeelde de wetenschap psychische stoornissen onder in
psychoses (verwardheid) en neuroses
(angst- en sremmingsstoornissen). Borderline werd gebruikt voor mensen die
eigenlijk in beide categorieën waren in
te delen. Ze werden beschouwd als
grensgevallen waarmee nauwelijks iets
was aan te vangen. Therapeuten stonden niet altijd te springen om iemand
met borderline te behandelen. Cliënten
hadden door hun extreme sternmingswisselingen de reputatie lastig te zijn,
ook voor de therapeut.
De afgelopen jaren zijn er andere inzichten ontwikkeld in de oorzaak van
borderline én in de behandeling ervan.
Nu blijkt dat deze aandoening veel beter
te behandelen is dan lang werd verondersteld. De vijf belangrijkste vragen over
borderline, met nieuwe antwoorden uit de
wetenschap.
86
PSYCHOLOGIE
MAGAZINE
FEBRUARI
2013
SIKKEL
BEELD: LIZZY BAX
1
BORDERLINE, WAT
IS DAT OOK ALWEER?
Borderline persoonlijkheidsstoornis treft
naar schatting 2 procent van de bevolking, meer vrouwen dan mannen. Dat
betekent dat iedereen minstens één persoon met borderline kent. Toch blijven
veel borderlinepatiënten voor hun omgeving onopgemerkt. Hun gedrag toont
zich namelijk vooral in intieme relaties.
Ouders, kinderen, beste vrienden en
partners zien een kant van de borderliner
die voor de buitenwereld soms onzichtbaar blijft.
Mensen met borderline zijn impulsief,
hebben sterke stemmingswisselingen en
last van onbeheerste agressie. Ze worden
vaak overspoeld door emoties. Ze zijn
bang in intieme relaties. Borderliners
worden ook welomschreven als zwartwitdenkers; ze beschouwen de mensen
in hun omgeving als goed of fout en
wisselen overmatig idealiseren en kleineren af - een tussengebied is er niet.
Hun onvoorspelbare en soms claimende
gedrag zet uiteindelijk elke intieme relatie
onder druk. Borderliners zoeken voort-
durend naar aanwijzingen dat de ander
niet van hen houdt, en zodra ze dat bewijs
gevonden hebben worden ze woedend en
stoten ze de ander van zich af. Daarmee
bereiken ze juist dat waar ze zo bang
voor waren: dat ze worden verlaten.
Niet alleen hun dierbaren hebben daar
last van. De grootste last dragen borderliners zelf. Waar andere mensen zichzelf
als een constante ervaren in de loop van
hun leven, weten mensen met borderline
eigenlijk niet wie ze zijn. Ze hebben tegenstrijdige beelden van zichzelf die ze
niet kunnen integreren. Daardoor voelen
ze zich permanent leeg. Hun impulsieve
gedrag brengt hen vaak in moeilijkheden.
Ze hebben moeite om relaties te onderhouden of werk te behouden, en geregeld
brengen ze zichzelf in gevaar door roekeloos gedrag.
2
HOE KOM JE AAN
DEZE STOORNIS?
Voor het ontwikkelen van deze ernstige
persoonlijkheidsstoornis moet een bepaalde aanleg aanwezig zijn. Stemrningswisselingen, impulsiviteit en angstigheid
bij een borderlinepatiënt zijn aangeboren
eigenschappen. Maar deze aanleg komt
I
niet tot uiting zonder bepaalde stressvolle gebeurtenissen.
70 procent van de mensen met borderline zegt in hun jeugd seksueel, fysiek of
emotioneel misbruikt te zijn. Meestal is
dat gebeurd tussen hun 6de en r ade
jaar. Ookzeggen velen dat hun ouders
overbeschermend, inconsistent,verwaarlozend ofveeleisend waren. Een van de
gangbare theorieën is dat een ernstig
jeugdtrauma een verandering veroorzaakt in iemands stressregulatiesysteem.
