Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de

Het stadsbestuur van Schoonhoven
tijdens de bezetting in de Tweede
Wereldoorlog en wat er op volgt
Verordenungsbuch/
verordeningsboek.
Foto Hans Breuer.
Hans Korevaar
Als op 15 mei 1940 Nederland
capituleert voor Duitsland,
wordt ons land bezet gebied
en komt het Nederlands
bestuur onder het gezag van
rijkscommissaris Seyss-Inquart
te staan. De Nederlandse
regering wijkt op 13 mei uit
naar Londen, waardoor de
dagelijkse leiding over het
Ministerie van Binnenlandse
Zaken de verantwoordelijkheid
wordt van secretaris-generaal
K.J. Frederiks. Hij moet de
ruim duizend Nederlandse
burgemeesters aansturen en
namens hen de contacten
Burgemeesters in oorlogstijd krijgen met tal van nieuwe situaties
te maken en moeten daar zo goed mogelijk op inspelen. Hoe
de burgemeester van Schoonhoven met de nieuwe maatregelen
omgaat, wordt aan de hand van een aantal aspecten besproken.
Wanneer in september 1944 als eerste grote delen van de zuidelijke Nederlanden door de geallieerden worden bevrijd, ontstaat er
een gezagsvacuüm. Om onder meer de orde te handhaven, in een
periode van bestuurloosheid, wordt als onderdeel van het Nederlands leger de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (BS) in
het leven geroepen.
De Aanwijzingen van 1937
De Nederlandse regering gaat er lange tijd vanuit dat het land
niet in oorlog met Duitsland zal raken. Zij hoopt haar neutraliteit
te kunnen behouden zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog. Toch
worden er voorzorgmaatregelen getroffen. Voorbeeld daarvan zijn
‘De Aanwijzingen’ uit 1937. Dit is een handleiding voor burgergezagsdragers in het geval van een bezetting van ons land. De
regering houdt de overheidsdienaren hierin voor dat zij bij een
bezetting ook gehouden zijn aan de bevelen van de Nederlandse
regering, ‘zoveel als doenlijk is’. De ‘Aanwijzingen’ worden in
mei 1938 onder overheidsinstanties verspreid, maar bij ontvangst
door vrijwel niemand ingezien en gelezen. De verzegelde enveloppen gaan in de meeste gemeentehuizen in de kluis. Pas na de
Duitse inval worden ze voor de dag gehaald en bestudeerd.1
met de hoogste Duitse
autoriteiten onderhouden.
Naar zijn mening kunnen de
vooroorlogse burgemeesters
beter op hun posten blijven.
De bevolking zal daardoor het
best beschermd worden.
176
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
De burgemeester blijft aan
Verreweg de meeste burgemeesters blijven aan, hoewel zij weten
dat hen een moeilijke tijd te wachten staat. In de eerste maanden
van de bezetting zijn ze optimistisch over de positieve rol die ze
kunnen spelen. Ze proberen het vertrouwen van de Duitsers te
winnen door de openbare orde te handhaven en de bevolking op
te roepen tot terughoudendheid en kalmte, om daarmee repercussies tegen de burgers te voorkomen. Er zijn ook burgemeesters die
zich in die eerste maanden openlijk tegen de Duitsers verzetten.
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
177
Zij worden ontslagen en door NSB’ers vervangen.
Burgemeester A.M. Nieuwenhuisen - vanaf 1932
burgemeester in Schoonhoven - blijft op zijn post.
De opperbevelhebber van het Duitse leger geeft in
de begindagen van de oorlog nieuwe voorschriften
op verschillende terreinen door. Hier moet ook
burgemeester Nieuwenhuisen uitvoering aan geven.
Geen rol meer voor gemeenteraad
Op 13 augustus 1941 schrijft de Schoonhovensche
Courant dat de rijkscommissaris Seyss-Inquart een
aantal ingrijpende maatregelen afvaardigt op administratief en rechtelijk gebied. De werkzaamheden van de gemeenteraden en commissies blijven
rusten. Het bestaande college van B&W wordt
‘uitgeschakeld’. Er vinden geen verkiezingen
meer plaats. Wethouders en raadslieden worden
niet meer gekozen maar door de burgemeester
benoemd voor een periode van zes jaar. Er moeten
tenminste twee maar niet meer dan zes wethouders worden benoemd. Zij vertegenwoordigen
onder het gezag van de rijkscommissaris voortaan
het bestuur van de gemeente.
Samenstelling Gemeenteraad na de verkiezing van
juni 1939.