De stoornis uit zich daarna meestal pas
in diens late adolescentie of vroege volwassenheid, en meestal- maar niet
noodzakelijk - na een andere stressvolle
gebeurtenis, zoals de dood van een dierbare, die de aandoening 'aanzet'.
Hoewel seksueel misbruik samenhangt met borderline, is er geen oorzakelijk verband. De meeste mensen die
als kind misbruikt zijn, ontwikkelen
geen borderline persoonlijkheidsstoornis. De gedachtegang van wetenschappers op dit moment is dat er, om deze
stoornis te ontwikkelen, verschillende
ingrediënten nodig zijn: traumatische
jeugdervaringen én aangeboren persoonlijkheidseigenschappen én emotionele verwaarlozing waardoor iemand zich
niet veilig heeft kunnen hechten aan zijn
ouders of verzorgers.
3
1N HOEVERRE IS
BORDERUNE ERFEUJK?
Wanneer een van de ouders borderline
heeft, is de kans dat hun kind ook borderline ontwikkelt vijf keer zo groot als
bij kinderen waar de stoornis niet in de
directe familie voorkomt. Maar omdat
borderline afhankelijk is van complexe
factoren is het moeilijk te zeggen in hoeverre deze aandoening als geheel erfelijk
is. Bekend is wel dat mensen met borderline lage hoeveelheden van het gelukshormoon serotonine in hun bloed
hebben. Ook is aangetoond dat bij apen
een structureel lage aanmaak van serotonine leidt tot uitzonderlijk impulsief,
agressief en zelfdestructief gedrag. Deze
88
PSYCHOLOGIE MAGAZINE FEBRUARI 2013
Hoe herken je een borderliner?
Hoe eerder borderline wordt vastgesteld, hoe
groter de kans op een succesvolle behandeling, In het handboek van psychiatrische
stoornissen, OSM-IV, staan negen kenmerken, Voor een diagnose borderline moet
iemand aan vijf daarvan voldoen,
apen vertonen,wanneer ze opgroeien in
een killeomgevingzonder moeder,gedrag
dat zeer vergelijkbaaris met een borderlinestoomis. Wanneer apen die structureel te
weinig serotonine aanmaken wélliefdevol worden verzorgd en zich veiligweten
te hechten, vertonen ze zulk gedrag niet.
Dat ondersteunt de theorie dat borderline
een erfelijke component heeft, en dat
opgroeien in een onveilige omgeving ertoe kan leiden dat de stoornis tot uiting
komt.
4
1s BORDERUNE
'
ZICHTBAAR IN HET BREIN?
De ontwikkeling van apparatuur die
hersenscans kan maken is van grote invloed geweest op het begrijpen van de
stoornis. Met behulp van MRI-scansheeft
de Amerikaanse psychiater Antonia New
de afgelopen tien jaar bewezen dat borderlinepatiënten minder verbindingen
hebben tussen de amygdala - het emotionele brein - en de prefrontale cortex,
het verstandige brein. In een ander onderzoek liet New gezonde proefpersonen
en proefpersonen met borderline een
computerspel spelen waarvan bekend is
dat het agressie opwekt bij de speler.
Door middel van PET-scanswas te zien
dat het spel bepaalde activiteit in de
hersenen veranderde; oplichtende plekken duidden op warmte en dus hoger
brandstofverbruik. In de hersenen van
de borderliners draaide vooral het primitieve, emotionele brein harder. Bij de
controlegroep vond de meeste activiteit
plaats in het verstandige brein: bij hen
volgde direct na de eerste boosheid de
I Bekijk de negen kenmerken van borderline
op psychologiemagaztne.nl/borderllne
I Benieuwd of u zelf borderline-trekken hebt?
Op psychologemagaznenl/tests kunt u dat
onderzoeken, De uitslag biedt uiteraard
geen diagnose, maar wel een indicatie,
verstandige rem vanuit de prefrontale
cortex. De werking van hun amygdala
werd dus van bovenaf geremd. Bij de
borderliners bleef de meeste activiteit
plaatsvinden in het emotionele brein.