Lijst 1. Sociaal-Democratische Arbeiderspartij
C. Peerbolte (wethouder)
Lijst 2. Anti Revolutionaire Partij
S. van den Oever (wethouder)
Lijst 3. Rooms-Katholieke Staatspartij
A.C.A. Deerenberg
Lijst 4. Christelijk-Historische Unie
R. Bron
Lijst 5. Vereniging van Hervormden
P. van Beuzekom
Lijst 6. Gemeente Belang
P. van der Hek
Lijst 7. Vrijzinnigen
A. Bezemer
2 zetels
502 stemmen
2 zetels
356 stemmen
2 zetels
326 stemmen
1 zetel
185 stemmen
1 zetel
198 stemmen
1 zetel
189 stemmen
1 zetel
169 stemmen
Op 1 juli 1941 is de gemeenteraad van Schoonhoven voor het laatst bijeen geweest. Een officiële
178
laatste vergadering van de oude raad komt er niet
meer, in tegenstelling tot veel omliggende gemeenten waar dat tot september 1940 wel gebeurt.
Uit lokale besluiten die de Schoonhovensche
Courant tijdens de oorlogsjaren vermeldt, maken
we op dat de zittende wethouders C. Peerbolte
(SDAP) en S. van den Oever (ARP) tot wethouders worden benoemd.
Burgemeester Nieuwenhuisen is – net als zijn
landelijke collega’s - vanaf dan onderworpen aan
de Duitse autoriteiten. Een doorgeefluik, een uitvoerder van alle maatregelen die een veelheid aan
Duitse instanties aan de Nederlandse samenleving
oplegt. Van eigen beleidsbepaling is geen sprake
meer.2
Evacuatie vanuit het Grebbegebied
Al vroeg in de ochtend van vrijdag 10 mei 1940
wordt in het gebied van de Grebbelinie, waar een
hevige strijd zal gaan woeden, door het Bureau
Afvoer Bevolking (BAB) aan de burgemeesters een
telegram gestuurd: ‘De burgerbevolking afvoeren. Onmiddellijk inschepen’. Het evacuatieplan,
dat al enige tijd gereed ligt, treedt in werking en
evacueert de burgerbevolking uit Wageningen,
Veenendaal, Rhenen en andere plaatsen met
rijnaken, normaal voor kolentransporten, richting Zwijndrecht, Ridderkerk, IJsselmonde en de
Zuid-Hollandse eilanden. Maar door het oorlogsgeweld in en om Rotterdam en Dordrecht, krijgt
burgemeester Nieuwenhuisen de opdracht aan de
schippers van de evacuatievloten bekend te maken
dat ze voor Schoonhoven moeten halthouden en
verdere orders moeten afwachten. Enkele schepen
zijn Schoonhoven al gepasseerd en gooien bij Ammerstol, Bergambacht en Lekkerkerk de ankers uit.
Het konvooi ligt enkele dagen voor anker voordat
er ontscheping kan plaatsvinden. Zo’n 35.000
à 40.000 mensen wachten op hun bestemming,
onder onprettige omstandigheden aan boord van
meer dan honderd schepen. Dit oponthoud brengt
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
grote problemen voor de voedselvoorziening met
zich mee. Er zijn ‘voedselschepen’ meegevaren,
maar de voorraden zijn niet toereikend. Burgemeester Nieuwenhuisen krijgt opdracht om de
bakkers in zijn gemeente zoveel brood te laten
bakken als zij kunnen en dat door sleepboten op
de vloot te laten afleveren. Ook wordt veel melk
aan boord van de schepen gebracht. Het stadsbestuur vergoedt later de gemaakte kosten.
Nieuwenhuisen wordt door de Commissie Afvoer
Burgerbevolking (CAB) op zaterdag 11 mei, laat
in de middag, opgedragen de nieuwe evacuatiebestemmingen aan de schepen bekend te maken.
Nieuwenhuisen verdeelt in samenwerking met
de eerste luitenant van de vaartuigendienst de
vluchtelingen over de verschillende dorpen in de
omgeving. Niet alleen aan de noordzijde van de
Lek, maar ook in Ameide, Langerak, Nieuwpoort,
Groot Ammers, Streefkerk en Nieuw Lekkerland
worden evacués ondergebracht. Vanwege het in
Schoonhoven gelegerde garnizoen en de te ver-
wachten uitbreiding daarvan, kan de stad zelf niet
nog meer personen herbergen. Wel worden er in
Schoonhoven mensen ontscheept en doorgevoerd
naar Vlist en Haastrecht. Slechts een enkele evacué
brengt één of twee nachten in een militair gebouw
of bij particulieren door.3
Veel Schoonhovenaren maken zich bij dit alles
verdienstelijk. De evacuatie duurt ongeveer een
week en na de Nederlandse capitulatie kunnen de
mensen weer huiswaarts keren. De raderstoomboot
nr. 6 van de Reederij op de Lek (de latere Kapitein
Kok) wordt daar onder andere voor ingezet.
Het college van B&W van Veenendaal geeft na
thuiskomst blijk van zijn erkentelijkheid via een
brief die in de Schoonhovensche Courant van 31
mei 1940 wordt gepubliceerd. Wageningen reikt
in juni 1941 een oorkonde uit aan alle gemeenten
die evacués uit Wageningen hebben gehuisvest en
verzorgd.4 In september komen zelfs oud-evacués
in de Krimpenerwaard op bezoek.
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
179
Evacuees bij de
radersalonboot van
Reederij op de Lek.
Foto Historische
vereniging Rhenen.
Burgemeesters worden plaatselijk met de leiding van Winterhulp belast en Nieuwenhuisen is
verplicht in Schoonhoven de organisatie op zich
te nemen. Maar ook hier wordt het aanvankelijk geen succes. Medewerkers die uitgenodigd
zijn voor vergaderingen verschijnen niet, meestal
zonder tegenbericht. Er worden ook onvoldoende
collectanten gevonden en in februari 1941 worden
werklozen hiervoor ingezet. Toch is het resultaat
van de eerste collectes bevredigend. De moeilijke
positie waarin de burgemeester zich bevindt - zijn
relatie met de burgerij en die met de machthebber
wordt erdoor op de proef gesteld - verbetert.5
De gemeente
Wageningen
bedankt
Schoonhoven voor
haar hulp in mei
1940 door een
grote oorkonde te
schenken.
Meerdere malen krijgt de gemeente enkele duizenden guldens uitgekeerd om te verdelen onder
haar behoeftigen. Het wantrouwen dat onder de
bevolking leeft, dat het geld niet besteed wordt
aan het doel waarvoor het gevraagd is, blijkt niet
terecht.6 Nog net voor zijn uitschakeling in juli
1941 besluit de gemeenteraad een subsidie van
200 gulden aan WHN in de begroting op te
nemen.
Foto Hans Breuer.
Winterhulp
Naar Duits voorbeeld (Winterhilfe) wordt in
oktober 1940 door rijkscommissaris Seyss-Inquart
de Stichting Winterhulp Nederland ingesteld. Landelijk is de leiding opgedragen aan de heer Carel
Pieck, maar omdat deze instelling niet de sympathie van de bevolking heeft, wordt wel gezegd:
‘Geen piek voor Pieck’. Iemand bedenkt: ‘Nog geen
knoop van mijn gulp voor de Winterhulp’.
Ook schrijft iemand in dichtvorm:
Ontvangt de Winterhulp een pop (gulden),
dan strijkt de mof 3 kwartjes op.
Een kwartje voor Mussert en zijn tante.
Weg met de landverraders, zwendelaars, collectanten.
In stad en land in huis en stulp
geen halvie (halfje) voor de Winterhulp.
Ondertekend met ‘O.Z.O.’, wat algemeen bekend
staat als ‘Oranje zal overwinnen’.
180
Verduistering
Een van de eerste maatregelen waarmee de
Schoonhovense bevolking te maken krijgt, is
de verplichte verduistering van lichtbronnen na
zonsondergang. Met dit onbekende verschijnsel,
dat tot doel heeft de waarneembaarheid vanuit
de lucht tot nul te reduceren, heeft de bevolking
veel moeite. Onwil en/of nonchalance leveren
in meerdere gevallen een waarschuwing van de
politie op, of zelfs een proces-verbaal.
De openbare straatverlichting mag ook niet
branden, zodat het ‘s nachts op straat aardedonker
is. Dat doet gevaarlijke situaties ontstaan. Her en
der in de gemeente zijn mensen te water geraakt.
Daarom wordt aan beide zijden van de Haven
een hekwerk langs het water geplaatst. Er worden
ook proeven gedaan met een noodverlichting die
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
Persoonsbewijs van
de heer Ponsioen
uit Schoonhoven.
Collectie Trees Purnot.
geen lichtplekken op de straten geeft, maar die als
een van bovenaf onzichtbare oriëntatieverlichting
fungeert. De gemeente krijgt toestemming om
‘geleideverlichting’ aan te brengen, maar handhaaft ook de verordeningen van de bezetter, sluit
mensen van het lichtnet af en legt hen boetes op
bij overtreding.