Deze hersenbeelden laten dus zien dat
heftige emoties bij mensen met borderline
minder goed worden gereguleerd door
het verstandige brein, de prefrontale
cortex. Het is alsof bijhen de natuurlijke
rem ontbreekt. Dat zou verklaren waarom mensen met borderline van het ene
op het andere moment onredelijk boos
kunnen worden, of hevig geëmotioneerd
raken door een bepaalde gebeurtenis.
Deze bevindingen sluiten aan bij de
op dit moment gangbare emotional dysregulation hypothesis, die stelt dat er in
het brein van borderliners aantoonbaar
weinig verbindingen zijn tussen de
amygdala en prefrontale cortex. Het
zou verklaren waarom ze emoties veel
intenser beleven dan de meeste anderen,
en ook waarom ze moeite hebben hun
emoties in goede banen te leiden. De
amygdala speelt een belangrijke rol bij
het reguleren van agressie en angst. '
Deze oer-emoties worden normaal gesproken afgeremd en bestuurd door ons
verstandige brein. Maar blijkbaar is dat
bij borderliners niet het geval.
Dat ontbreken van een verstandige rem
doet denken aan kinderhersenen, die nog
in ontwikkeling zijn. Net als een kind
wiens lego-toren per ongeluk omvalt,
kan een borderliner om de kleinste dingen
in woede ontvlammen. En zoals een kind
vijf minuten later weer vrolijk door de
kamer huppelt, zo kan een borderliner
eenzelfde plotselinge omslag in stemming tonen.
Op een recent congres inAmsterdam
./
"
I
klonkeen nieuwe,fascinerende theorie.
Opvallend is namelijk dat in de hersenen
van borderliners relatief weinig activiteit
te zien is in het gebied van Broca, een van
de taalgebiedjes en verantwoordelijk voor
onze innerlijke stem. Dat zou, ook al is
het nog niet met zekerheid vastgesteld,
kunnen verklaren waarom mensen met
borderline een gevoel van leegte hebben.
Het ontbreken van de innerlijke stem
zou dus invloed kunnen hebben op het
ik-gevoel.
5
,
\
\
VALTER IETS AAN
BORDERUNE DOEN?
De klassieke therapieën hebben weinig
effect bij patiënten met een persoonlijkheidsstoornis. Dreiging met zelfdoding
en snel wisselende symptomen maken
bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie
lastig. In elke behandelsessie lijken
borderliners weer een ander probleem
te hebben. Bovendien is hun emotionele
toestand zo wisselvallig, dat ze moeilijk
te begrijpen zijn. Pas in de jaren negentig
werden de eerste succesvolle therapieën
ontwikkeld speciaal voor borderliners.
In eerste instantie slaagden deze methoden er vooral in het aantal zelfdodingen
terug te dringen, maar lukte het niet om
de stoornis aan te pakken.
In diezelfde tijd ontwikkelde de Amerikaanse psycholoog ]effrey Young zijn
schematherapie. Young gaat ervan uit
dat iedereen in zijn jeugd overtuigingen
- schema's - vormt over de werkelijkheid.
Een schema is eigenlijkje gevoeligesnaar:
zo'n negatieve overtuiging beïnvloedt je
gedrag op een manier die telkens tot problemen leidt. De meeste mensen hebben
verschillende gevoelige snaren die ook
nog eens tegelijkertijd kunnen opspelen.
Wanneer een of meer van die schema's
geraakt worden, kun je in een bepaalde
gemoedstoestand komen. Veel van deze
schema's en gemoedstoestanden zijn in
de (vroege) jeugd ontwikkeld in contact
met andere mensen. Het doel van de
therapie is het veranderen van schema's.