Difterie- en roodvonk
In de eerste maanden van 1941 dient zich een
toenemend aantal gevallen van difterie aan bij
schoolgaande kinderen. Het gemeentebestuur laat
nagaan of er bij de ouders bereidheid tot vaccinatie bestaat. In maart en april vinden vanuit de
gemeente kosteloze vaccinaties plaats.
Invoering persoonsbewijzen
Vanaf 1 maart 1941 worden de persoonsbewijzen
ingevoerd. Iedere Nederlander vanaf vijftien jaar
is verplicht steeds een identiteitsbewijs (Ausweis),
voorzien van een handtekening, pasfoto en vingerafdrukken, bij zich te hebben. De Duitsers krijgen
hiermee meer controle op de Nederlanders, wat
van belang is in verband met de tewerkstelling
in Duitsland en de Jodenvervolging.7 Ook bij
de verstrekking van distributiebonkaarten moeten de burgers zich kunnen legitimeren. Via een
advertentie in de Schoonhovensche Courant van
23 juli 1941 maakt burgemeester Nieuwenhuisen - die met de uitvoering belast is - bekend dat
personen die naar zijn oordeel de kosten van een
pasfoto niet kunnen dragen, hiervoor een beroep
op de gemeente mogen doen. Regelmatig wijst
het gemeentebestuur ook op de verplichting van
het bij zich dragen van een persoonsbewijs. Geen
identiteitsbewijs betekent een proces-verbaal.
In mei 1941 heeft de ziekte zo om zich heen gegrepen, dat van de Koningin Emmaschool enkele
klassen moeten worden gesloten en ontsmet. De
algemene verslechterde voedingstoestand van de
kinderen wordt verantwoordelijk gesteld voor de
uitbraak.8 Op voorstel van wethouder Peerbolte
nemen B&W een besluit om 25 gulden beschikbaar te stellen voor het hernieuwen van leermiddelen. Tot eind 1943 blijven zich gevallen van difterie
voordoen en ook roodvonkgevallen zijn bekend.
Brandstofgebrek
De bevolking krijgt ook al snel te maken met
schaarste aan brandstoffen. Met kolen, gas en olie
moet zo zuinig mogelijk omgegaan worden. Door
een verzoek van hogerhand, en omdat scholen
grootverbruikers zijn, laat Nieuwenhuisen de
schooltijden aanpassen om zo het brandstofverbruik te beperken. Later laat hij scholen zelfs
tijdelijk sluiten, totdat er weer kolen zijn.
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
181
bedrijf H.A. Schreuder & Co. slaagt Amilko er in
om in november op beperkte schaal maaltijden te
verstrekken. Inwoners die zich daarvoor hebben
aangemeld kunnen tegen betaling van 20 cent per
portie en inlevering van de nodige distributiebonnen hun maaltijden afhalen. De prijs wordt al snel
verhoogd tot 1,20 gulden. Er zijn 6100 deelnemers en er wordt in die periode zo’n 631.000
liter voedsel bereid. Een prestatie van formaat van
‘Amilko’ en directeur A. den Hollander. Daarnaast
verstrekt het Rode Kruis extra maaltijden aan
personen die aan ondergewicht lijden. Ook deze
maaltijden worden in Amilko gekookt, maar in de
BS-barakken geserveerd. De centrale keuken kan
op 2 augustus 1945 beëindigd worden, wanneer
weer voldoende gas beschikbaar komt.
Ende (1928) vertellen hoe zij zich schuilhouden.
Gerard Scheer trekt met een aantal vrienden (Gijs
Bruggeman, Jan Pluut, Adrie de Rijk en Jan Wesdorp) naar het scheepswerfje van Van Loon aan de
overkant van de Lek bij Gelkenes en Jaap van der
Ende kruipt maandenlang in de werkplaats van zijn
vader aan de Scheepmakershaven onder de vloer.
De groep
zilversmeden op
weg naar huis.
Midden vooraan
Arie van Harten.
Foto collectie Cock
van Holten.
Metalen inleveren
De Duitse oorlogsindustrie heeft grote hoeveelheden ijzer en andere metalen nodig. Via de normale
productiekanalen kan niet voldoende geproduceerd worden om aan die behoefte te voldoen.
Daarom wordt medio 1941 de bevolking via grote
advertenties opgeroepen alle metalen voorwerpen in te leveren die in een Duitse verordening
omschreven worden. De burgemeester stelt een
bureau samen dat zich met de inzameling van koper, nikkel enzovoort zal belasten. Directeur van
de Rijksvakschool L. Bosch wordt benoemd tot
zogenaamde museumdeskundige om te beoordelen of bepaalde voorwerpen als antiquiteiten
aangemerkt kunnen worden en daardoor vrij zijn
van de inleveringsplicht.
Werken of schuilhouden
De burgemeester ontkomt er niet aan om opgave
te doen van categorieën mannen die ingezet kunnen worden om werk te verrichten in Duitsland.
Wie niet onderduikt, gezond is, de juiste leeftijd
heeft en niet een beroep uitoefent waarvoor hij
niet gemist kan worden, moet zich melden. Aanvankelijk gaat het op basis van vrijwilligheid, maar
gaandeweg wordt het verplicht. Het gemeentebestuur kan daar formeel niets aan veranderen, maar
in de praktijk wordt er wel eens iets ‘geritseld’.
De heren Gerard Scheer (1922) en Jaap van der
182
Een krantenbericht van mei 1945 spreekt over
zo’n 97 Schoonhovense mannen die in of voor
Duitsland gaan werken. Van hen keren er vier
nooit terug. De namen van twee zijn bekend:
Willem Benschop (zilversmid) en Arie Kooij
(fabrieksarbeider). Een groep van tien werknemers
van zilverfabriek Hooijkaas werkt in Berlijn en
kan op 23 april 1945 te voet huiswaarts keren.
Het zijn in elk geval Arie Boere, Arie van Harten,
Bertus van Harten, Dirk Herkhof, Dries Pardoel
en Gerrit Tanger.
Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten
Als op 5 mei 1945 Duitsland capituleert, krijgen
de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (BS)
de taak het burgerlijk bestuur uit te oefenen. Zo
ook in Schoonhoven. De plaatselijke afdeling
moet er op toezien dat de overgangsperiode, tot
het moment dat de burgerlijke overheid weer
normaal functioneert, overbrugd wordt.
De Schoonhovense afdeling van de BS telt 53
manschappen, die verdeeld zijn over 6 groepen.
Elk van die groepen heeft een commandant: W.H.
Bron, W. Groenen, J. van Kesteren, N.J. Polak, G.
Temminck, W.A. Timmer en J.B. de Vos. De staf
bestaat uit P.D. Brolsma (cdt.), K.M. van der Zouwen (plv. cdt.), W. Ch. van den Berg, D. de Jong,
A.G.H. Ponsioen, J. van Os van den Abeelen
en A. G. de Gilde. Voor het vervullen van deze
taken wordt door de overheid betaald. Immers de
mensen worden uit hun gewone werkkring genomen, als ze die al hadden. Het maandloon van de
manschappen bedraagt voor gehuwden 117 gulden
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
Een bijzondere zorg is de voeding van kinderen.
Een particulier initiatief leidt er in januari 1945 toe
dat op zondagmiddagen aan zo’n 250 kinderen in
een zaal van café Kavelaars een goede broodmaaltijd aangeboden kan worden. Wanneer de ge-
P.D. Brolsma, commandant binnenlandse strijdkrachten.
Foto collectie Trees Purnot.
per maand en voor ongehuwden 48 gulden.
De BS is gehuisvest in het gebouw van de muloschool aan de Willem de Zwijgerstraat, maar
maakt per 1 juni 1945 weer plaats voor zowel
het openbare als het christelijke onderwijs. De
barakken die direct achter de school liggen, en die
in 1940 zijn neergezet voor de legering van het
garnizoen, gaan dan dienen als onderkomen van
de BS.
Voedselverstrekkingen
In oktober 1944 worden plannen gemaakt om in
de melkfabriek ‘Amilko’ aan de Langerakkerweg
een centrale keuken in te richten, in de volksmond
‘gaarkeuken’ genoemd. In samenwerking met het
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
183
De Binnenlandse
Strijdkrachten
afdeling
Schoonhoven.
Foto collectie Trees
Purnot
Originele armband
van de BS van de
heer Ponsioen uit
Schoonhoven.
Foto collectie Trees
Purnot.
meente deze taak overneemt, wordt dit particulier
initiatief overbodig en stopt.
Douchen
De burgers mogen de douches van de BSbarakken gebruiken voor het luttele bedrag van
10 cent. Wekelijks gaan 900 schoolkinderen onder
de douche en nemen nog eens 1200 à 1300 volwassenen een bad. Maar brandstofgebrek dreigt en
het is steeds onzeker of deze luxe gehandhaafd kan
blijven. Per 8 augustus 1945 wordt de BS opgeheven, maar het ‘badhuis’ blijft nog een tijdje open.