Hierdoor verandert ook de manier van
denken, voelen en het gedrag dat bij die
schema's hoort. (Een uitgebreid artikel
over schematherapie stond in het decernbernummer van Psychologie Magazine.)
Uit een Nederlands onderzoek bleek
dat ruimde helftvan de borderlinepatlënten
die schematherapie hadden gevolgdna vier
jaar was hersteld, en dat bij in totaal
tweederde een flinke verbetering van de
symptomen meetbaar wasCroepstherapie blijkt zelfs nog effectiever dan de
individuele schematherapie. Volgens
Amerikaanse onderzoekers voldeed 94
procent van de deelnemers na acht
maanden groepstherapie niet meer aan
de criteria van borderline persoonlijkheidsstoornis. Aan de Universiteit van
Maastricht vindt momenteel een groot
onderzoek plaats naar het effect van
groeps-schematherapie bij borderline
persoonlijkheidsstoornis, onder leiding
van hoogleraar Arnoud Arntz. De voorlopige resultaten vari deze groepsbehandeling bij de RIAGG Maastricht zijn al
rijk onderdeel. Daarnaast leert de cliënt
allerlei communicatievaardigheden en
technieken om met acute crisissituaties
om te gaan. 'Radicale acceptatie van het
leven zoals het is, niet zoals het zou
moeten zijn,' zo omschrijft Linehan
haar methode.
Een van de dingen die patiënten leren,
zo vertelde Linehan op het borderlinecongres in Amsterdam, is dat ze emotionele uitbarstingen kunnen voorkomen
door het toepassen van plotselinge temperatuurwisselingen, zoals hun handen
afwisselend onder heet en koud stromend
water houden. Het effect is volgens haar
groot, al werkt het alleen op de korte
termijn. 'Doorplotselingetemperatuurverschillenkunje ineens even helder denken
en beter nadenken overje emoties,' zegt
Linehan. Ook leren cliënten hun emoties
te beschrijven: 'Alleen al het benoemen
van een emotie werkt regulerend.'
Opvallend detail: pas in 20II maakte
Linehan op 67-jarige leeftijd bekend dat
70 procent van de mensen met borderline zegt in hun jeugd seksueel, fysiek of
emotioneel misbruiktte zijn
even hoopgevend. Herkenning, van elkaar leren en onderlinge steun dragen
volgens de onderzoekers bij aan het
succes. Doordat de deelnemers elkaars
problemen herkennen, voelen ze zich
sneller veilig.
Een andere effectieve therapie is specifiek gericht op het behandelen van de
ernstigste symptomen van de stoornis,
zoals zelfbeschadiging en suïcidaal gedrag. Vrijwel alle borderliners denken
weleens aan zelfmoord. Een aanzienlijk
deel doet zelfmoordpogingen of houdt
zich bezig met automutilatie. Eenop de
tien borderliners overlijdtzelfsdoor zelfmoord.De Amerikaanse hoogleraar psychologie Marsha Linehan ontwikkelde
daarom dialectische gedragstherapie,
een methode die de cliënt wil laten inzien
dat het leven de moeite waard is. Mindfulness en acceptatie vormen een belang-
ze zelf borderlinepatiënt was, en als
r z-jarige in een kliniek was opgenomen
na zelfmoordpogingen en automutilatie.
Na een behandeling met elektroshocks
en zware medicijnen beloofde ze zichzelf
een manier te vinden waardoor andere
borderliners niet door dezelfde hel hoefden te gaan als zij. De Linehan-methode
brengt het aantal zelfmoordpogingen en
gevallen van automutilatie tot de helft
terug .•
Heeftu een vraagover borderline?
Plusabonnees kunnen hun persoonlijke
vraag over deze aandoeningvoorleggen
aan borderline-onderzoeker Amoud
Arntz, hoogleraar en psychotherapeut
in Maastricht. Stel uw vraag op
psychologiemagazine.nllvraagadvies
PSYCHOLOGIE
MAGAZINE
FEBRUARI
2013
B9