Het politiekorps
Zo moeilijk als het is voor burgemeesters om in
oorlogstijd te blijven functioneren, zo staan de
agenten van politie ook vaak voor een moeilijke keuze. Nauwelijks meer aangestuurd door
de burgemeester en zonder meer doen wat de
bezetter hen opdraagt, betekent voor de meesten
dat ze met het eigen geweten in conflict komen.
Doelbewust een opdracht saboteren brengt echter
het risico met zich mee dat ze ontslagen en/of
gestraft worden. Zo worden politiechef W. Stuive
184
en de agenten D. de Jong, Van Ginkel en Van der
Molen in juli 1944 uit hun functies gezet en weggevoerd. In de eerste naoorlogse raadsvergadering
van 16 mei 1945 worden zij met veel eerbetoon
begroet en welkom geheten. Stuive wordt tijdens
zijn afwezigheid waargenomen door Bolhuis.
15 mei 1945 zullen zij door de Commandant der
BS met naam en toenaam genoemd worden. Het
zijn er meer dan honderd. Enige tijd later wordt
bekendgemaakt dat dit advies weer ingetrokken
is en staat het hen vrij aan sociale instanties hun
medewerking te verlenen.
Distributiekraak
Op 7 juli 1944 wordt door de LKP Rotterdam
een overval gepleegd op het politiebureau annex distributiekantoor in Schoonhoven. De buit
bedraagt bonkaarten die goed zijn voor levensmiddelen gedurende een maand voor 20.000 personen
en vier pistolen. De burgemeester, vier agenten
en dertien personen worden tijdens deze distributiekraak door de overvallers opgesloten in de
politiecellen.
Nederlandsch Volksherstel
Omdat in de laatste fase van de oorlog het lokale
bestuur zich steeds minder met maatschappelijk
werk kan bezighouden, ontstaan plaatselijk comités
die die rol gaan overnamen. Eén daarvan is de
Stichting Nederlandsch Volksherstel. Coördinatie
van werkzaamheden van alle instellingen op het
gebied van verzorging van oorlogsslachtoffers is
het eerste doel van de stichting. Niet alleen in
materiële zin, maar ook in morele zin. Immers in
het laatste oorlogsjaar heeft een zekere ontaarding
van de bevolking plaatsgevonden: ongehoorzaamheid, verzet, diefstal en zwarte handel zijn tot de
overlevingsstrategie gaan behoren.
Nederlandsche Volksdienst
In de loop van 1941 komt de Nederlandsche
Volksdienst tot stand. Deze organisatie wordt op
initiatief en met hulp van de Duitse bezetter opgericht. Het is een kopie van de Duitse ‘National
Sozialistische Volkswohlfahrt’, op nationaalsocialistische leest geschoeid. Het doel van de NVD is
de zorg en welvaart voor alle Nederlanders. In de
praktijk gaat hulp alleen naar Arische gezinnen en
bestaat deze uit steun aan slachtoffers van bombardementen, verstrekking van voedsel, kleding en
babyuitzetten voor aanstaande moeders, jeugdtandverzorging en wijkverpleging. Door de nationaalsocialistische rassenleer komen gehandicapten
en bejaarden niet voor hulp in aanmerking.
Wie zich inzet voor de NVD steunt in feite de
vijand. Het is begrijpelijk dat Schoonhovenaren
die lid of begunstiger zijn van de NVD na de
bevrijding wordt aangeraden zich voorlopig van
iedere vorm van activiteiten op maatschappelijk
terrein te onthouden. Hen wordt later gebrek aan
beginselvastheid verweten. In de Schoonhovensche Courant (tijdelijk ‘Het Nieuws’ geheten) van
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
Een vervangend burgemeester
Burgemeester Nieuwenhuisen dient de oorlog
niet helemaal uit, want op 21 april 1945 wordt
hij vervangen door NSB-burgemeester P. Breed,
die ook Ammerstol, Bergambacht en Lekkerkerk
bestuurde. Dit soort besluiten worden door de
rijkscommissaris genomen, meestal ingegeven door
de Beauftragte van het Provinciebestuur, in dit
geval Schwebel. Een directe aanleiding voor de
vervanging is vooralsnog onbekend. Verdachtmakingen, een weigering om een order uit te voeren,
In Schoonhoven wordt ook een afdeling van het
NVH opgericht, samen met Ammerstol en Vlist.
In de Schoonhovensche Courant van 11 mei
1945 worden de namen bekendgemaakt van het
bestuur: de heren A.J. De Haas, voorzitter; A.C.
Boogaart, secretaris; W. Ovaa, penningmeester;
ds. Luyt, W. Groenen. Verder worden genoemd
mevr. De Bode en de heren H. Goris, drs. Barten,
Died Visser, J. van Os van den Abeelen en A. Molenaar. Ammerstol wordt vertegenwoordigd door
ds. Hugenholtz en Vlist door wethouder Boer.
Het Nederlandsch Volksherstel houdt zich in
Schoonhoven met name bezig met de leniging
van de nood van ingezetenen en landgenoten. Het
plaatselijke NVH houdt een grootscheepse goedereninzameling die zeer goed slaagt, en er wordt
ook een collecte gehouden waarvan de opbrengst
bevredigend is. De Schoonhovenaren laten zich
van hun goede kant zien.
conflicten met de Ortskommandant of NSB’er
kunnen allemaal een aanleiding zijn.
Na de bevrijding worden veel burgemeesters in
hun functie gestaakt. Zo ook de door de Duitsers
vervangen Nieuwenhuisen. Naar hen wordt een
onderzoek gedaan door de Minister van Binnenlandsche Zaken.
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
185
Bergambacht,
Dorpstraat.
Gevangenneming
van NSB
burgemeester
P. Breed
door BS mannen
Jaap Oosterwijk
en de heer Broere,
1945.
De eerste naoorlogse gemeenteraadsvergadering
op woensdag 16 mei 1945 wordt voorgezeten
door wethouder en locoburgemeester C. Peerbolte en bijgewoond door de heer P.D. Brolsma,
commandant van de plaatselijke afdeling van de
Binnenlandse Strijdkrachten. De Commissaris van
de Koningin in Zuid-Holland benoemt raadslid
A.H.J. Moes tijdelijk tot wethouder, omdat wethouder S. van den Oever op 8 mei 1945 na een
langdurige ziekte overlijdt. Wethouder Peerbolte
komt als locoburgemeester in aanmerking voor het
burgemeesterschap, maar ziet daar van af vanwege
zijn vele bezigheden voor de gemeente. Nu is het
Peerbolte die bij Brolsma aandringt het burgemeesterschap op zich te nemen. Brolsma weigert
dit ook, maar na langdurig aandringen van Peerbolte wordt Brolsma per 21 juni 1945 benoemd
tot functionerend burgemeester.
De heer Brolsma blijk met recht ‘een heer’, zelfs
in zijn omgang met de Duitse bezetter. Op 7 mei
vindt hij het nodig om met de SS-commandant te
onderhandelen over de dag waarop de manschappen van de BS hun helmen en hun armbanden
gaan dragen. Ook de manier waarop Brolsma
uitgeleide doet aan de commandant van de in
Schoonhoven gelegerde Kriegsmarine-eenheid,
getuigt van de deftigheid waarmee Brolsma optreedt.9
Nieuwenhuisen doorstaat de naoorlogse zuivering, in tegenstelling tot meer dan vijfhonderd van
zijn collega’s die ontslagen worden, de meesten
wegens ‘ontrouw’. Op 1 december 1945 treedt hij
weer aan als burgemeester van Schoonhoven en
blijft dat tot 1950. Brolsma treedt dan weer terug.
Nieuwenhuisen wordt later benoemd tot Ridder
in de Orde van Oranje-Nassau.
Ter voorbereiding van de verkiezing van een
noodraad wordt er een kiescommissie samengesteld. Op 16 oktober 1945 wordt bepaald dat door
middel van een enkele kandidaatstelling de leden
voor een noodraad zullen worden gekozen.
Zuiveringscommissies
Direct na de oorlog wordt door de militaire
commandant voor Gouda e.o. een Adviescommissie Zuivering Politie ingesteld. In
Schoonhoven is Th. H.M. Malingré voorzitter,
K.M. van der Zouwen secretaris en de heer
W. Stuive lid. Burgers met klachten over de
politie en NSB’ers kunnen die uitsluitend
schriftelijk en ondertekend bij de commissie
kenbaar maken tot 16 juni. In de praktijk blijkt
dat maar weinig aanklachten worden ingediend.
Gepraat wordt er wel veel. Een herhaalde oproep
van de BS in de Schoonhovensche Courant van
29 mei 1945 brengt geen verandering, ondanks
Kiescollege oktober 1945
A.J.I. Visser
N.C. Simons
A.C.A. Deerenberg
Adr. de Groot
W. Ovaa
C.J. Fransen
P. van Beuzekom
J.B. de Vos
C. Peerbolte
E. de Kuiper
C.H. Kerling
P. Gorter
G. Temminck
O.J. Geerling
M. Stigter
A. den Hollander
W.A. Timmer
J.A. van Buren
R.J.J. van Kesteren
J.P. Rosendaal
Ger. van Os v.d. Abeelen
C. Schep
A.M. Moozem
Gov. van Os v.d. Abeelen
G. v.d. Dool
J.G. de Groot
F. Vogels
J.G. van Mazijk
A.G.H. Ponsioen
P. Brouwer
N.K. Kok
A.H.J. Moes
A. Bezemer
186
Samenstelling Noodraad november 1945
R. Bron
CHU
A.C.A. Deerenberg
RKSP
N.K. Kok
ARP
A.H.J. Moes
RKSP
G. van Os v.d. Abeelen
PVDA
C. Peerbolte
PVDA
N.C. Simons
ARP
M. Slob
PVDA
B.F. Smit
ARP
M. Stigter
PVDA
A.J.I. Visser
ARP
Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt
de toezegging dat de namen van de aangevers niet
bekend gemaakt zullen worden.
Toch worden er Schoonhovense NSB’ers gevangen gezet. In de krant van 18 mei 1945 maakt de
BS bekend dat familieleden van gevangen genomen personen, die in de kazerne te Gorinchem
zijn opgesloten, op een bepaald tijdstip daar terecht kunnen om verschoning te bezorgen en een
paar dagen later de vuile was op te halen. Voor de
zuivering van gemeentepersoneel, waaronder de
burgemeesters, wordt voor het rayon Schoonhoven een commissie benoemd waarin D. de Jong
uit Schoonhoven zitting heeft.
Verkiezingen
In mei 1946 vinden voor het eerst na de oorlog
verkiezingen plaats en volgt het eerste kabinet
Beel, dat tot augustus 1948 regeert. In Schoonhoven wordt in oktober gestemd voor de nieuwe
gemeenteraad. Opvallend is het grote aantal
stemmen voor Peerbolte, die tijdens de oorlog
wethouder was. Samenstelling Gemeenteraad na
de Tweede Wereldoorlog, na de verkiezingen van
mei 1946.
De zetelverdeling wordt als volgt:
Lijst 1. Partij van de Arbeid
4 zetels
C. Peerbolte (wethouder)
753 stemmen
Lijst 2. Anti Revolutionaire Partij
2 zetels
N.C. Simons
338 stemmen
Lijst 3. Katholieke Volkspartij
2 zetels
A.C.A. Deerenberg (wethouder)
377 stemmen
Lijst 4. Staatkundig Gereformeerde Partij Herv. 1 zetel
P. van Beuzekom
124 stemmen
Lijst 5. Christelijk-Historische Unie
1 zetel
R. Bron
231 stemmen
Lijst 6. Partij van de Vrijheid
1 zetel
H. van Schaik
148 stemmen
Verrassende
vondsten
Kort voor de bevrijding deed zich in Schoonhoven het
incident voor met de leider van een illegaliteitsgroep uit
de Alblasserwaard, de heer M. Schakel, tegenwoordig
burgemeester van Noordeloos, Hoornaar en HoogBlokland. Hij was door de Duitsers gearresteerd en van
de tijd, dat hij in Schoonhoven in een politiecel zat, werd
gebruik gemaakt om hem aan hun handen te onttrekken.
In verband daarmee moest indertijd de agent van politie
v.d. M. onderduiken. De Duitsers waren er dadelijk bij
om zijn huis leeg te slepen. De goederen werden elders
opgeborgen en aan het feit, dat de oorlog zeer spoedig
daarna geëindigd was, zal het echtpaar v.d. M. het wel
te danken hebben, dat het zijn spulletjes grotendeels
terugkreeg.
Toch ontbrak er wel het een en ander en daaraan werd
de echtgenote van de politieman dezer dagen plotseling
herinnerd, toen zij een juffrouw zag wandelen in een
japon, die eens tot háár garderobe had behoord! Wat zou
op een vrouw meer indruk kunnen maken dan zoiets? Zij
vertelde haar man van haar ontdekking en deze toog op
onderzoek uit, waarbij de juffrouw, die indertijd voor de
moffen heeft gewerkt, bekende het kledingstuk van hen
te hebben gekregen. Daar de juffrouw samenwoonde
met een zuster, bracht de politie tezamen met de
bestolen huisvrouw ook haar een bezoek en het bleek,
dat ook deze dame zich tooide met een japon van haar
onwelkome gast.
De dames kregen gelegenheid zich te verkleden en toen
volgde een huiszoeking, die nog eens een grote doos met
baby-artikelen, drie lakens en een tafellaken tevoorschijn
bracht. In het gezin waaraan al deze artikelen waren
ontstolen, komen ze nu bijzonder goed van pas.
Bron: Letterlijk overgenomen uit de Schoonhovense
Courant van 22 februari 1946
Verrassende vonsten
187